Antoni Feluś - ODCHYLENIA MATERIALNE W PIŚMIE OSOBNICZYM
Z POGRANICZA GRAFOLOGII I EKSPERTYZY PISMOZNAWCZEJ
FORMY NAZEWNICTWA
1. Punkt rozpoczęcia kreślenia – atakowanie litery
2. Element poziomy w literze „t” – poprzeczka, element diakrytyczny, element uzupełniający
3. Umiejętność pisania mniejszej lub większej liczby liter bez oderwania narzędzia pisarskiego – natężenie pisma, impuls pisma, napięcie pisma.
4. Stopień nacisku ręki w czasie pisania – nacisk. cieniowanie, naciskowość pisma, cieniowanie pisma.
5. Ciąg – „gramma”, element graficzny
6. Rys przywierzchołkowy – linie znajdujące się przy wierzchołku
7. Rys podpórkowy – linia wstępna
8. Rys poprzeczkowy – linia poprzeczna, poprzeczka
9. Stopka – ? (litera „h” zasługuje na specjalną uwagę ze względu na stopkę)
10. Ruch powłóczysty – ruch powolny
11. „Fajkowate zagięcie” – zagięcie o kształcie sinusoidy
12. Oksygon, oktagonalny – ostry, ośmiokątny
GRAMMY
Litery jednogrammowe
b, c, e, l, o, r, s, u, w, z, C, E, I, J, L, M, N, O, S, Z
Litery dwugrammowe
ó, a, ę, d, f, g, h, i, j, y, k, ł, n, p, t, ć, ż, ź, A, B, D, G, K, Ł, P, R, Ć, Ś, Ż
Litery trzygrammowe
ą, c, m, ń, F, CH
PROCES PERSONALIZACJI PISMA
Czynność pisania jest bardziej skomplikowana w swojej fizjologii i psychologii od innych czynności psychicznych i dlatego pojawia się u człowieka względnie4 późno. Dziecko zanim zacznie pisać, musi najpierw opanować język mówiony, musi mieć w swej pamięci wszystkie znaki foniczne. Podczas nauczania szkolnego wchodzi w świat znaków graficznych zamkniętych w elementarzach, przyswaja je sobie w postaci psychicznych obrazów graficznych i zaczyna kojarzyć je dopiero ze znakami fonicznymi. Dziecko zatem musi umieć wyczuwać wartość znaków graficznych, stanowiących substrat dla znaków fonicznych, aby mogło zacząć pisać. Dlatego też pisanie w pierwszej fazie jest czynnością umysłową, a dopiero później staje się czynnością motoryczną podlegającą w miarę ćwiczenia, procesowi daleko posuniętej automatyzacji. Proces ten doskonale można zaobserwować w początkowej fazie nauczania, kiedy dziecko zamiast pisać, odwzorowuje z elementarza poszczególne litery, skupiając tym samym całą uwagę na wartości rysunkowej znaku. Nic więc dziwnego, że jedną z podstawowych cech pisma dziecięcego jest rwanie się linii pisma jako efekt braku koordynacji pomiędzy psychicznymi obrazami znaków a aparatem ruchowym w postaci takich elementów jak palce, dłoń i przedramię.
W miarę utrwalania się w pamięci psychicznych obrazów graficznych w postaci pojedynczych znaków literowych, a następnie całych wyrazów, w miarę doskonalenia aparatu ruchowego pod względem koordynowania poszczególnych jego części i przystosowania ich do precyzyjnych ruchów, jakich wymaga kreślenie liter, następuje proces automatyzacji i zarazem personalizacji czynności pisania do tego stopnia, że po upływie 2 – 3 lat nauki pojawiają się w piśmie „łatwo dostrzegalne” zmiany świadczące o rozpoczętej już indywidualizacji, która z każdym następnym rokiem staje się coraz bardziej ewidentna. Świadczą o tym wyniki w tempie kreślenia i jakości estetycznej pisma uzyskane przez uczniów na początku i na końcu każdego roku szkolnego.
Na sukces sprawności graficznej ma wpływ przede wszystkim rozwój motoryczny człowieka, uzależniony od konstrukcji somatycznej, sprawności zmysłów, temperamentu, układu nerwowego, układu krążenia i oddychania, przemiany materii, sfery uczuciowej, a także od rozwoju psychicznego, a więc od wszystkich przemian rozwojowych osobnika: fizycznych i psychicznych.
Motoryczność oprócz tego, że u każdego człowieka w sposób naturalny doskonali się do pewnych granic, nabiera również cech osobniczych. Również pismo, związane bezpośrednio z czynnością ruchową, podlega procesowi personalizacji, nabiera „właściwego sobie charakteru” w klasie V, a mniej więcej z dojrzałością seksualną staje się w pełni indywidualne. Zaś stopień tej indywidualności zależy już od samego rozwoju osobniczego.
Motoryczność wraz z rozwojem osobniczym nie tylko się doskonali i indywidualizuje, ale także różnicuje według odrębności płciowej. Następuje wyraźny podział na motoryczność męską i kobiecą, co szczególnie zaznacza się około 13 roku życia, kiedy to rozwój ruchowy u dziewcząt, jeśli nie jest wspierany ćwiczenie, właściwie się kończy, natomiast u chłopców ewoluuje wraz z rozwojem somatycznym i kończy się dopiero około 20 – 22 roku życia. Przemiany dokonujące się w motoryczności pod wpływem odrębności płciowej mają wyraźny wpływ na tempo kreślenia poszczególnych liter, jak również na ogólny obraz pisma. Chłopcy w wieku 13 roku życia, przy dużej szybkości, mogą napisać 146 liter / min., a w 18 roku życia 200 liter / min. Dziewczęta natomiast przy zachowaniu dużej szybkości są już mniej wydolne: w 13 roku życia – 141 liter / min., a w 18 roku życia – 196 liter / min.
Nic więc dziwnego, że produkt graficzny mężczyzn i kobiet zaczyna się różnicować jakościowo, albowiem istnieje ścisła współzależność pomiędzy tempem kreślenia i jakością, na którą składa się czytelność i element estetyczny pisma.
Proces personalizacji obejmuje całą strukturę pisma łącznie z jego rozkładem na podłożu. Tym samym odchylenia graficzne wnikają w topografię i geometrię pisma, w pojedynczy rysunek litery, jak również we wszystkie związki wynikające ze sąsiedztwa znaków literowych. Ponieważ pismo ewoluuje w zasadzie w dwóch aspektach, tzn. pod względem ilościowym i jakościowym, odchylenia graficzne w związku z tym mają podwójny charakter – jakościowy i ilościowy. Zauważyć to można w sposób najpełniejszy na przykładzie impulsu pisma i łączenia liter w większe zespoły. Prezentacji tej można dokonać także na podstawie linii pisma czy ewentualnie odmian literowych istniejących w zasobie graficznym każdego człowieka.
FLUKTUACJE W PIŚMIE OSOBNICZYM
Pismo jako wytwór psychofizyczny człowieka, prócz tego że podlega procesowi personalizacji, jest podatne na różnego rodzaju fluktuacje spowodowane przyczynami naturalnymi, jak również nienaturalnymi. Zmienności zarówno jednej jak i drugiej natury są znane doskonale technice kryminalistycznej. Gdy chodzi o fluktuacje wynikające z powodów nienaturalnych, ograniczają się w zasadzie do samowolnego naruszenia własnej normy graficznej w celu depersonalizacji pisma. Ma to miejsce przede wszystkim przy sporządzaniu anonimów, kiedy sprawca chce zostać niezidentyfikowanym. Natomiast przypadek pierwszy dotyczy przyczyn naturalnych, co do samej genezy fluktuacji i jej rozmiarów jest o wiele ciekawszy i bardziej skomplikowany. Chodzi tu nie tyle o czynniki zewnętrzne towarzyszące czynności pisania, jak np. wybór miejsca, pozycję, oświetlenie, temperaturę, środek piszący i kryjący, podłoże, ile raczej o czynniki wewnętrzne, wynikające bądź to z przeobrażeń, jakie dokonują się w organizmie ludzkim pod wpływem np. starzenia się, chorób, wykonywanego zawodu, wykształcenia i stanowiska, bądź też pod wpływem przejściowych stanów organizmu i czynników psychicznych.
Na zmianę obrazu pisma wywierają także wpływ silne stany emocjonalne. Są to przede wszystkim odurzenia i stany chorobowe wywołane spożywaniem środków narkotycznych i alkoholu. Stany te sprawiają, że obraz pisma wynikający z normy nawykowej ulega odchyleniom. Stąd jest mowa o piśmie narkomanów i alkoholików.
W grupie pism z odchyleniami wynikającymi ze stanów emocjonalnych umieścić należy także pismo samobójców. Zmiany, jakie się tutaj dokonują, mogą być spowodowane bądź silnym stanem emocjonalnym towarzyszącym decyzji samobójczej i samemu zamachowi, bądź też upojeniu alkoholowym lub działaniem leków względnie trucizn, które bardzo często towarzyszą zamachom, a niejednokrotnie są użyte w charakterze środków samobójczych.
Do pism, których odchylenia graficzne mają swoje źródło w silnych stanach emocjonalnych, należy zaliczyć również pisma „pozostające w związku z przestępstwem”. sporządzone „w chwilach krytycznych, a więc na krótko przed lub po dokonaniu czynu”.
Ponadto literatura zawodowa wspomina bardzo często o różnego rodzaju fluktuacjach spowodowanych wykształceniem, a przede wszystkim wykonywanym zawodem. Wśród najczęściej wymienianych spotyka się: pismo muzyków, tancerzy, pisarzy, uczonych, lekarzy, duchownych, dyplomatów, wojskowych, dziennikarzy, księgowych, naczelników biur, nauczycieli, robotników względnie rolników.
Należy tu wymienić pisma narodowe ukształtowane przez poszczególnych użytkowników na podstawie alfabetów narodowych. Odchylenia graficzne wśród tych pism są uzasadnione przede wszystkim wielkością i kształtem liter, a także charakterem wiązań. W sumie właściwości te dają realne szanse zidentyfikowania sprawcy co do pochodzenia narodowego.
UWAGI OGÓLNE
Podstawową trudnością, na jaką napotyka ekspert w procesie poznawczym odnoszącym się zarówno do identyfikacji jednostkowej, jak i identyfikacji grupowej, jest wieloznaczność cech graficznych składających się na normę zamkniętą, np. takimi nazwami jak: pismo ludzi zdrowych, pismo ludzi chorych, pismo starcze pismo alkoholików, narkomanów czy ewentualnie samobójców. Bardzo często odchylenia graficzne o idealnym niemal obrazie, jakie odnajduje się w grupach wymienionych pism, mogą być spowodowane różnymi przyczynami. Wystarczy wziąć chociażby pod uwagę pismo ludzi zdrowych, ale zmierzających w toku czynności pisania do depersonalizacji pisma osobniczego względnie do naśladownictwa pisma osób trzecich, jak to ma miejsce bardzo często we wszelkiego rodzaju anomaliach czy fałszerstwach podpisów, aby się przekonać, że poczynione zabiegi w poszczególnych zespołach graficznych stają się trudne do wyjaśnienia nawet dla doświadczonego eksperta. W takich wypadkach prawie zawsze wyłania się problem, czy faktycznie ma się do czynienia z pismem maskowanym, sfałszowanym czy zupełnie naturalnym, mieszczącym się w granicach określonej normy nawykowej. Wystarczającym przykładem może być tutaj pismo szkolne, do poziomu którego bardzo łatwo można zejść z poziomu pisma osób dorosłych zgodnie ze znaną zasadą, iż normę nawykową można zaniżyć. Nie gorszym przykładem jest pismo sporządzone pod wpływem odurzenia alkoholem, względnie pismo nałogowych alkoholików. W tym wypadku obraz graficzny pisma jest również wieloznaczny i dlatego w procesie myślowym odwróconym, jaki będzie musiał przeprowadzić ekspert, kiedy zajdzie potrzeba zawężenia środowiska na postawienie zespołu cech graficznych zawartych w tekście zakwestionowanym, sprawca tego tekstu, przy obecnym stanie wiedzy, może najczęściej nie zostać zidentyfikowany grupowo. Podobne problemy nasuwają się z wieloma innymi pismami, toteż rodzi się pytanie, czy takie nazwy, jak np. pismo mężczyzn, pismo kobiet, pismo ludzi starych czy chorych, itd. oznaczają wyłącznie grafizm pochodzący od tych osób, czy też zawarta jest w nich głębsza treść, jaką ewentualnie można by z odchyleń materialnych odczytać i spożytkować w procesie poznawczym zakreślonym potrzebami organów ścigania.
W zupełnie innej sytuacji poznawczej znajduje się np. psychiatra pobierający próbki pisma od swojego pacjenta, a w innej ekspert pisma, któremu przypada w udziale przeprowadzić badania graficzno-porównawcze np. pism, w których fluktuacje są spowodowane m.in. szybkim tempem kreślenia czy też spożyciem alkoholu, bądź też typować sprawcę na podstawie produktu graficznego, stanowiącego materiał zakwestionowany w postaci np. anonimów wymuszających okup, względnie zawiadamiających organa ścigania o popełnieniu przestępstwa. Pierwszy ma do czynienia bezpośrednio z człowiekiem i jego produktem graficznym sporządzonym najczęściej w znanych okolicznościach zewnętrznych i wewnętrznych, drugi natomiast nie zna ani sprawcy produktu graficznego, ani też okoliczności, w jakich ten produkt powstał. Ażeby sprawca pisma mógł być zidentyfikowany przynajmniej grupowo, grafolog musi dogłębnie interpretować wszystkie odchylenia graficzne i czynniki, jakie mogły wywrzeć wpływ na te odchylenia, musi po prostu ustalić normę graficzną analizowanego produktu.
Cecha graficzna jako odchylenie od wzorca kaligraficznego, chociaż uzyskuje prawie jednakowy obraz materialny, może być ukształtowana przez różne czynniki sprawcze – zarówno naturalne, jak i nienaturalne.
PŁYNNOŚĆ PISMA
Właściwość ta jest wyrazem płynności ruchów spowodowanych dostosowaniem pracy mięśniowej do oporów biorących się z działania różnorodnych sił zewnętrznych (np. ciężar narzędzia pisarskiego i opór wywołany prowadzeniem tegoż narzędzia po podłożu) i wewnętrznych. W formie materialnej objawia się jako linia zaokrąglona, ciągła i wykazująca właściwe przyspieszenie i zwolnienie oraz charakteryzująca się stopniowymi przejściami między napięciami mięśni. Cecha ta jest umiejętnością nabytą i zależy przede wszystkim od właściwości indywidualnych, a także od poziomu rozwoju osobniczego. Ponieważ jest umiejętnością nabytą, nie można jej doraźnie podwyższać i wprowadzać do pisma naśladowczego, które w tym aspekcie przedstawia normę wyższą niż ta, jaką reprezentuje naśladujący. Można ją jedynie zaniżyć, jak to się często zdarza w pismach, w których chodzi o depersonalizację grafizmu osobniczego. Zasada ta, ma niebagatelne znaczenie, na jej podstawie dokonuje się bardzo często podziału na pismo naturalne i nienaturalne, autentyczne i sfałszowane.
Płynność linii jako przejaw motoryczności osobniczej jest jednym z podstawowych elementów wchodzących w strukturę pisma wyrobionego, spontanicznego i skoordynowanego, które wywodzi się najczęściej od ludzi zdrowych, fizycznie i psychicznie dojrzałych, podejmujących z racji swego wykształcenia, zawodu i stanowiska bardzo często czynność pisania. Poza tym odpowiedni stopień tej płynności może świadczyć niekiedy o tym, czy mamy do czynienia z pismem kobiet czy mężczyzn.
DRŻENIE LINII PISMA
Do drżenia, jak zresztą do pozostałych odchyleń, przywiązuje się niemal zawsze baczną uwagę. Zakodowana jest w tej cesze znaczna informacja. O jej pierwszorzędnym znaczeniu w procesie poznawczym może świadczyć fakt, że niejednokrotnie na jej podstawie dokonuje się podziału na pismo naturalne , oryginalne, autentyczne oraz pismo maskowane, nienaturalne, podrobione, naśladowane względnie sfałszowane, jak to ma miejsce bardzo często przy depersonalizacji własnego grafizmu lub przy naśladownictwie pisma osób trzecich. By jednak produkt graficzny uznać za naturalny względnie nienaturalny, trzeba najpierw poznać, czy drżenie zamknięte w linii pisma jest pochodzenia naturalnego, czy też wywołane jest sztucznie, dowolnie. Sztuczność względnie nienaturalność drżenia w jednym przypadku, kiedy pełni funkcję maskowania, jest przez sprawcę wywołana świadomie i celowo, w drugim zaś wypadku, kiedy sprawca naśladuje grafizm trzeciej osoby jest zupełnie niezamierzona, a pojawia się ze względu na zwolnione tempo kreślenia w wyniku braku większego skoordynowania ruchów ręki z obrazem naśladowanym.
Źródła drżenia naturalnego mogą być wielorakie. Może się ono objawić jako drżenie chwilowe w piśmie sporządzonym np. w niskiej temperaturze, w nieodpowiednich warunkach zewnętrznych, względnie ręką zmęczoną, a także w piśmie wykonanym w stanie chwilowego zdenerwowania lub podczas wystąpienia tzw. skurczu pisarskiego. Jest ono niejednokrotnie składnikiem pism niewyrobionych, jak np. u dzieci podejmujących naukę pisania, osób pracujących fizycznie i rzadko posługujących się pismem, czy też u ludzi z niedorozwojem umysłowym.
Najczęściej jednak i równocześnie najsilniej zaznacza się w postaci tzw. drżenia starczego względnie porażennego, wywołanego w pierwszym przypadku uwiądem starczym, a w drugim – chorobą Parkinsona. Do poważnego drżenia, prowadzącego bardzo często do całkowitej niemal agrafii, dochodzi przy uszkodzeniach mechanicznych względnie schorzeniach centralnego systemu nerwowego. Zatem są to drżenia pojawiające się w piśmie pod wpływem nowotworu mózgu, miażdżycy naczyń mózgu, porażenia postępującego i padaczki. Prócz tego drżenie może wystąpić w piśmie pochodzącym od ludzi chorych na zapalenie stawów kończyn górnych i cierpiących na choroby reumatyczne czy też inne dolegliwości. Od cechy tej nie są wolne pisma nałogowych palaczy, narkomanów i alkoholików, szczególnie silne drżenie może wystąpić w piśmie sporządzonym w stanie głodu alkoholowego lub narkotycznego. Niektóre choroby psychiczne, jak np. katatonia, mogą również wywołać drżenie w linii pisma. Nosi ono nazwę drżenia katatonicznego.
NACISKOWOŚĆ LINII PISMA
Podobnie jak drżenie, tak i naciskowość może być wieloznaczna w wypadku zakłóceń. W piśmie ludzi zdrowych, nie przejawiającym tendencji do depersonalizacji względnie naśladownictwa, zwykło się wyróżniać naciskowość wstępującą, zstępującą, górną, dolną i mieszaną. Naciskowość, obok płynności linii, jest jednym z najczulszych przejawów motoryczności i może ulec poważnym zakłóceniom wywołanym w sposób sztuczny, samowolny oraz stanami chorobowymi. Z reguły zostaje zakłócona siła nacisku, chociaż może się zdarzyć, jak w przypadku chorych na pląsawicę, iż zmiany mogą nastąpić także w jakości i wówczas cecha ta ma nazwę tzw. nacisku paradoksalnego, w którym linia zstępująca jest mniej „wysycona” aniżeli wstępująca. Zresztą ten typ wysycenia linii, chociaż rzadko, można spotkać także w piśmie ludzi zdrowych.
Zakłócenie nacisku w sposób dowolny można spowodować w dwojaki sposób: chęcią depersonalizacji pisma osobniczego względnie przez naśladownictwo pisma osób trzecich. Zarówno w jednym jak i w drugim przypadku ma się do czynienia z naciskiem nierównomiernym, odzwierciedlającym niekiedy zmiany gwałtowne. w toku badań graficzno-porównawczych na ich podstawie uznaje się prawie zawsze, czy dany grafizm jest autentyczny, sfałszowany, naturalny, nienaturalny, maskowany.
Zmiana siły nacisku w linii pisma może być spowodowana stanem chorobowym. Wskutek podwyższenia lub obniżenia potasu we krwi następuje obniżenie napięcia siły mięśni, co z kolei powoduje osłabienie nacisku. Dzieje się tak szczególnie w piśmie chorych na pląsawicę, a także w pismach testamentowych, sporządzonych tuż przed śmiercią testatora, o ile był on schorowany względnie w podeszłym wieku.
Właśnie ta cecha jako niezamierzona charakteryzuje bardzo często tzw. pisma niewyrobione, wywodzące się od ludzi pracujących ciężko, którzy na co dzień posługują się pisaniem bardzo rzadko.
RETUSZ LINII PISMA
Retusz bardzo często towarzyszy linii pisma i niesie zarazem pewien zasób informacji o analizowanym produkcie graficznym. Podkreśla najczęściej jego autentyczność, względnie jej przeczy. Zależy to przede wszystkim od tego, jakie jest jego pochodzenie i jakość. Retusz może wynikać z naturalnego odruch graficznego i służyć do podniesienia czytelności względnie wykończenia danego znaku literowego, jak to bardzo często się zdarza w pismach ludzi chorych i w pismach niewyrobionych, pozbawionych spontaniczności, a może być również nienaturalny, wprowadzony w celu depersonalizacji pisma osobniczego względnie w celu nadania znakom literowym jak najwierniejszego rysunku, jaki jest zawarty w piśmie naśladowanym.
CIĄGŁOŚĆ LINII PISMA
Produkt graficzny w postaci pisma ma charakter ciągu, w skład którego wchodzą kolejno po sobie następujące znaki literowe, mniej lub więcej ze sobą powiązane. Właściwość ta jako jeden z przejawów motoryczności osobniczej ulega w poszczególnych fazach rozwojowych pisma fluktuacjom wywołanym bądź doskonaleniem motoryczności, bądź jej inwolucją. Może też ulegać fluktuacjom pod wpływem stanów fizjologicznych przejściowych w organizmie. W pismach maskowanych i naśladowanych naturalność tej cechy do pewnych granic, tzn. poniżej normy nawykowej, może być samowolnie zmieniana. Uchodzi wówczas za cechę nienaturalną, ponieważ linia kreślenia w trakcie realizacji zostaje gwałtownie zerwana, co wymaga ze strony czysto technicznej pewnego wysiłku. Materialność tej cechy, w wymiarach tutaj przedstawionych, sprawia, że analizowany grafizm zostaje uznany za nienaturalny ze względu na maskowanie lub naśladownictwo. Tego typu proceder można spotkać najczęściej w podpisach sfałszowanych pełnoliterowych lub parafach.
Łączliwość zatem, w obrębie której kryją się zawsze wartości poznawcze zarówno w aspekcie identyfikacji jednostkowej, jak i grupowej, kiedy chodzi o zawężenie środowiska możliwych sprawców tekstów zakwestionowanych, uchodzi za jeden z najbardziej wymiernych elementów określających tempo kreślenia. Charakteryzuje w związku z tym motoryczność osobniczą, niesie informacje o wieku i stanie zdrowia fizycznego, a niejednokrotnie i psychicznego sprawcy pisma.
Zależnie od liczby złączeń znaków literowych, przybierających formę wiązań kątowych ( prostych), girlandowych (okołołukowych), arkadowych (górnołukowych) względnie pętlicowych, nitkowych czy mieszanych, cecha ta otrzymuje nazwę impulsu grammowego, literowego, sylabowego, wyrazowego, zdaniowego i mieszanego, przy czym impuls tutaj jest pojmowany jako „umiejętność” pisania mniejszej lub większej ilości liter bez oderwania narzędzia pisarskiego. U dzieci w początkowej fazie nauczania, kiedy łączliwość ma charakter impulsu literowo-grammowego, linia pisma jest często przerywana.
Ciągłość linii pisma stopniowo się doskonali; w piśmie młodzieży szkół średnich, podobnie zresztą jak w piśmie ludzi dorosłych, ciągłość ta może być całkowita, bowiem w tym czasie, dzięki rozwijającej się motoryczności i zwiększonej koordynacji ruchów, impuls produktu graficznego może mieć charakter wyrazowy, a nawet zdaniowy.
...
ivo7er