1 | Strona
Przegłos prasłowiański:
1. Przegłos prasłowiański był procesem towarzyszącym tzw. I palatalizacji.
2. Polegał on na tym, że wczesnoprasłowiańskie połączenia:
1. *ke przekształcił się w *ca
2. *ge przekształcił się w *za
3. *xe przekształcił się w *s
4. *je przekształcił się w *ja
3. Przykłady:
1. wcz.psł: *kesb-> psł. *casb-> pol. cas
2. wcz.psł: *kedb->psł. *cadb-> pol.cad( por. kadzić)
3. germ: *xetaz-> psł. *sata-> pol. sata
4. pie. *iero-> psł. *jarb-> pol. jar, jary
4. Istota fonetyczna przegłosu prasłowiańskiego była zbieżna z przegłosem lechickim. Cały element prepalatalny samogłoski e został „wchłonięty” w nowo powstające spółgłoski paratalne, a z pełnej, przedniej artykulacji e zachowało się tylko odpowiednie nieznaczne napięcie bardziej tylnej części języka w okolicy postpalatum i początkowej części praevelum, czyli pozycja właściwa samogłosce a.
5. Przegłos prasłowiański dokonywał się bez względu na jakość następnej spółgłoski, która wtedy miała zwykle artykulację niepalatalną.
Apofonia praindoeuropejska:
1. Jest to najstarsza, sięgająca doby wspólnoty pie., alternacja wokaliczna. Jej relikty zachowały się w polszczyźnie i innych językach słowiańskich, grece, łacinie i w językach germańskich. Przykład: łacińskie „tego”-„okrywam”, „toga”-„okrycie”.
2. Prymarna jest alternacja –e-:-o-. Pełni ona funkcje morfologiczne i semantyczne. Postać rdzenia z –e- najczęściej charakteryzuje formy podstawowe, postać z –o- formy pochodne.
3. Funkcje:
a) Funkcja werbalno-nominalna:
samogłoska –e- występuje w tematach werbalnych, samogłoska –o- w rzeczownikach dewerbalnych:
psł. *plesti: *plotb pol. pleść: płot
psł. *tekti: *tokb pol. ćec: tok
psł. *reką: *prorokb pol. rekę: prorok
alternacja e:o powtarza się również w połączeniach dyftongicznych:
àer:or
psł. *merti: *morb pol. mreć: mór
psł. *perti: * pora pol. preć: podpora
psł. *verti: * vora pol. zavreć: zavora
àel:ol
psł. *melti: * moltb pol. mleć: młot
psł. *peltti: *poltb pol. pleść: płot
psł. *kelpją: *kolpotb pol. klepę: kłopot
àei:oi
psł. *biti: *boib pol. bić: bój
psł. *piti: *poib pol. pić: napój
psł. *gniti: *gnoib pol. gńić: gnój
àen:on
psł. *pęti: *pon- pol. spąć: opona
psł. *cęti: *kon- pol. pocątek: końec
psł. *klęcę: *klon- pol. klęcę: pokłon
b) funkcja duratywno-iteratywna:
samogłoska –e- występuje w czasownikach duratywnych, czyli oznaczających czynność trwającą, samogłoska –o-(-o-) w czasownikach iteratywnych, czyli oznaczających czynność wielokrotną, częstotliwych:
psł. *nesti: *nositi pol. ńeść: nościć
psł. *vedti: *voditi pol. veść: vodźić
psł. *vezti: *voziti pol. veźć: voźić
psł. *zeną: *goniti pol. zenę: gońić
c) funkcja receptywno-kauzatywna
alternacja –e-:-o-(-o-) w rdzeniach czasownikach jest wykładnikiem czasowników receptywnych( skutkowych) i kauzatywnych( przyczynowych):
psł. *lezati: *loziti pol. leżeć: łożyć
psł. *vreti: *variti pol. vreć: varyć
psł. *piti: *poiiti pol. pić: poić
psł. *ziti: goiiti pol. żyć: goić
d) apofonia jakościowa i ilościowa:
alternacja jakościowa( kwalitatywna) oraz alternacje ilościowe( kwantytatywne)- obok stopnia podstawowego –e-:-o- występował też stopień wzdłużony –e-:-o- oraz stopień zredukowany( już w prasłowiańszczyźnie przybierał postać jeru).
Alternacje jakościowe mogły się wiązać z alternacjami ilościowymi i w ten sposób powstawały szeregi apofoniczne:
psł. *grebą: *grobb: *po-grebati: *grabiti: *po-gribati: por. pol. grzebię, grób, pogrzebać
psł. *ryti:*rbvą:*rovb por. pol. ryć, rwę, rów
Charakterystycznym zjawiskiem było wycofanie się niektórych ogniw szeregu apofonicznego.
Przegłos lechicki a apofonia praindoeuropejska:
1. Przegłos jest procesem z natury swej diachronicznym, polega na przejściu( zmianie) jednej głoski w drugą *zena->zona
jednak nie powoduje on żadnych modyfikacji morfologicznych ani semantycznych.
Zachodził w określonych warunkach fonetycznych- w pozycji przed spółgłoską przedniojęzykowo-zębową.
2. Apofonia to alternacja, czyli współwystępowanie w tym samym morfemie różnych fonemów pozycyjnie niezależnych i uwarunkowanych morfologicznie. Apofonia jest z natury zjawiskiem synchronicznym, a alternujące formy są zróżnicowane morfologiczne.
Apofonia nie znała ograniczeń co do zachodzenia w określonych warunkach fonetycznych.
3. Ważna jest również różnica chronologiczna. Apofonia to zjawisko praindoeuropejskie, przegłos był pierwszym procesem polskim.
4. W wyznaczaniu kolejnej różnicy między apofonią a przegłosem ważny jest nie tylko następnik samogłoski, lecz przede wszystkim jej poprzednik.
Samogłoski tylne pochodzące z przegłosu występują zawsze po spółgłoskach miękkich, w apofonii natomiast tylko po twardych.
! Praktycznym sprawdzianem, czy mamy do czynienia z wymianą przegłosową, czy z obocznością apofoniczną jest sąsiedztwo fonetyczne- charakter poprzedzającej spółgłoski:
bere- bore- zbory: przegłos
bere-zbory: apofonia
nese-ńosę: przegłos
ńeśe- nośić: apofonia
Ewolucja jerów
1. Geneza jerów:
Jery to tzw. półsamogłoski albo samogłoski zredukowane. Powstały one we wczesnej epoce prasłowiańskiej w wyniku skrócenia dawnych wysokich krótkich samogłosek i u oraz redukcji innych samogłosek( sonantów) o genezie praindoeuropejskiej.
System samogłoskowy tego okresu miał następującą postać:
przednia
tylna
wysoka
i
(y) u
długa
półwysoka
b
półkrótka
średnia
e
o
krótka
niska
a
2. Jery słabe i mocne:
W rozwoju systemu prasłowiańskiego ujawniła się tendencja do stopniowego obniżania artykulacji półsamogłosek, której towarzyszyła redukcja iloczasu, czyli tzw. osłabienie jerów. W wyniku tego jery zaczęły się różnicować obok istniejącej już opozycji jer przedni: jer tylny- wytworzyła się nowa opozycja jer słaby: jer mocny.
a) jer słaby zajmował w wyrazie następujące pozycje:
1) w wygłosie: * domb, *synb, *gostb
2) w zgłosce poprzedzającej sylabę z pełną samogłoską lub z jerem w pozycji mocnej: *dbva, *tbma, *pbsbkb, *sbvbcb
b) jer mocny zajmował pozostałe pozycje, tzn. pojawiał się w zgłosce poprzedzającej zgłoskę z jerem słabym: *dombkb, *bbzb, *pbsb, *lbnb
Ich zróżnicowanie dokonywało się poprzez wzdłużenie kompensacyjne o kierunku wstecznym, tzn, stopniowe „osłabienie” jerów słabych było kompensowane systematycznym wzmocnieniem jerów mocnych- mówiąc prościej: poprzedzająca półsamogłoska była wzdłużana o tyle, o ile skracał się następujący po niej jer.
3. Zanik jerów:
Zapoczątkowany w epoce prasłowiańskiej proces różnicowania jerów doprowadził w języku polskim do zupełnego zaniku jerów słabych, któremu towarzyszyły dwa rodzaje wyrównań kompensacyjnych- wokalizacja jerów i wzdłużenie zastępcze.
Zanik jerów można przedstawić w sposób następujący:
b->0 *synb->syn *dbva->dva
b->0 *konb->koń *tbma->t’ma->ćma
Jednak zanikając pozostawił on palatalność poprzedzającej go spółgłosce, przy czym ta palatalność nie w każdej pozycji została zachowana do dzić.
a) wokalizacja jerów:
to usamogłoskowienie, czyli przejście jeru mocnego w pełną samogłoskę, przy czym w języku polskim:
b->e *dbxb->dex *bbzb->bez
b->’e *pbsb->pes *vbsb->veś
w wyniku wokalizacji obu jerów powstaje jedna, przednia, średnia samogłoska e, a kontynuacją d...
mnpkg