Wstęp do literaturoznawstwa4 listopada 2011
Leksykalne środki stylistyczne c. d.
o dialektyzmy – elementy językowe, które pochodzą z określonego dialektu i odbiegają od ogólnej normy językowej
ü leksykalne – wyrazy gwarowe; np. „A tam dziewucha może uświerkła”
ü fonetyczne – użyta forma różni się od ogólnej normy postacią dźwiękową; np. „Pros Boga, żeby nom scęściół”
ü fleksyjne - użyta forma różni się od przyjętej normy w odmianie (końcówką fleksyjną); np. „A to już zapogódźwa się, jaśnie panie”
ü semantyczne – dane słowo ma odmienne znaczenie niż w normie językowej; np. śląskie „jabłka” ® „kartofle”
ü słowotwórcze - różnica występuje w budowie wyrazu; np. „starzyk” ® „starzec”
ü frazeologiczne – dany frazeologizm ma odmienne znaczenie niż w normie językowej; np. „kopać precz” ® „kopać bez przerwy”
ü składniowe – zmienia się składnia, porządek zdania podlega pewnemu zachwianiu, zgodnemu z dialektem, ale nie odpowiadającemu normie językowej; np. „Matka dawno pomarła, a ojciec będzie jakoś na wiosnę”
* regionalizmy (prowincjonalizmy) – szczególna forma dialektyzmów; elementy językowe występujące w danym obszarze językowym, ale szerzej niż dialekt
o żargonizmy – elementy językowe pochodzące z zamkniętych środowisk zawodowych lub społecznych; np. :
ü żargon więzienny, przestępczy (argot, grypsera)
ü żargon młodzieżowy (uczniowski)
ü żargony zawodowe
ü żargon miejski
o wulgaryzmy (obsceniki, obsceny) – wyrazy obsceniczne, dosadne, nieprzyzwoite, ordynarne; dodają wypowiedzi ekspresji
o archaizmy – elementy językowe pochodzące z minionej epoki historycznej, które wyszły z powszechnego użycia poprzez zastąpienie ich innymi
ü fonetyczne – wyraz współczesny różni się od archaizmu w wymowie; np. „sierce” ® „serce”
ü słowotwórcze – wyrazy, w których nastąpiła zmiana formantu słowotwórczego; np. „zbrodzień” ® „zbrodniarz”
ü leksykalne – wyrazy, które były powszechnie używane dawniej, a obecnie już nie; np. „kmieć”
ü semantyczne (znaczeniowe) – wyrazy, które występują współcześnie, ale zmieniło się ich znaczenie; np. „przebić” ® „przerazić”
ü frazeologiczne – np. „mieć co po plecu” ® „mieć właściwą, odpowiednią rzecz”
ü składniowe – np. odmienny szyk zdania, zmieniona konstrukcja składniowa
ü stylistyczne – zmiana stylistycznej wartości wyrazu; np. „gęba” ® wyraz dawniej o charakterze neutralnym, a obecnie negatywnym
o barbaryzmy – wyrazy obce w stosunku do zasobów leksykalnych danego języka
ü wprowadzanie fragmentów tekstu w innym języku w wersji poprawnej dla tego języka
ü nadawanie językowi utworu formy gramatycznej innego języka
*makaronizmy – wtrącenia pochodzące z łaciny lub języka włoskiego
o neologizmy (nowotwory językowe) – wyrazy nowo utworzone, zgodne z normami danego języka, zazwyczaj na podstawie słów już istniejących; ich pojawianie się związane jest z koniecznością nazwania nieznanych wcześniej przedmiotów, sytuacji, zjawisk
o związki frazeologiczne – połączenie dwóch lub więcej wyrazów, któremu przypisane jest ustalone znaczenie, utarte wyrażenia i zwroty; ich wartość semantyczna nie jest sumą znaczeń wyrazów tworzących je, tzn. poza tym kontekstem wyrazy wchodzące w ich skład mają zupełnie inne znaczenie
o prozaizmy – wprowadzone do tekstu poetyckiego elementy pochodzące spoza języka artystycznego (wyrazy lub wyrażenia potoczne)
o deminutywum (zdrobnienie) - wyraz pochodny o znaczeniu, które w porównaniu ze znaczeniem wyrazu podstawowego miniaturyzuje nazwaną rzecz, zjawisko, określając w ten sposób jego właściwości lub wyrażając emocjonalną ocenę mówiącego
*hipokorystykum (spieszczenie) - wyraz pieszczotliwy, świadczący o czułości mówiącego, sympatii i aprobacie, zwykle w formie zdrobniałej
o augumntatywum (zgrubienie) - wyraz pochodny, który intensyfikuje pewne cechy znaczeniowe wyrazu podstawowego i zwykle wyolbrzymia nazywaną rzecz, zjawisko, wskazując w ten sposób na jego właściwości lub świadcząc o emocjonalnym zaangażowaniu mówiącego
o kompozytum – złożenie dwóch wyrazów w jedną całość znaczeniową; np. „złotowłosy”
Fleksyjne (gramatyczne) środki stylistyczne
o operowanie czasem gramatycznym
ü praesens historicum – użycie formy czasu teraźniejszego na oznaczenie wydarzeń przeszłych
ü futurum historicum – użycie formy czasy przyszłego na określenie czynności przeszłej
o operowanie trybem czasownika – odejście od obowiązujących form trybu; prowadzi do nacechowania ekspresywnego wypowiedzi; np. tryb rozkazujący ® tryb oznajmujący
o operowanie stroną czasownika
ü strona bierna - nadaje wypowiedzeniu charakter statyczny
ü strona czynna - dynamizuje wypowiedzenie
Zabiegi stylistyczne w obrębie składni
o operowanie długością zdania
o sposób łączenia zdań
o inwersja (hyperbaton, przekładnia, transgressio) – zmiana szyku wyrazów w zdaniu, która na tle normy językowej odczuwana jest jako niezwykła
*anastrofa – przestawienie wyrazów w obrębie związku frazeologicznego; np. Rzeczpospolita ® Pospolita Rzecz
o elipsa (wyrzutnia) - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje się na ogół zrekonstruować na podstawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi
o paralelizm - rodzaj powtórzenia polegający na pojawieniu się w ciągu wypowiedzi elementów w jakiś sposób analogicznych, tzn. cechujących się podobną budową, wg tego samego wzorca czy schematu pod względem formalnym lub znaczeniowym w celach ekspresyjnych – zwiększa siłę przekazu
ü paralelizm kompozycyjny - upodobnienie budowy elementów świata przedstawionego, np. wątków lub postaci
ü paralelizm leksykalny – oparty na powtórzeniu tych samych słów bezpośrednio po sobie albo w podobnej pozycji
- epanafora – powtarzanie tego samego wyrazu na początku kolejnych zdań
- epifora – powtórzenie tego samego wyrazu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi
- symploka – powtarzanie wyrazów z początku i z końca zdania
filrosug