II. Gleby autogeniczne
IIA. GLEBY CZARNOZIEMNE
Czarnoziemy w Polsce są glebami wytwiorzonymi z lessów, w których głębokośćpoziomu próchnicznego wykształconego przez naturalny proces glebotwórczy wynosi nie mniej niż 40 cm. W profilu, a szczególnie w poziomie A, nie obserwuje się istotnego wpływu stosunków wodnych na ewolucję gleby. Istota procesu glebotwórczego w czarnoziemach polega na dominacji intensywnych procesów biologicznych nad wietrzeniem fazy mineralnej oraz przemieszczaniem produktów witerzenia. Efektem tego jest znaczny dopływ materii organicznej do substratu glebowego. Warunki humifikacji sprzyjają inetnsywnym przemianom materii organicznej w związki próchniczne, o przewadze kwasów huminowych nad kwasami fulwowymi. Tworzą się połączenia organiczno - mineralne z minerałami ilastymi. Znaczny udział fauny glebowej w procesach glebotwórczych jest jednym z czynników ukształtowania się glebowych poziomów próchnicznych. Czarnoziemy są glebami zasobnymi w związki próchniczne, głównie ze względu ma miąższość poziomu próchnicznego. Zawartość próchnicy oscyluje najczęściej około 3%, choć na wielu obszarach spada do około 2%. Jest to próchnica o przewadze lub równowadze kwasów huminowych w stosunku do fulwowych, znacznym udziale humin i ulmin. We frakcji rozpuszczalnej w zasadach z reguły przeważają kwasy huminowe związane z minearałami ilastymi. Jedynie w wierzchnich wastwach poziomu poziomu A czarnoziemów z oznakami degradacji (zbrunatniałe, wyługowane) stosunek kawsów huminowych do fulwowych może być mniejszy od 1,0. Wysycenie zasadami jest duże, w czarnoziemach nie zdegradowanych ponad 65%. W czarnoziemach zdegradowanych może się ono różnicować w w profilu; w poziomach wierzchnich wynosi 50-65%. bardzo rzadko mniej niż 50%.
IIA1. CZARNOZIEMY
Aktualnie nie ma w Polsce warunków do rozwoju czarnoziemów, a zasięgi ich ulegają zmniejszeniu na wskutek erozji i degradacji. Dotyczy to szczególnie czarnoziemów jednostronnie użytkowanych jako użytki orne. W Polsce skałą macierzystą czarnoziemów jest less, analogicznie do gleb próchnicznych obszaru Niemiec. Stanowią one enklawy w obrębie płatów lessowych. W ich otoczeniu występują gleby brunatnoziemne (głównie płowe), charakterystyczne dla aktualnych warunków bioekologicznych Polski.
a. Czarnoziemy niezdegradowane
Powstają z lessów nieodwapnionych lub pozbawionych CaCO3, jednak nie głębiej niż do 60-80 cm od współczesnej powierzchni. Wówczas wysycenie zasadami w poziomie powierzchniowym jest nie mniejsze niż 65%. Budowa profilu glebowego przedstawia się następująco: A-AC-Cca, lub A-AC-C-Cca. W czarnoziemach poziom próchniczny jest typowym poziomem mollic. Czasami charakteryzuje go większa zawartość fosforu w stosunku do podpoziomu zalegającego niżej, co niekiedy pozwala wyróżnić podpoziom anthropic. W niektórych czarnoziemach podpoziom górny, ze względu na zmniejszone wysycenie zasadami, może być podobny do poziomu powierzchniowego umbric. W poziomie AC (rzadziej) lub w poziomie C (częściej) tuż pod poziomami stropowymi lub nieco głębiej występuje poziom wapniowy calcic. Czarnoziemy reliktowe niezdegradowane występują najczęściej w czarnoziemnych padołowych płatach południowo-wschodniego obszaru kraju lub na niskich tarasach.
b. Czarnoziemy zdegradowane
Czarnoziemy tego podtypu mają budowę profilu: A-ABbr-Bbr-C. Ich poziom próchniczny jest najczęściej płytszy niż w czarnoziemach niezdegradowanych i zachowuje ogólny charakter poziomu mollic, szczególnie w części, do której nie sięgają narzędzia rolnicze. Dwudzielność poziomu próchnicznego jest wyraźnie zaznaczona. Podpoziom wierzchni może wykazywać cechy poziomu anthropic. Cechą wyróżniającą jest większa niż w podpoziomie głębszym zawartość fosforu. Skład materii organicznej pogarsza się na skutek większego udziału kwasów fulwowych, co powoduje jaśniejsze zabarwienie tego podpoziomu. Częste jest pojawianie się w nim, szczególnie w położeniach suchszych, symptomów poziomu ochric. Wysycenie kationami jest z reguły nieco mniejsze niż w czarnoziemach niezdegradowanych (65-50% ). Charakterystycznym poziomem podpowierzchniowym jest poziom cambic, czasami z nakladającymi się cechami poziomu argillic, niekiedy agric. Poziom calcic występuje w skale macierzystej oddzielonej od poziomów powierzchniowych warstwą lessu już odwapnionego. W podtypie tym mieszczą się czarnoziemy zdegradowane głównie w wyniku procesów brunatnienia i wyługowania. W niektórych czarnoziemach zdegradowanych, silniej wyługowanych (V < 50%), pojawiają się symptomy poziomu eluwialnego, powodujące rozjaśnienie barwy. Czarnoziemy zdegradowane występują najczęściej na eksponowanych fragmentach obszarów lessowych, chociaż dziś spotkać je można w rozmaitych położeniach geomorfologicznych.
IIB. GLEBY BRUNATNOZIEMNE
Gleby brunatnoziemne występują w oceanicznym klimacie umiarkowanym (atlantyckim) lub w umiarkowanym kontynentalnym, głównie pod lasami liściastymi i mieszanymi. Powstały one z utworów różnego pochodzenia geologicznego i uziarnienia, zasobnych w zasady. Charakteryzują się intensywnym wietrzeniem fizycznym i biochemicznym. Przemiany chemiczne polegają na rozpuszczaniu i wymywaniu węglanów, hydrolizie minerałów pierwotnych i tworzeniu się minerałów ilastych, uwalnianiu półtoratlenków, redukcji, segregacji i usuwaniu wolnych tlenków żelaza wraz z produktami biologicznych przemian materii organicznej. W wyniku tych procesów tworzą się trwałe połączenia substancji próchnicznej z częściami mineralnymi, m.in. kompleksowe związki żelazisto-próchniczno-ilaste o barwach brunatnych. Związki te tworzą na ziarnach mineralnych brunatne otoczki o różnych średnicach. Gleby te charakteryzują się typowo rozwiniętym poziomem cambic w glebach brunatnych oraz poziomem argillic w glebach płowych. Ponadto mogą mieć one wierzchni poziom ochric lub w pewnych przypadkach poziom mollic. W razie nadmiernej wilgotności może w tych glebach występować oglejenie w dolnej części profilu. Gleby brunatnoziemne z próchnicą typu mull bądź mull-moder są najczęściej biologicznie czynne. Odczyn tych gleb oraz stopień ich wysycenia zasadami waha się w szerokich granicach. Na obszarze Polski gleby te powstały z glin morenowych, utworów pyłowych, piasków gliniastych całkowitych, a również z piaskowców, granitów i gnejsów.
IIB1. Gleby brunatne właściwe
Gleby brunatne właściwe powstają z różnych utworów macierzystych bogatych w zasady. Charakteryzują się wymyciem węglanów do głębokości na ogół nie większej niż 60-80 cm oraz brakiem przemieszczania lub słabym przemieszczaniem frakcji ilastej, wolnego żelaza i glinu. Są to gleby eutroficzne i mezoficzne. Cechą gleb brunatnych eutroficznych jest odczyn słabo kwaśny do obojętnego i wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi powyżej 60% na głębokości od 25 do 75 cm, a gleb brunatnych mezotroficznych odczyn kwaśny do słabo kwaśnego i wysycenie zasadami od 30 do 60%. Zasadnicza budowa profilu gleb brunatnych właściwych jest następująca w naturalnych siedliskach gleb leśnych: O-A-Bbr-Cca, a w glebach uprawnych: Ap-Bbr-Cca. Poziom próchniczny ma przeważnie cechy poziomu ochric, rzadziej mollic, a w glebach leśnych - ochric lub umbric O miąższości Od 15 do 30 cm. Charakterystycznym typem próchnicy tych gleb jest mull, rzadziej mull-moder. Stosunek C:N wynosi poniżej 15 cm w poziomie O. Poziomem diagnostycznym tych gleb jest poziom cambic. Gleby te powstają z materiałów macierzystych o uziarnieniu piasków gliniastych i drobniejszym, zasobnych w węglan wapnia.
a. Gleby brunatne typowe
Jednostka ta stanowi główny podtyp gleb brunatnych. Ich profil wyróżniają następujące cechy: do głębokości 70 cm mają one uziarnienie piasków gliniastych, glin, utworów pyłowych, iłów. Zawieraj węglany w profilu do głębokości 1 m. Wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym jest większe od 60% na głębokości od 25 do 75 cm. Gleby te nie mają poziomu argillic, ale mogą wykazywać słabe ślady przemieszczenia frakcji ilastej. Do głębokości 1 m nie występują plamy oglejenia, nie zawieraj w całym profilu odłamków skał wapiennych, nie mają w podłożu litej skały do głębokości 50 cm. Typowym poziomem próchnicznym tych gleb jest poziom ochric. Nie wykazują wyraźnych cech przemieszczenia wolnego żelaza i glinu. Budowa ich profilu jest następująca: O-A-Bbr-Cca lub Ap-Bbr-Cca. Wyróżniona jednostka. tworzy siedlisko lasów świeżych, niekiedy lasów wilgotnych (gleby brunatne typowe gliniasto-ilaste i ilaste). Na terenach nizinno-wyżynnych tworzą siedliska żyźniejszych podzespołów grądowych, np. grądów niskich (Galio-Caprinetum stachyetosum, Tilio-Caprinetum stachyetosum) w górach - żyzne siedliska lasu górskiego, tj. żyźniejszych podzespołów lasu bukowo-jodłowego z żywcem gruczołowatym (Fagetuum carpaticum = Dentario glandulosae-Fagetum), a niekiedy
z czosnkiem niedźwiedzim (Fagetum carpaticum allietosum).
b. Gleby szarobrunatne
Mają podstawowe cechy charakterystyczne dla gleb brunatnych, ale różnią się od nich dobrze wykształconym poziomem próchnicznym o miąższości 20-30 cm. Ten ostatni ma cechy poziomu mollic. Gleby te mają następującą budowę profilu: O-A-ABbr-Bbr-Cca, a w glebach uprawnych Ap-ABbr-Bbr-Cca. Na niżu tworzą siedliska wilgotne, tj. siedliska żyźniejszych podzespołów grądowych (Galio-Carpinetum corydaletosum, Tilio-Carpinetum corydaletosum), niekiedy żyzne siedlisko łęgu wiązowego (Fraxino-Ulmetum), a na terenach górskich - najbogatsze siedlisko lasu górskiego z podzespołami żyźniejszych lasów bukowo-jodłowych (Fagetum carpaticum lunarietosum, Fagetum carpaticum allietosum) oraz spotykanego na mniejszą skalę na złomach skalnych lasu jaworowego z języcznikiem zwyczajnym (Phyllitido-Aceretum).
c. Gleby brunatne oglejone
Mają główne cechy charakterystyczne dla gleb brunatnych, a różnią się od nich tym, że występują w warunkach nadmiernej wilgotności oraz wykazują oglejenie w dolnej części profilu nie głębiej niż 100 cm. Gleby te mają następujący profil: O-A-Bbrg-Gca, a jeśli są uprawiane: Ap-Bbrg-Ccag. Na terenach nizinnych tworzą siedlisko lasów wilgotnych, np. siedlisko wilgotniejszych podzespołów grądowych (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) z barwinkiem pospolitym (Vinca minor) czy z świerząbkiem gajowym (Chaerophyllum temulum). Na terenach górskich gleby te tworzą siedlisko lasu bukowo-jodłowego (Fagetum carpaticum = Dentario glandulosea-Fagetum) z większym udziałem jaworu (Acer pseudoplatanus) i jesionu (Fraxinus excelsior).
d. Gleby brunatne wyługowane
Mają główne cechy charakterystyczne dla gleb brunatnych typowych. Różnią się natomiast od nich brakiem CaC03 w profilu do głębokości 1 m, wysyceniem kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym w granicach od 30 do 60% w warstwie od 25 do 75 cm, a także słabym przemieszczaniem wolnego żelaza i glinu, a niekiedy frakcji ilastej. Mają one następującą budowę profilu: O-A-Bbr(t,fe)Bbr-C-Cca, a jeśli są uprawiane: Ap-Bbr(t,fe)-Bbr-C-Cca. Na niżu gleby te tworzą mezotroficzne siedliska lasów liściastych i mieszanych, głównie grądów niskich, a w górach - siedliska mezotroficznych buczyn karpackich (Fagetum carpaticum typicum) i sudeckich (Dentario enneaphyllidis-Fagetum).
IIB2. Gleby brunatne kwaśne
Powstały ze skał kwaśnych, ubogich w zasady (zwietrzelina granitów, granito-gnejsów, gruboziarnistych piaskowców oraz niewęglanowych iłów). Morfologicznie są one podobne do gleb brunatnych właściwych. Nie zawierają węglanów w całym profilu, łącznie z poziomem C, a odczyn ich waha się od silnie kwaśnego do kwaśnego. Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym mają poniżej 30% na głębokości 25-75 cm. Zasadnicza budowa profilu gleb brunatnych kwaśnych jest następująca: w glebach leśnych O-A-Bbr-C, a w glebach uprawnych Ap-Bbr-C. Diagnostycznym poziomem powierzchniowym tych gleb jest poziom ochric, a w glebach leśnych - ochric lub umbric. Występuje w nich próchnica typu mull-moder, moder oraz sporadycznie moder-mor. Stosunek C:N w poziomie O wynosi od 15 do 20. Diagnostycznym poziomem podpowierzchniowym jest poziom cambic, bardzo silnie zakwaszony.
a. Gleby brunatne kwaśne typowe
Stanowi główny podtyp gleb brunatnych kwaśnych z cechami wymienionymi w definicji typu tej gleby. Charakteryzują się one następującymi cechami: nie zawieraj CaC03 w całym profilu, łącznie z poziomem C, stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym wynosi poniżej 30% w poziomach na głębokości 25-75 cm, nie mają litej skały do głębokości 50 cm, nie mają poziomu argillic ani śladów przemywania frakcji ilastej w całym profilu, nie wykazują oglejenia w całym profilu do głębokości 1 m lub do skały litej, gdy znajduje się ona płycej niż 1 m, nie wykazują wyraźnych cech przemieszczania się wolnego żelaza i wolnego glinu. Typowa budowa profilowa tych gleb jest następująca: O-A-Bbr-C lub Ap-Bbr-C. Wyróżniona jednostka tworzy siedliska uboższego lasu mieszanego świeżego. Na terenach nizinno-wyżynnych gleby te są zasiedlane zwykle przez zbiorowiska grądów wysokich (Tilio-Carpinetum typicum, Galio-Carpinetum holceetosum mollis, Tilio-Carpinetum holceetosum mollis, Tilio-Carpinctum caricetosum pilosae). W górach tworzą one siedliska uboższych postaci buczyny karpackiej (Fagetum carpaticum festucetosum silvaticae, Fagetum carpaticum festucetosum drymejae), kwaśnych buczyn (Luzulo-Fagetum) lub przejściowych zbiorowisk lasowo-borowych (Fagetum carpaticurn/Piceetum tatricum).
b. Gleby brunatne kwaśne bielicowane
Mają główne cechy charakterystyczne dla gleb brunatnych kwaśnych typowych, ale różnią się od nich następująco: stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym mają niższy niż 20%, mogą mieć zaczątkowy poziom argillic, ale mają zawsze zaczątkowy poziom spodic oraz ślady poziomu albic (eluwiacja). Wymienione poziomy rozwijaj się w górnej części poziomu cambic . Poziomem powierzchniowym jest ochric o niewielkiej miąższości. Występuje w nich wyraźne przemieszczanie wolnego żelaza i glinu oraz frakcji ilastej z rozpuszczalnymi frakcjami próchnicy. Ich typowa budowa profilowa jest następująca: O-A-AE-Bfe,h,t-Bbr-C Gleby brunatne bielicowane tworzą siedliska mezofilno-acidofilnych zbiorowisk roślinnych. Na niżu tworzą one siedlisko uboższego (acidofilnego) wariantu lasów mieszanych (Fago-Quercetum, Calamagrostio-Quercetum, Trientali-Fagetum), m.in. uboższych wariantów grądów wysokich (Tilio-Carpinetum holceetosum mollis, Galio-Carpinetum Holceetosum mollis, Tilio-Carpinetum caricetosum pilosae, Tilio-Carpinetum typicum), a niekiedy boru jodłowego (Abietetum polonicum typicum) oraz niektórych podzespolów boru mieszanego (Pino-Quercetum fagetosum, Pino-Quercetum abietetosum). W górach tworzą one siedlisko kwaśnej buczyny (Luzulo-Fagetum), zwłaszcza podzespołu z borówką (Luzulo-Fagetum myrtilletosum), oraz ubogich podzespołów buczyny karpackiej (Fagetum carpaticum festucetosum drymejae).
c. Gleby brunatne kwaśne oglejone
Mają główne cechy charakterystyczne dla gleb brunatnych kwaśnych typowych, natomiast różnią się od nich nadmierną wilgotnością i cechami oglejenia w profilu powyżej 1 m lub w dolnych partiach profilu, jeżeli skała lita występuje płycej niż 1 m. Gleby te tworzą żyźniejsze siedliska: na niżu - grądów niskich ( Tilio-Carpinetum Stachyetosum, Galio-Carpinetum stachyetosum), w górach lasów bukowo-jodłowych (Dentario glandulosae-Fagetum) z większym udziałem jaworu i jesionu.
IIB3. Gleby płowe (lessivés)
Gleby płowe powstały na obszarze Polski w klimacie umiarkowanie wilgotnym. Ich cechą charakterystyczną jest wymycie węglanów, a następnie pionowe przemieszczenie minerałów ilastych (zwłaszcza frakcji najdrobniejszej <0,2 m m) oraz częściowo wodorotlenków żelaza i glinu, jak również niektórych form zdyspergowanych związków próchnicznych. W efekcie tych procesów powierzchniowe poziomy (A, E) ulegaj zubożeniu we frakcje ilaste. Frakcje te osadzają się w poziomach głębszych, tworząc poziom wmycia (Bt). W ten sposób powstaje gleba o budowie: O-A-Eet-Bt-C, niekiedy O-A-Eet-Bt-Cca. W glebach uprawnych bardzo często poziom A jest zmieszany przez orkę z poziomem E i wówczas gleba może mieć budowę: Ap-Bt-C. Również często - na skutek erozji powierzchniowej i antropogenicznej - na wypukłych elementach reliefu poziomy powierzchniowe ulegają denudacji, a wówczas odsłonięty poziom Bt stanowi poziom powierzchniowy ApBt. Gleby płowe charakteryzują się następującymi poziomami diagnostycznymi i towarzyszącymi: luvic-E, argillic-Bt, oraz powierzchniowym poziomem ochric. Powstają z utworów pyłowych o różnej genezie (lessów i pyłów pochodzenia wodnego), glin zwałowych, rzadziej iłów oraz piasków gliniastych. Niekiedy mogą powstawać z piasków słabo gliniastych. Są one w znacznym stopniu wyługowane ze związków zasadowych, a przede wszystkim z węglanów i dlatego mają odczyn najczęściej kwaśny, a tylko niekiedy zbliżony do obojętnego. Charakteryzują się na ogół mniejszą kwasowością wymienną niż gleby brunatne kwaśne i mniejszym udziałem glinu wymiennego. Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami o charakterze zasadowym, jest zróżnicowany i w poziomach A i E waha się w granicach od 20 do 60% w zależności od uziarnienia, natomiast w poziomie B od 50 do 80%. W glebach leśnych występuje próchnica typu mull, mull-moder lub moder, niekiedy na przejściu do typu mor. Akumulacja próchnicy w tych glebach jest słaba ze względu na szybko zachodzący proces mineralizacji.
a. Gleby płowe typowe
Są głównym podtypem w typie gleb płowych. Mają ogólne cechy charakterystyczne dla tego typu, a ponadto: uziarnienie utworów pyłowych eolicznych lub pyłów innej genezy, gliny różnego pochodzenia, iły i piaski gliniaste. Są to gleby głębokie, wytworzone z utworów jednorodnych lub niejednorodnych, lecz nie o kontrastowym uziarnieniu w profilu. Powstają...
hofo2