216
całokształtu oddziaływań wychowawczych w procesie nauczania techniki.
Kształtowaniu tych cech sprzyja niewątpliwie bogactwo treści i organizacyjnych form nauczania techniki. Trzeba jednak zdawać sobie wyraźnie sprawę z tego, iż błędne jest przypuszczenie, że właściwe postawy uczniów wobec pracy kształtują się samorzutnie jako "uboczny produkt" nauczania tego przedmiotu. Wiedza o technice jest wprawdzie koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem wychowania przez pracę (w tym przypadku przez pracę o charakterze technicznym).
Oddziaływanie wychowawcze treści programu nauczania techniki jest wykorzystywane przede wszystkim przez odpowiednie do tych treści zadania techniczne. Podstawowym rodzajem zadań, służących zarówno wyrabianiu umiejętności technicznych, jak i kształtowaniu odpowiednich postaw wobec pracy, są zadania technologiczno-wytwórcze. Noszą one wszelkie znamiona pracy, zwłaszcza gdy ich wynik jest ' użyteczny społecznie. Uczestnictwo w pracy wytwórczej (choćby w zmniejszonej skali na lekcjach techniki) wdraża do sumienności, samodzielności i poczucia odpowiedzialności, zmusza do ustawicznej kontroli własnej pracy, gdyż jest to warunkiem uzyskania dobrego wyniku. Przeszkody napotykane podczas wykonywania różnych - w szczególności trudniejszych - operacji technologicznych powinny mobilizować do pokonywania trudności, wyrabiać wytrwałość i poczucie własnej wartości. Istotnym warunkiem jest w tym zakresie odpowiednia, życzliwa, mobilizująca postawa nauczyciela. Zamierzony wynik pracy wytwórczej (np. przedmiot codziennego użytku, pomoc dydaktyczna dla młodszych kolegów itp.) wzbudza pozytywne motywacje, które są motorem wytrwałości w dążeniu do uzyskania jak najlepszego rezultatu działania.
Zadania wytwórcze sprzyjają również kształtowaniu gospodarności. Czasowe ramy zajęć w pracowni i dobre zaplanowanie wykonania zadania stwarzają warunki do wyrabiania poczucia czasu. Uczeń nie może pracować w dowolnym tempie, a jest zobowiązany do określonej dyscypliny czasowej, zwłaszcza, gdy uczestniczy w pracach zespołowych i na częściowe wyniki jego pracy czekają inni. Zadania wytwórcze przebiegają według kolejnych faz cyklu organizacyjnego, jest więc w nich miejsce na przemyślenie oszczędnego użycia materiałów - zarówno w fazie planowania konstrukcji wytworu (m.in. wykorzystanie
217
materiałów odpadowych), jak i w toku samego wykonania, hp. przy rozmieszczeniu trasowanych elementów danego przedmiotu, a także na racjonalne zorganizowanie stanowiska pracy, właściwe używanie narzędzi i ich konserwację.
Zadania wytwórcze wykonywane zespołowo mają szczególne walory wychowawcze. Obok wymienionych już cech pozwalają na kształtowanie zespołowości i uspołecznienia. Jednym z istotnych warunków jest tu stosowanie takich zadań, aby ich efekt był przydatny mniejszej lub większej społeczności szkolnej (pracowni, szkole) czy środowisku. Wówczas zadania te uczą dostrzegania potrzeb społecznych, a ich wykonywanie prowadzi do kształtowania umiejętności życia w zespole i współdziałania z innymi. Konieczne przy tym stosowanie podziału pracy wyzwala inicjatywę oraz gotowość do podejmowania różnych czynności (prac cząstkowych), nie tylko najbardziej lubianych. Podział pracy musi, rzecz jasna, odpowiadać określonym warunkom: praca musi być podzielona równomiernie i zaakceptowana przez wszystkich członków zespołu. Wielkość zespołu i czas przeznaczony na realizację zadania musi z jednej strony wynikać z charakteru zadania, z drugiej zaś - sprzyjać realnej możliwości uzyskania pozytywnego wyniku$ który jest przez uczniów traktowany jako sukces. ¥ razie częściowych niepowodzeń jednego członka, pozostali uczestnicy zespołu spieszą mu z pomocą w poczuciu odpowiedzialności za całą grupę i za ostateczny rezultat przyjętego przez zespół zadania.
Społeczna wartość wykonywanych prac musi być uczniom uświadomiona w pierwszej fazie cyklu organizacyjnego, ale musi też uzyskać potwierdzenie po jej zakończeniu przez faktyczną jej użyteczność. Nie bez znaczenia jest tu wysoka jakość wykonywanych przedmiotów. Funkcjonalne i estetycznie wykonane pomoce naukowe do użytku w niższych klasach czy w przedszkolu sprawią nie tylko radość młodszym kolegom i ułatwią im początkowe etapy edukacji, ale staną się również źródłem satysfakcji z pracy użytecznej dla innych.
Trud włożony w wykonanie zadań wytwórczych uczy także poszanowania wysiłku ludzkiego i wytworów pracy innych. Uczeń, który poświęcił wiele energii i zapału dla wykonania prac porządkowych czy konserwacyjno-naprawczych w pracowni szkolnej, nie tylko nie będzie niweczył efektów własnej pracy, ale będzie również szanował podobne prace innych ludzi.
218
Powyższe uwagi dotyczą w znacznym stopniu również możliwości wychowawczych tkwiących w zadaniach technicznych o charakterze kon-struktorsko-montażowym czy eksperymentalno-badawczym. Występują one przecież często w postaci zadań zespołowych, mają więc równie duże możliwości kształtowania gospodarności, współdziałania i współodpowiedzialności, wymagają dyscypliny organizacyjnej i czasowej, sumienności i wytrwałości, bowiem od tych cech zależy powodzenie danego zadania.
Jedną z form nauczania techniki są wycieczki do zakładów pracy. Ich główna rola skupia się wokół poznawania produkcji i organizacji zakładów rzemieślniczych i przemysłowych oraz zbliżania uczniów do odpowiednich grup zawodów technicznych. Wycieczki mają również duże znaczenie w realizacji celów wychowawczych. Pozwalają one przede wszystkim na naoczne przekonanie się uczniów o społecznej wartości każdej pracy, kierują ich uwagę na zbiorowy wysiłek ludzi pracujących na bardzo różnych stanowiskach, zmierzający do jednego celu, jakim jest produkt wysokiej jakości, uzyskany przy możliwie najmniejszych w danych warunkach nakładach. Temu celowi służy zarówno praca projektantów, technologów, robotników i kontrolerów jakości, Jak i praca dyrektora fabryki, magazyniera czy sprzątaczki. Ich wspólny wysiłek jest źródłem zadowolenia i korzyści płynących zarówno dla zakładu, jak i kraju; nie ma więc prac lepszych i gorszych, mogą tylko być dobrze lub źle wykonane. Tylko ludzie, którzy nie widzieli, w jakim trudzie i mozole ludzkim rodzi się chleb, powstaje dom lub książka, mogą powielać istniejące jeszcze obiegowe opinie o łatwości czy nieproduktywności niektórych zawodów. I odwrotnie - tylko ci, którzy widzieli procesy powstawania różnych wytworów myśli i rąk ludzkich, mogą się przekonać, że każda praca ma wartość społeczną i leży w zasięgu możliwości człowieka; trzeba tylko umieć i chcieć ją dobrze wykonać.
4.1.2. Zasady i metody wychowującego nauczania techniki
Pełnowartościowe nauczanie techniki jest jednocześnie kształceniem i wychowaniem. Jednakże zbyt często traktuje się jeszcze szkołę jako instytucję przede wszystkim nauczającą, a wyniki jej pracy wyraża się określoną sumą wiadomości i umiejętności uczniów. Powszechnie są znane nauczycielom poszczególnych przedmiotów zasady
219
i metody nauczania, natomiast jest gorzej ze znajomością, ą tym samym ze stosowaniem zasad nauczania wychowującego. Zasady te najtrafniej określił i opracował K. Lech . Opracowane przez tego pedagoga, gorącego zwolennika i propagatora kształcenia politechniczne-go , zasady nauczania wychowującego dotyczą wprawdzie wszystkich przedmiotów, jednak respektowanie ich w nauczaniu techniki jest szczególnie pożyteczne w ukierunkowaniu wychowawczego oddziaływania na młodzież w toku realizacji treści kształcenia tego przedmiotu. Są to zasady:
a) humanizacji pracy;
b) kooperacji i harmonii pracy;
c) ekonomii pracy;
d.) karności oraz ładu i porządku w pracy;
e) systematycznej kontroli i oceny pracjr.
Zasada humanizacji pracy (personalizacji) polega na organizowaniu takich warunków, aby każda praca ucznia była dla niego osobistym, akceptowanym zadaniem. Podstawowe znaczenie wśród tych warunków ma uświadomianie uczniom celowości podejmowania określonych zadań, w szczególności wytwórczych, dobór takich zadań, których realizacja zaspokaja odczuwane przez uczniów potrzeby osobiste i społeczne. Budzi, to i wzmacnia zainteresowanie daną pracą, wywołuje prawidłowe motywy chętnego udziału w pracy i gotowości do koniecznego wysiłku. W toku wykonywania danego zadania owocuje to w postaci sumienności, wytrwałości i różnych przejawów aktywności (nie tylko czysto wykonawczej, ale i koncepcyjnej i racjonalizatorskiej), a także w postaci poczucia ważności danej pracy, wiary w jej sukces oraz poczucia osobistej i zespołowej odpowiedzialności za ilościowe i jakościowe wyniki pracy własnej i kolegów.
Zalecenia zasady humanizacji pracy odnoszą się nie tylko do zadań o charakterze wykonawczym (choć w tych istnieje najwięcej możliwości bezpośredniego wykorzystania ich.), mają bowiem zastosowanie również w zadaniach poznawczych. Świadomość celowości poznania urządzeń technicznych, prawidłowości racjonalnego działania Cw tym i reguł technologicznych itp.), przejawów postępu technicznego oraz jego dobrodziejstw i niekorzystnych dla człowieka następstw itd., startowi zawsze ważny czynnik motywacyjny i mobilizacyjny do aktywności poznawczej i wykorzystania rezultatów poznania w praktycznym działa-
220
niu. Odpowiednio ukierunkowane dostrzeganie przez młodzież praktycznych aspektów opanowania określonych zagadnień teoretycznych nie tylko wzmacnia znacznie aktywność uczniów w procesach poznania, ale niejednokrotnie stanowi też nieodzowny czynnik warunkujący kształtowanie przekonań i postaw intelektualnych wobec techniki i pracy, takich jak: cenienie wartości wiedzy, rozumienie i osobiste akceptowanie znaczenia pracy i techniki dla człowieka, dążenie do rozszerzania wiadomości i umiejętności technicznych itd.
Zasada kooperacji i harmonii p r a-c y stanowi podstawę kształtowania tych cech osobowościowych, które zostały objęte wspólnym mianem zespołowości. Dotyczy to przede wszystkim różnego rodzaju zadań wykonywanych przez mniejsze lub większe zespoły (grupy,) uczniowskie. Konieczny w takich zadaniach podział pracy wymaga zharmonizowania ze sobą wydzielonych prac cząstkowych pod względem ich wydajności oraz czasu i sposobu wykonania, jako absolutnego warunku osiągnięcia przez zespół zamierzonego rezultatu - celu wspólnego działania. To z kolei stwarza w naturalny sposób potrzebę współdziałania członków zespołu i współodpowiedzialności każdego z nich za całość pracy grupy. Sytuacje takie są najbardziej typowe dla zadań o charakterze wytwórczym, mają jednak miejsce również w realizowanych zespołowo zadaniach z zakresu obsługi i konserwacji urządzeń technicznych, planowania konstrukcji lub technologii wykonania, przeprowadzania eksperymentów technicznych itp.
Zasada ekonomii pracy, polegająca na tym, aby zamierzony rezultat działania uzyskać przy możliwie najmniejszych nakładach (materiału, narzędzi, czasu, energii), jest fundamentalną zasadą organizacji każdej pracy, a pracy produkcyjnej w szczególności. §ą jej podporządkowane bardziej szczegółowe zasady: podziału pracy, optymalnych warunków, koncentracji i harmonii pracy. Zasada ekonomii pracy w nauczaniu techniki nakazuje respektowanie wynikających z niej szczegółowych wymagań działania, począwszy od celowości (osobistej lub społecznej) podejmowanych zadań praktycznych,, przez oszczędność materiałów, narzędzi i urządzeń (w sensie prawidłowego posługiwania się właściwymi narzędziami oraz dbałości o ich sprawność), czasu i energii,w trakcie wykonywania tych zadań, aż po rytmiczność w pracy i jakość jej wyników jako podstawowych warunków wydajności. P wychowawczej wartości, zwłaszcza w kształtowaniu postaw z dziedzi-
221
ny gospodarności, poznawania przez uczniów wymienionych wyżej wymagań, stopniowego i systematycznego wdrażania do ich przestrzegania w własnej pracy, a także dost,i"zegania różnych przejawów gospodarności w zwiedzanych zakładach pracy, nie trzeba oddzielnie przekonywać.
Zasada karności oraz ładu i porządku w pracy obejmuje najbardziej podstawowe elementy oddziaływania wychowawczego, zwłaszcza w kształtowaniu tych różnych postaw, które poprzednio zostały zaliczone do grupy samodyscy-pliny. Stosowanie tej zasady w nauczaniu techniki oznacza przede wszystkim konieczność dbałości o systematyczne wyrabianie u ticzniów świadomego, a więc opartego na ich akceptacji, podporządkowania się różnego rodzaju normom obowiązującym w działalności technicznej uczniów oraz w miejscu tej działalności - pracowni technicznej. Są to w szczególności normy zawarte w regulaminie pracowni, instrukcjach obsługi urządzeń technicznych oraz przepisach bhp, reguły wykonywania operacji technologicznych i innych oraz poprawnego posługiwania się przy tym odpowiednimi narzędziami, normy rysunku technicznego, wymagania dotyczące dokładności i czasu wykonania całościowych lub częściowych zadań oraz kontroli i oceny ich rezultatów. O wychowawczym znaczeniu tych zagadnień jako podstaw kultury pracy była już mowa w temacie 3.3.1.
Z zasadą karności wiążą się bezpośrednio sprawy dotyczące przestrzegania ładu oraz porządku. Ogólna zasada ładu, wyrażona powszechnie w znanym haśle: "Każda rzecz ma swoje miejsce i powinna się na nim znajdować", obejmuje nie tylko racjonalne rozmieszczenie narzędzi, materiałów itd. na stanowiskach pracy, narzędzi w szafach, mate*-riałów pełnowartościowych i odpadowych (odpowiednio posegregowanych) na regałach czy w odpowiednich pojemnikach, ale również przywracanie, ustalonego układu rzeczy w przypadku naruszenia go w toku pracy, a więc oczyszczenie narzędzi i ułożenie ich na wyznaczonych miejscach, sprzątnięcie stanowisk pracy i całej pracowni, oczyszczenie fartu&#x...
Blackkalia