Piechota zaciężna
w Królestwie Polskim w XV wieku.® Copyright by Tadeusz Grabarczyk, Łódź 2000
REDAKTOR
Bożena Szczerbiak
RECENZENCI Marek Plewczyński, Marian Głosek
PROJEKT OKŁADKI
Łukasz Chmielewski
Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych i z grantu UL na badania własne nr 505/595
ILUSTRACJE
ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych,
z publikacji: Uzbrojenie w Polsce srvJnnmiec:ne/ 1-150-15110, red A Nowakowski, Toruń 1998, Uzbrojenie w Polsce średniowieczna 1351)-l-t5<i, red. A Nadolski, l.ódź 1990.
S. Ekhdal, Die Armhrust im der Devl!ichnrJvnstancl Preussen w Beginn Jes 15. JahrhunUerls, FAH 1992, 2. V; V. Bocheim, Hamibuch der WaffenkunJe, Leipzig 1890, M Plewczyński, Wojnu ksietu na Warmii l-t70-l-t79, SMHW 1996, t. XXXVIII:
M. Głosek, Póinnsredniowiecznu bron obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Lódż 1996, oraz ze zbiorów Autora. Autorzy rysunków Monika Gałaj (ryć. 15, 18), Janusz Wieczorek (ryć 12a-c, 17).
Wydawnictwo Ibidem ul. Krótka 6, 95-004 Kurowice k/Łodzi, tel./fax (042) 214 00 04; e-mail ibidem@lodz.pdi.net www.ibidem.infocentrum.com
DRUK
Zakład Poligraficzny „Presisto s.c." Łódź, ul. Kilińskiego 210, tel.(042)6841370
ISBN 83-912403-6-3
Wykaz skrótów
AGAD - Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie
AGZ - Akta grodzkie i ziemskie
AKH - Archiwum Komisji Historycznej
AUŁ - Acta Universitatis Lodziensis
Bartfa - Bartfa szabad kirałyi varos. Leveltara 1319-1526
Bielski - M. Bielski, Kronika Polska
CDP - Codex diplomaticus Poloniae
CE - Codex epistolaris saeculi decimi quinti
CEV - Codex epistolaris Yitoldi
Consilum — Consilium rationis bellicae
DA - J. Długosz, Annales seu cronicae incliti Regni Polonia^
DH — J. Długosz, Historiae Polonicae
FAH - Fasciculi Archeologiae Historicae
Kallimach - F. Kallimach, Historia de Rege Vladislao
KH - Kwartalnik Historyczny
KHKM - Kwartalnik Historii Kultury Materialnej
Kromer — Macieja Kromera Kronika PolskaKsięga żołdu - Księga żołdu Związku Pruskiego z okresu wojny trzynastoletniej
LAPM - Listy i akta Piotra Myszkowskiego
MDPR - Materiały do dziejów pospolitego ruszenia
Miechowita — Macieja z Miechowa Kronika Polska
MRPS - Matricularum Regni Poloniae summaria
O 85 - Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział 85
O 86 - Archiwum Skarbu Koronnego, Oddział 86
PH - Przegląd Historyczny
PSB — Polski Słownik Biograficzny
Rachunki - Rachunki królewskie z lat 1471-1472 i 1476-1478
RK - Rachunki Królewskie AGAD
SMHW - Studia i Materiały do Historii Wojskowości
SNO — Słownik staropolskich nazw osobowych
SP - Słownik polszczyzny XVI w.
S S — Słownik staropolski
SRS — Scriptores rerum silesiacarum
Ustawy — Polskie ustawy i artykuły wojskowe, opr. S. Kutrzeba
Wapowski - B. Wapowski, Kronika Polska
ZDP — Zbiór dokumentów pergaminowych
ZH - Zapiski Historyczne
ROZDZIAŁ I
ORGANIZACJA I ŻOŁD
Dokumentacja zaciągów i służby
Upowszechnienie się wojsk zaciężnych wymusiło regulację zasad odbywania służby wojskowej. Przede wszystkim należało określić w formie pisemnej warunki, wiążące obie strony, na jakich miał służyć oddział. Fakt, iż wojska zaciężne należało opłacić zmuszał do prowadzenia odpowiedniej dokumentacji, pozwalającej obliczać należności i księgować wydatki. Ponieważ w niniejszej pracy często będą występować odniesienia do różnego typu akt, powstałych w związku z udziałem zaciężnych w wojnach, należy pokrótce scharakteryzować ich rodzaje.
Listy przepowiednie
Aby odróżnić oficerów królewskich od samozwańców formujących oddziały na własną rękę, zaczęto wydawać specjalne upoważnienia do zaciągów - tzw. listy przypowiednie (litterae inscriptionis stipendii^. Jedynie człowiek zaopatrzony w takie pismo mógł angażować na służbę żołnierzy i, jako królewski oficer, traktowany był jak urzędnik działający w imieniu władcy2.
List przypowiedni był swego rodzaju umową o służbę z rotmistrzami. Dokument taki sporządzany był według stałego schematu, zgodnie z którym zaczynał się od typowej intytulacji, zawierającej królewskie imię wraz z tytulaturą; zwykle ta część dokumentu miała formę nagłówkową (ryć. l i 2).
Właściwą treść dokumentu rozpoczynała krótka, typowa promulgacja3, po której wymieniano odbiorcę - rotmistrza. Przed personaliami dowódcy kancelaria zamieszczała określenie jego przynależności stanowej. W przypadku dowód-
Koń. Górski, Historia jazdy polskiej, Kraków 1894, s. 14.
K. K o r a n y i. Żołnierz najemny a żołnierz zaciężny, „Czasopismo Prawno-Historyczne" '^t. l, s. 105-108.
W zasadzie we wszystkich listach przypowiednich brzmiała ona significamus tenore presen-dum quibis expedit universis.
18
organizacja i żołd
ców piechoty byli to famosi lub nobiles, ewentualnie famosi ac nobiles. Zdarzało się, że w jednym liście wymienionych było kilku rotmistrzów4; działo się tak w przypadkach, gdy kilka mniejszych rot łączono w jeden oddział.
Następnie podawana była liczebność wstępującego na służbę oddziału oraz jego rodzaj (piechota lub jazda). Jeśli rota przyjmowana na służbę miała skład mieszany, oczywiście odnotowywano to5.
W listach przypowiednich określano termin rozpoczęcia służby. Jeśli rota była już sformowana i pomyślnie przeszła lustrację, właśnie od tego dnia zaczynał się liczyć czas służby. Zdarzało się, że list otrzymywał dowódca oddziału jeszcze niesformowanego. W takim przypadku za początek służby przyjmowano dzień
popisu całego oddziału6.
Dalej wyznaczano termin trwania służby. Zwyczajowo były to 3 miesiące, liczone od chwili przyjęcia roty. Po upływie wyznaczonego terminu, chcąc zatrzymać oddział, wystawiano rotmistrzowi nowy list, który nie musiał już zawierać informacji o liczebności i składzie oddziału.
Następny fragment listu mówił o wysokości żołdu. Stawka podawana była w skali kwartalnej. Jeśli w oddziale byli piesi i konni, podawano wysokość zarobków każdej kategorii. Wielkość żołdu dla pieszego wynosiła zwykle 5 florenów, dla konnego - 10 florenów. Sporadycznie można natrafić na inne stawki;
np. w rocie Wacława Kawki z 1475 r. płacono odpowiednio 6,5 i 13 florenów. W liście podawano tylko stawkę podstawową, czyli nie zajmowano się różnicą w wysokości rzeczywistego zarobku, wynikającą z przynależności do jednej z kategorii żołnierzy (np. strzelec - pojedynczy żołd, pawężnik lub kopijnik -podwójny). Liczba żołnierzy podana w tego rodzaju dokumencie nie była zgodna z rzeczywistą liczebnością oddziału, gdyż informowała jedynie o liczbie porcji żołdu, przypadających na rotę. Liczba żołnierzy w rocie zawsze była mniejsza niż ta, którą podawał list przypowiedni (należy ją pomniejszyć o ok. 15% w związku z obecnością w oddziale pawężników i kopijników pobierających podwójny żołd)7. Zapis dotyczący żołdu uzupełniano niekiedy określeniem formy płatności. Ta mogła być dokonana w całości gotówką lub częściowo w pieniądzu i częściowo w suknie.
Licząc się z możliwością wystąpienia trudności w spłaceniu zaciężnych, król w listach przypowiednich gwarantował żołnierzom prawo do zajęcia dóbr monarszych i stacjonowania w nich aż do momentu odebrania całkowitej zapłaty8.
4 Np. ZDP 1303, 5140.
5 ZDP 5158, 5180.
^.Senkowski, Materiały archiwalne do historii organizacji polskiej siły zbrojnej w drugiej połowie XV wieku przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, SMHW 1954, t. l,s.500.
7 Zob. ryć. 4 - fragment rejestru z podziałem na dziesiątki.
8 ZDP 5139; J. S e n k o w s k i, op. ciL, s. 501.
Umowy o służbę zawierały także zobowiązanie króla do wypłacenia odszkodowania za utracone podczas służby uzbrojenie i konie; dlatego też dokumenty te nazywano niekiedy zaszkodnymi {litterae indempnitatis)9. Gdy dokument zawierał takie zapewnienie, zastrzegano, iż straty muszą być iuste et legitime. Co do warunków, na jakich miały być wypłacane odszkodowania, odwoływano się do stosowanego w takich przypadkach zwyczaju {secundum modum seryilluin)^. Podobny charakter nosiła obietnica władcy, iż w przypadku dostania się do niewoli żołnierze zostaną z niej wykupieni.
Właściwą treść dokumentu zamykała typowa koroboracja i datacja.
Pod tekstem dokumentu znajdowała się parafa osoby wystawiającej list w imieniu króla. Wśród urzędników sygnujących listy przypowiednie można znaleźć własnoręczne podpisy podkanclerzego Zbigniewa Oleśnickiego (1474)11 oraz sekretarza wielkiego Stanisława Kurozwęckiego (1477)12, ludzi związanych z królewską kancelarią. Jednak większość dokumentów wieńczy notka ad man-datum domini regis.
Po upływie terminu służby i całkowitym uregulowaniu należności listy przypowiednie były zwracane królowi przez rotmistrzów. Tym samym tracili oni prawo do werbunku oraz dowodzenia oddziałem.
Rejestry popisowe
Aby oddział mógł rozpocząć służbę, musiał pomyślnie przejść lustrację, podczas której urzędnik reprezentujący króla sprawdzał, czy liczebność roty była zgodna z tym, co zawarto w liście przypowiednim oraz czy uzbrojenie kandydatów do służby nadaje się do użytku. Pisemnym odzwierciedleniem takiego przeglądu był rejestr popisowy (regestrum conscriptionum), nazywany także popisem13. Zachowane spisy zaciężnych polskich pochodzą z lat 1471, 1477, 1496-14981 150014.
/ Koń. Górski, Historia piechoty polskiej, Kraków 1893, s. 5.
10 ZDP 5108 i inne; zob. też: J. S e n k o w s k i, op. cit, s. 500.
11 ZDP 5158; Urzędnicy centralni i nadworni Polski X1V-XVI1I wieku. Spisy, red. A. G ą-s i o r o w s k i, Kórnik 1992, s. 107.
12...
bogg