Mgr Andżelika Leja
Radio RMF Kraków
System ochrony prawnej praw jednostki w Unii Europejskiej
Uwagi wstępne
Kwestia dotycząca praw człowieka i ich ochrony pojawiła się w prawie międzynarodowym
po drugiej wojnie światowej. Wcześniej prawa człowieka były
domeną stosunków wewnętrznych między państwem a ludnością, z reguły obywatelami.
Idea takich praw powstała jako koncepcja filozoficzna, nierozdzielnie
łączona z ideami demokracji oraz trójpodziałem władz, który gwarantuje realizację
tych idei1.
Punktem zwrotnym w usystematyzowaniu praw podstawowych było przyjęcie
w formie uroczystej Deklaracji podczas szczytu w Nicei w 2000 r., Karty
Praw Podstawowych, która mimo swego niewiążącego charakteru, stała się
„kamieniem węgielnym” Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Na
uwagę zasługuje również fakt, że KPP do zbioru praw podstawowych zalicza
zasady służące ochronie praw jednostki w ramach struktur Unii Europejskiej,
wymieniając w ich gronie jako jedną z podstawowych – zasadę prawa do sądu,
a także gwarantując jednostce możliwości korzystania ze środków procesowych
w ramach struktur UE/Wspólnot.
Prawo do sądu jako podstawowe prawo jednostki
Jak wspomniałam, za podstawowe prawo jednostki uważa się prawo do sądu,
a jednocześnie za ważny element demokratycznego państwa prawnego. Prawo
do sądu pozostaje w ścisłym związku z ochroną wolności i praw oraz poszukiwaniem
środków dla skutecznej ich realizacji2.
1 M. Perkowski, Ludzki wymiar integracji europejskiej, [w:] Integracja Europejska, wprowadzenie,
Warszawa 2002, s. 340–341.
2 J . Gołańczyński, A. Krzywonos, Prawo do sądu, [w:] Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji
RP, B. Banaszak, A. Preisner (red.), Warszawa 2002, s. 743.
568 Andżelika Leja
Zasada prawa do sądu jako naczelna zasada wymiaru sprawiedliwości wywodzi
się z generalnej zasady konstytucyjnej, stwierdzającej, że Rzeczpospolita
Polska jest demokratycznym państwem prawnym (art. 2 Konstytucji RP ) i jest
statuowana wprost w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP , według którego: Każdy ma
prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Z drugiej strony owa zasada wyrażona jest również w art. 6 Konwencji
o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, według którego każdy
ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym
terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą, przy
rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym3.
Na ową zasadę powołuje się również Karta Praw Podstawowych w rozdziale
VI w art. 47, który brzmi: Każda osoba, której prawa i wolności zagwarantowane
przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do złożenia w sądzie skutecznego
środka prawnego (…) Każda osoba ma prawo, by jej sprawa została
rozpatrzona przez ustanowiony wcześniej ustawą, niezawisły i bezstronny sąd,
w odpowiednim terminie i w uczciwym jawnym, postępowaniu.
Art. 47 Karty Praw Podstawowych znajduje swe podstawy w orzecznictwie
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Prawo to obejmuje również prawo do
skutecznego środka odwoławczego, który ETS stworzył na podstawie swych wyroków
oraz bezstronnego sądu jako konsekwencje utworzenia Wspólnoty prawa.
Ust. 2 art. 47 Karty jest pochodną art. 6 ust. 1 EKPCz. Artykuł ten jest zgodny
z orzecznictwem ETS oraz zasadami konstytucyjnymi państw członkowskich4.
Na przedmiotową zasadę powołuje się również w tytule VI, Artykuł II – 107
Projekt Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Brzmi on w następujący
sposób: Każda osoba, której prawa i wolności zagwarantowane przez prawo
Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed
sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule. Każda osoba
ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jej sprawy w rozsądnym
terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy
ustawy. Każda osoba ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania
z pomocy obrońcy i przedstawiciela5.
Zasada prawa do sądu jest realizowana zarówno przez przepisy prawa materialnego,
procesowego oraz przez strukturę wymiaru sprawiedliwości. Zasada ta
sprowadza się do uprawnienia przysługującego każdemu podmiotowi prawa do
uzyskania ochrony jego praw podmiotowych w drodze postępowania sądowego
3 A . Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2000, s. 16.
4 S . Hambura, M. Muszyński, Karta Praw Podstawowych. Komentarz, Bielsko-Biała 2001,
s. 187.
5 Http://europa.eu.int/eur-lex/lex/JO Html.do?uri=OJ :C:2004:310:SO M:PL :HTML.
System och rony prawnej praw jednostki w Unii Eu ropejskiej 569
przeprowadzonego w odpowiedniej formie, zapewniającej bezstronność i prawo
przedstawiania swojego stanowiska6.
Na gruncie postępowania cywilnego omawiana zasada oznacza, że państwo
ma obowiązek zapewnić każdej jednostce skuteczną możliwość skierowania
swojej sprawy na drogę postępowania cywilnego.
Należy podkreślić, że prawo do rzetelnego procesu sądowego zajmuje tak
ważne miejsce, iż nie jest dopuszczalna, pod reżimem zasady rządów prawa,
jakakolwiek wykładnia ścieśniająca to prawo. Prawo do sądu oznacza też
obowiązek sądów rozpoznawania spraw skierowanych na drogę postępowania
cywilnego w rozsądnym terminie. Chodzi o to, aby żaden obywatel nie oczekiwał
nadmiernie na rozpoznanie i zakończenie jego sprawy. Jedną z barier, które
mogą skutecznie przeciwdziałać zasadzie prawa do sądu są wysokie koszty
sądowe. Mogą one bowiem uniemożliwić stronie gorzej sytuowanej materialnie,
wniesienie swojej sprawy do sądu celem jej rozpoznania i wydania orzeczenia
sądowego. W takich sytuacjach nie tylko prawem, ale i obowiązkiem
sądu jest – w zależności od okoliczności – całkowite lub częściowe zwolnienie
strony od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych, a nawet ustanowienia
dla takiej strony obrońcy z urzędu w osobie adwokata lub radcy prawnego.
Podkreślenia wymaga obowiązek sądu, gdyż w świetle zasady prawa do sądu
wywodzącej się z art. 2 Konstytucji RP i statuowanej w art. 45 ust. 1 Konstytucji
oraz art. 6 Konwencji, niedopuszczalna jest w tym względzie jakakolwiek
dowolność.
Kodeks postępowania cywilnego w art. 111 i nast. normuje instytucję zwolnienia
od kosztów sądowych. Właściwe stosowanie tej instytucji jest ściśle związane
z zasadą prawa do sądu7.
Formuła prawa do sądu nie jest jedyną, jaką można spotkać w literaturze
przedmiotu. Oprócz niej występują inne wyrażenia takie jak prawo do wymiaru
sprawiedliwości, prawo do drogi sądowej, prawo do sprawiedliwego procesu
sądowego i prawo do powództwa obrony przed sądem oraz prawo do ochrony
prawnej.
Zakres podmiotowy zasady prawa do sądu został określony szeroko i jest
wyznaczany przez termin „każdy”, który odnosi się do praw człowieka, a nie
obywatela. Potwierdzeniem powszechnego dostępu do sądu jest stanowisko TK
w orzeczeniu z 25 lutego 1992 r., w którym wyrażony został pogląd, że z zasady
wymiaru sprawiedliwości oraz demokratycznego państwa prawnego wprowadzić
należy zasadę prawa do sądu obywateli i innych podmiotów występujących
w obrocie prawnym. Oznacza to, że uprawnienie to przysługuje osobom fizycz-
6 J . Gołaczyński, A. Krzywonos, Prawo..., wyd. cyt., s. 730.
7 A . Zieliński, Postępowanie cywilne. Kompendium, Warszawa 2000, s. 16.
570 Andżelika Leja
nym (obywatelom polskim, cudzoziemcom, bezpaństwowcom), a także osobom
prawa publicznego i gospodarczego, czyli wszystkim podmiotom występującym
w obrocie prawnym.
Prawo do sądu znalazło swoje miejsce we wszystkich podstawowych konwencjach
dotyczących praw człowieka, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
z 1948 r., Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
z 1950 r., w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych
z 1966 r. Konwencje te stanowią, iż „każdy” ma prawo do rozpatrzenia sprawy
przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd ustanowiony przez ustawę, przy
orzekaniu co do zasadności oskarżenia przeciwko niemu w sprawach karnych
oraz co do jego praw i obowiązków w sprawach cywilnych.
Międzynarodowoprawne określenie „prawo do sądu” jest zbliżone we
wszystkich podstawowych konwencjach o prawach człowieka. Niemal identyczne
są wymagania dotyczące sądu jako organu rozpoznającego sprawy. Wszędzie
mówi się, że ma być to organ bezstronny i niezawisły, w konwencjach nakazuje
się, aby organ ten był ustanowiony przez ustawę wydaną przez władzę ustawodawczą.
Ustawa musi budować ramy organizacyjne ustroju sądów8.
Zasada niezawisłości sądu wymaga, aby był on niezależny zarówno od władzy
wykonawczej, jak i stron postępowania. Zasada ta została sformułowana
w orzeczeniu Trybunału Praw Człowieka w sprawie Zand. Trybunał Praw Człowieka
w tej sprawie stwierdził, że nieusuwalność sędziego w czasie sprawowania
urzędu niezależnie czy jest ograniczona kadencją, czy nominacją na stałe,
jest konieczną przesłanką niezawisłości i stąd jest elementem gwarancji Europejskiej
Konwencji (art. 6 ust. 1)9.
Och rona praw jednostki w Unii Eu ropejskiej
Ochrona praw jednostek w Unii Europejskiej sprawowana jest przez Sąd
Pierwszej Instancji oraz Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.
Podkreślić jednak należy, iż sądami wspólnotowymi są nie tylko ww. sądy,
ale także wszystkie sądy krajowe państw członkowskich począwszy od sądów
rejonowych, po najwyższe organy wymiaru sprawiedliwości, jak Sąd Najwyższy
czy Naczelny Sąd Administracyjny.
Definicja sądu wspólnotowego jest bardzo szeroka – nie dość, że jest nim
każdy sąd krajowy państwa członkowskiego, ale jeszcze może nim być organ
administracji państwowej, przed którym toczy się postępowanie. Wystarczy,
8 J . Gołaczyński, A. Krzywonos, Prawo..., wyd. cyt., s. 731 i 732.
9 T amże, s. 733.
System och rony prawnej praw jednostki w Unii Eu ropejskiej 571
że spełnione zostaną warunki wymienione przez ETS w jednym z orzeczeń
– Darsch Cansult10.
Sądem w rozumieniu prawa europejskiego jest każdy organ władzy, który
został ustanowiony na podstawie prawa i jest niezawisły, ma charakter stały, jego
jurysdykcja jest przymusowa, stosuje normy prawne, a postępowanie przed
nim toczy się inter partes. W zakres pojęcia sądu wejdą więc nie tylko sądy,
ale także organy administracji w rozumieniu prawa krajowego. Nie będą za to
sądem w rozumieniu prawa europejskiego trybunały arbitrażowe, gdyż strony
dobrowolnie poddają się rozstrzygnięciu sporu na drodze arbitrażu, a sądem jest
tylko organ, którego jurysdykcja jest przymusowa. Przy czym przymusowość
jurysdykcji objawia się w dwóch aspektach: po pierwsze, strony mają obowiązek
zwrócenia się do tego właściwego organu celem rozstrzygnięcia wynikłego
między nimi sporu, po drugie – rozstrzygnięcia tego organu są względem stron
wiążące11.
Unia Europejska respektuje prawa człowieka, pod kontrolą Trybunału Sprawiedliwości.
Zgodnie z art. 46 TUE w związku z art. 6 ust. 2 TUE, Trybunał
Sprawiedliwości sprawuje taką kontrolę w odniesieniu do działań instytucji, jeżeli
posiada jurysdykcję na podstawie odpowiednich traktatów konstytucyjnych
Wspólnot i Unii. W odniesieniu do postanowień Tytułu VI TUE, dotyczących
współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, kontrola Trybunału sprawowana
jest z zachowaniem warunków określonych w art. 35 TUE, zaś w odniesieniu
do postanowień zawartych w Tytule VII , dotyczących ściślejszej współpracy
z zachowaniem warunków określonych w art. 11 TWE i art. 40 TUE12.
Dotychczasowy proces instytucjonalnego kształtowania się organów sądowych
Wspólnot Europejskich możemy podzielić na cztery zasadnicze etapy. Etap
pierwszy rozpoczął się w roku 1951 wraz z powołaniem Europejskiej Wspólnoty
Węgla i Stali. Na mocy art. 7 TEW iS Trybunał Sprawiedliwości został
zaliczony do instytucji, czyli organów głównych nowo powstałej Wspólnoty.
Na tym etapie swej działalności Trybunał był więc organem sądowym tylko
jednej organizacji międzynarodowej. Początkiem drugiego etapu kształtowania
się omawianej struktury sądowej było powołanie do życia Europejskiej Wspólnoty
Gospodarczej oraz Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Na mocy
Konwencji o niektórych wspólnych instytucjach Wspólnot Europejskich doszło
do powołania wspólnego dla trzech wymienionych organizacji Trybunału Sprawiedliwości
(przy zachowaniu odmiennych kompetencji w ramach EW iS).
10 S prawa C – 54/96 Darsch Cansult Ingenieurgesellschaft mbH.
11 O . Kopiczko, Polski obywatel przed sądami wspólnotowymi (pytanie prawne do ETS), „Prawo
Unii Europejskiej” 2004, s. 40.
12 K. Wojtowicz, Sądowa ochrona praw podstawowych w Unii Europejskiej, [w:] System ochrony
praw człowieka, J. Skóra (red.), Kraków 2003, s. 208.
572 Andżelika Leja
W takim kształcie ETS funkcjonował do połowy lat 80. Od początku swej działalności
ETS zaznaczył się jako organ o charakterze ponadnarodowym, stojący
na straży przestrzegania europejskiego prawa wspólnotowego. Warto zwrócić
uwagę na fakt, iż bez orzecznictwa ETS prawo wspólnotowe byłoby uboższe,
a pozycja osób fizycznych oraz osób prawnych jako podmiotów znacznie osłabiona13.
Początkowo ochrona sądowa jednostki oparta była na zasadzie skutku bezpośredniego,
a następnie przekształciła się w zespół praw i środków zaradczych
opartych na orzecznictwie. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
można podzielić na trzy generacje:
– orzecznictwo pierwszej generacji dotyczyło takich zagadnień jak zasada skutku
bezpośredniego, nadrzędność prawa wspólnotowego oraz autonomia porządku
prawnego Wspólnoty14;
– orzecznictwo drugiej generacji natomiast dotyczyło związku prawa krajowego
i prawa wspólnotowego w odniesieniu do egzekwowania praw nadanych
przez prawo wspólnotowe. Oznaczało to w praktyce, że przepisy prawa krajowego
miały być stosowane w rozwiązywaniu sporów w oparciu o prawo
wspólnotowe w takich dziedzinach jak bezpodstawne wzbogacenie i zadośćuczynienie
szkody;
– orzecznictwo trzeciej generacji, oparte jest na dążeniu do wypracowania faktycznych
rozwiązań w przypadku braku skutku bezpośredniego tam, gdzie nie
istnieją odpowiednie bądź skuteczne krajowe środki.
W takich okolicznościach Trybunał stworzył w ostatnim okresie orzecznictwo,
które współistniejąc z orzecznictwem pierwszej i drugiej generacji,
próbuje znaleźć rozwiązanie tych problemów poprzez dostarczenie skutecznych
środków zaradczych w ramach krajowego porządku prawnego jako materii
prawa wspólnotowego. Trybunał stworzył nowe podstawy funkcjonowania
prawa wspólnotowego i zmienił przepisy prawa krajowego w odniesieniu do
tymczasowego odroczenia i trybu postępowania. Orzecznictwo trzeciej generacji
dotyczy nie tylko przepisów postępowania państw członkowskich, ale
także oddziałuje na prawo prywatne oraz na inne obszary, takie jak prawo
konstytucyjne15.
Wraz z rozwojem instytucjonalnym Wspólnot Europejskich i rozszerzającym
się zakresem ich działalności oraz kolejno przyjmowanymi państwami człon-
13 A . Łazowski, Ochrona praw jednostek w prawie Wspólnot Europejskich. Pozasądowe mechanizmy
ochrony praw przed instytucjami i organami Wspólnot Europejskich, Kraków 2002, s. 78–79.
14 P or. Sprawa 26/62 van Gend en Loos v. Holenderska Administracja Podatkowa, Sprawa 6/64
Flaminio Costa v. ENEL, Sprawa C – 213/89 Królowa v. Sekretarz Stanu do spraw Transportu ex parte
Factortame Ltd. i inni (W. Czapliński, R. Ostyhansky, P. Saganek, A. Wyrozumska, s. 33, 35, 51).
15 D. O’Keeffe, P. Maro, Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich, Łódź 1998, s. 33–34.
System och rony prawnej praw jednostki w Unii Eu ropejskiej 573
kowskimi, zwiększała się liczba spraw zawisłych przed ETS 16. Z tego właśnie
względu w połowie lat 70. rozpoczęto pierwsze prace nad potencjalnymi reformami
organu sądowego Wspólnot Europejskich. Decydujące znaczenie miał
Jednolity Akt Europejski antycypujący powołanie w ramach struktury instytucjonalnej
Wspólnot Europejskich Sądu Pierwszej Instancji. Wprowadził stosowne
zmiany do wszystkich trzech traktatów założycielskich, przy czym nowe
przepisy przewidywały jedynie możliwość powołania takiego sądu, pozostawiając
instytucjom Wspólnot Europejskich delegację do podjęcia dalszych działań
kreacyjnych. Kluczowe znaczenie miała Decyzja Rady 88/591/ECSC/EE C/
/Euroatom o utworzeniu Sądu Pierwszej Instancji. Postanowienia przedmiotowej
decyzji określiły status nowego sądu, zakres rzeczowy jurysdykcji oraz zasady
funkcjonowania. Powołanie Sądu Pierwszej Instancji miało bez wątpienia istotne
implikacje dla struktury sądowej Wspólnot Europejskich. Przede wszystkim
nowy organ sądowy powołany przy Europejskim Trybunale Sprawiedliwości
przejął rozpatrywanie wielu kategorii spraw. Stronom postępowania przed SPI
stworzono możliwość składania powództw apelacyjnych do ETS , tym samym
stworzono dwuinstancyjność niektórych postępowań toczących się przed wspólnotowymi
sądami. Ze względu na właściwość rzeczową SPI fakt jego powstania
wpłynął również w znaczny sposób na pozycję prawną jednostek17.
Gruntowne zmiany w dotychczasowej architekturze organów sądowych
Wspólnot wprowadził podpisany w lutym 2001 r. Traktat Nicejski18, tworząc
wspólnotowy system wymiaru sprawiedliwości z racji rozbudowy organów tj.
usamodzielnienia SPI i dodania...
dawid_kowalski1