Tadeusz Ciecierski - Silny metrafizyczny determinizm.pdf - Filozofia - polak-maly

Tadeusz Ciecierski 1

Silny metafizyczny determinizm

Rozważamia wokół Leibniza teorii istoty +

W artykule tym omawiam doktrynę metafizyczną, którą nazwać można silnym metafizycznym

determinizmem (dalej często będę używał na jej oznaczenie skrótu SMD). Chciałbym w nim

pogłębić kilka pomysłów związanych z SMD. Ponadto chciałbym w nim zrealizować pewien cel

historyczny: inspiracją dla teorii SMD jest metafizyka Leibniza – chciałbym zatem, przy okazji

bardziej ogólnych rozważań pokazać, że Leibniz, przynajmniej w niektórych swoich pismach,

głosił stanowisko silnego metafizycznego determinizmu.

Tekst składa się z trzech części: w pierwszej omawiam ogólnie stanowisko SMD, w

drugiej uzasadniam tezę, że Leibniz był zwolennikiem tego stanowiska, w części trzeciej zaś

wskazuję na konsekwencje i problemy SMD.

Co to jest silny metafizyczny determinizm?

Silny metafizyczny determinizm jest jedną z teorii tożsamości przedmiotów w różnych możliwych

sytuacjach . Problem identyfikacji w różnych możliwych sytuacjach (który można nazwać

“problemem transsytuacyjnej identyfikacji”) zilustrować można za pomocą następującego

przykładu historycznego.

Jak podają historycy, Leibniz napisał Nowe rozważania dotyczące rozumu ludzkiego w

latach 1703 – 1704 . Dowiedziawszy się jednak o śmierci Johna Locke’a, do którego to Rozważań

komentarzem była jego praca, postanowił nie ogłaszać dzieła drukiem. Ukazało się ono w

efekcie dopiero w roku 1765. Otóż wydaje się, że Leibniz mógł podjąć inną decyzję i wydać to

dzieło pomimo śmierci Locke’a. W myśli tej nie ma nic niedorzecznego, wydaje się ona zatem

opisywać pewną możliwą sytuację , mianowicie sytuację, w której Leibniz wydaje Nowe

1 Autor w roku 2003 jest stypendystą Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej.

+ Tekst znajduje się w druku w Przegądzie Filozoficzno-Literackim .

rozważania pomimo śmierci Locke’a 2 . Problem identyfikacji przedmiotów w różnych możliwych

sytuacjach można sformułować w związku z tym przykładem w sposób następujący: czy można

zasadnie twierdzić, że Leibniz nie wydający Nowych rozważań oraz Leibniz wydający Nowe

rozważania są tymi samymi osobami (indywiduami, przedmiotami).

Odnośnie problemów podobnych do opisanego (przykładów opisów, które inspirują do

stawiania takich pytań dostarcza literatura historical fiction ) można mieć rożny stosunek. Warto

chyba pokusić się o skonstruowanie drzewka decyzyjnego obejmującego cała gamę

filozoficznych stanowisk w tej sprawie 3 . Pierwsza kwestia, nad którą warto się zastanowić

brzmi: czy pytanie się o transsytuacyjną identyfikację jest sensowne? Uznanie tego pytania za

bezsensowne może być motywowane różnymi względami: niechęcią do metafizyki (tak

zareagowałby prawdopodobnie Ayer lub jakiś wczesny neopozytywista), przekonaniem o

niemożliwości ustalenia kryteriów identyczności a w związku z tym jakiegokolwiek

rozstrzygnięcia tego pytania (tutaj zapewne umieścić należałoby Quine’a 4 ) . Uznanie

sensowności tego pytania prowadzi do dalszych podziałów na drzewku decyzyjnym. Ogólnie

zwolennicy sensowności tego pytania to haecceityści 5 . Pytanie, na jakie powinien w tym

2 Zwarta w tym rozumowaniu sugestia, że tak rozumował by przeciętny człowiek (powiedzmy - po lekturze

Carnapa), budzić może wątpliwości. Można mianowicie twierdzić, że na pytanie o czym jest to zdanie odpowiedził

by raczej: „o Leibnizu” lub (naciskany) „O sytuacji, w której Leibniz mógł wydać Rozważania , ale ich nie wydał”. I

tak jest chyba rzeczywiście. Wystarczy jednak zmienić zdanie modalne „Leibniz mógł wydać itd.” na zdanie

„Leibniz wydał itd.” aby wymusić od naszego przeciętnego człowieka oczekiwaną odpowiedź.

3 Inspirując się pomysłem Fodora wykorzystanym w: Fodor [1985].

4 Wskazuje na to następujący fragment z „On what ther is”:

„Take, for instance, the possible fat man in that doorway; and, again, the possible bald man in that doorway. Are they

the same possible man, or two possible men? How do we decide? How many possible men are there in that

doorway? Are there more possible thin ones that fat ones? How many of them are alike? Or would their being alike

make them one? Are no two possible things alike? Is this the same as saying that it is impossible for two things to be

alike? Or, finally, is the concept of identity simply inapplicable to unactualized possibles? But what sense can be

found in talking of entities which cannot meaningfully be said to be identical with themselves and distinct from one

another?” (Quine [1948]).

Oczywiście Quine’a krytyka tego typu problemów wiąże się z jego ogólną krytyką modalności i nie sprowadza się

do wykazania trudności, o której mowa w tym fragmencie.

5 Kaplan tak charakteryzuje ten pogląd: “Doktrynę, która utrzymuje że ma sens – bez uwzględniania wspólnych

własności i zachowań - pytanie czy to jest tym samym indywiduum w innym możliwym świecie nazywam

Haecceitizmem .” (Kaplan [1975] s 722). Istnieje tu na gruncie tekstu Kaplana pewna niejasność – z jednej strony

wydaje się, że haecceityzm w jego rozumieniu to po prostu modalny idealizm (pogląd opisany poniżej) głoszący, że

chociaż nie ma rzeczywistości (wspólnych cech) leżącej u podstaw tożsamości transświatowej, to niejako

konstruujemy sobie taką rzeczywistość np. dla celów teoretycznych. Z drugiej strony Kaplan stwierdza, że silny

metafizyczny determinizm (o którym będzie zaraz mowa) jest typem stanowiska haecceitystycznego – a to znaczy,

ni mniej ni więcej, że haecceityzm nie jest modalnym idealizmem, ale modalnym realizmem. Nie sugerując, że we

fragmencie tym istnieje sprzeczność, warto jednak zauważyć, że sporo kwestii wymaga tu wyjaśnienia. Aby uniknąć

tych niejasności haecceityzm uznaję tu za stanowisko obejmujące zarówno modalny realizm jak i idealizm.

miejscu odpowiedzieć filozof będący po prawej stronie drzewka decyzyjnego, (uznający

sensowność naszego problemu) brzmi, czy identyczność transsytuacyjna jest pojęciem – jak by to

określił filozof nieco starszej daty - posiadającym pewne podstawy przedmiotowe . Otóż zgodnie

z sięgającą co najmniej filozofii średniowiecznej tradycją pewne pojęcia, którymi się

posługujemy, mają w sobie coś urojonego lub nierzeczywistego – stanowią pewną konstrukcję

naszego umysłu, pomagającą nam w ten lub inny sposób porządkować rzeczywistość, niemniej

nie kryje się za nimi faktycznie nic. 6 Można zatem twierdzić, że transsytuacyna identyczność

(lub różnica) przedmiotów ma w sobie coś urojonego (jest np. wynikiem jakiejś abstrakcji) lub,

że rzeczy mają się wprost przeciwnie. Pierwszy pogląd nazwać można modalnym idealizmem ,

nazwa ta jest adekwatna, zwłaszcza gdy pogląd ten łączy się z tezą o urojonym charakterze

wszelkich pojęć związanych z przestrzenią logiczną (zbiorem możliwych sytuacji lub światów).

Oczywiście idealizm modalny może mieć wiele odmian. 7 Wśród zwolenników jednej z nich

umieścić można np. Hintikkę, jeszcze innej zaś prawdopodobnie Kripkego. Pogląd przeciwny z

kolei uznaje istnienie niezależnej od naszego umysłu rzeczywistości transsytuacyjnego

podobieństwa, różnicy i identyczności. I on obejmuje wiele stanowisk, wśród nich zaś

stanowisko SMD. Nasze drzewko decyzyjne przybiera zatem postać następującą.

Czy pytanie o transsytuacyjną identyczność jest sensowne?

NIE

TAK

6 W historii filozofii toczyło się i toczy się do dzisiaj mnóstwo sporów o to, jakie pojęcia podpadają pod takie

charakterystyki – brano tu pod uwagę m.in. pojęcia ogólne (konceptualiści), pojęcia relacyjne (Leibniz), pojęcia

wartościujące (naturaliści) itd. Ciekawostką może być tutaj fakt, że pierwsze relatywistyczne spojrzenia na czas i

przestrzeń (autorstwa Leibniza oczywiście) było wynikiem uznania za takie urojone pojęcia pojęć czasu i

przestrzeni .

7 Ma ich w każdym razie co najmniej trzy: (i) łączącą się z idealizmem w sprawie wszystkich innych pojęć

związanych z przestrzenią logiczną; (ii) łączącą się z realizmem odnośnie wszystkich innych pojęć związanych z

przestrzenią logiczną; (iii) łączącą się z idealizmem względem pewnych innych pojęć związanych z przestrzenią

logiczną oraz z realizmem względem pewnych innych pojęć związanych z przestrzenią logiczną. Innym jeszcze

kryterium wydzielania odmian idealizmu modalnego może być pytanie o to, czy pomimo urojonego charakteru

pojęcia transsytuacyjnej możliwości konstrukcja ta kieruje się pewnymi jasnymi kryteriami, czy też bliższa jest

raczej postulowaniu lub konwencjonalnemu traktowaniu identyczności transsytuacyjnej (ustanawiamy to, czy A jest

identyczne z B).

[haecceityzm]

Czy pojecie transsytuacyjnej identyczności ma podstawy przedmiotowe?

NIE

TAK

[jednym z możliwych

stanowisk po tej

stronie jest SMD]

[modalny idealizm]

Silny metafizyczny determinizm to stanowisko, które można sformułować na dwa sposoby

różniące się treścią, ale, jak się wydaje, równoważne. Pierwszy z nich sformułować można w

sposób następujący: do własności esencjalnych (istotnych) każdego indywiduum należą

wszystkie własności tego indywiduum wliczając w to jego własności relacyjne. Drugie

sformułowanie tego stanowiska różni się od pierwszego tym, że jawnie odwołuje się do pojęcia

możliwej sytuacji (w konsekwencji lepiej mieści się w schemacie naszego drzewka decyzyjnego),

czy też raczej jak wolałoby wielu filozofów świata możliwego 8 . Głosi ono, że każde

indywiduum, jeżeli istnieje (czy raczej: występuje , jest częścią ) w pewnej sytuacji możliwej, nie

istnieje w żadnej innej sytuacji możliwej. Teza ta może być zapisana bardziej ściśle w sposób

następując y 9 :

(SMD) ∀ u ∀ w ( u jest częścią w ⇒ ∀ w’ ( w ≠ w’ ⇒ ¬ u jest częścią w’ ))

8 Pojęć tych będę używał zamiennie. Pozostawiam poza dyskusją różnice w ich użyciu, na jakie natrafić można w

literaturze filozoficznej.

9 w jest tu zmienną przebiegającą zbiór światów możliwych lub sytuacji możliwych, u jest zmienna przebiegającą

zbiór indywiduów.

W zapisie tym obok stałych logicznych występuje predykat “jest częścią”, który należy rozumieć

mereologicznie 10 . W dalszej części tekstu przedstawione właśnie rozumienie silnego

metafizycznego determinizmu będę traktował kanonicznie.

Czy Leibniz był silnym metafizycznym deterministą?

Na pytanie postawione w tym rozdziale odpowiedzieć można na dwa sposoby: po pierwsze,

wskazując odpowiednie fragmenty pism Leibniza, które to (pisma) w powszechnej opini uchodzą

za reprezentatywne dla jego dojrzałej filozofii, po drugie wskazując, że nawet jeżeli Leibniz

explicite nie sformułował tezy silnego metafizycznego determinizmu, to jest ona mniej lub

bardziej oczywistą konsekwencją innych, sformułowanych jawnie, jego poglądów. Pierwszy

sposób uzasadnienia tezy, że Leibniz był zwolennikiem SMD natrafia na pewne trudności: bez

wątpienia Leibniz nie używał nigdzie terminu “indywiduum”, nie jest też rzeczą oczywistą, czy

dysponował podobnym do naszego pojęciem bycia częścią 11 . Pierwszą ze wspomninych

trudności łagodzi nieco fakt, że najważniejszym prawdopodobnie pojęciem systemu Leibniza

jest pojęcie substancji indywidualnej . Pojęcie to jest doś ć podobne do pojęcia indywiduum (czy

jak kto woli konkretu ) – niemniej należy pamiętać o tym, że istnieją też między tymi pojęciami

pewne różnice. Pierwsza z tych różnic bierze się z faktu, że substancje indywidualne są w

pewnym sensie indywiduami absolutnymi – tzn. nie są przedmiotami wyróżnionymi przez język

(zmienne), czy nasze intencje uznania czegoś za indywiduum. Druga z różnic bierze się z faktu,

że substancje indywidualne Leibniza posiadają niezmiernie ważną cechę prostoty, której nie

muszą posiadać indywidua. Druga ze wspomnianych trudności jest poważniejsza – niemniej

można, jak sądzę, interpretować niektóre wypowiedzi Leibniza po prostu jako wypowiedzi o

świecie i jego częściach. Pamiętając o tych trudnościach spróbujmy odpowiedzieć sobie na

pytanie, czy Leibniz w sposób jawny przyznał się do silnego metafizycznego determinizmu.

W najważniejszych rozprawach oraz listach, w których Leibniz podejmuje kwestie istoty

10 Jest ona zatem charakteryzowany aksjomatycznie np. w sposób podany przez Stuchlinskiego - Stuchliński [2002]

s. 40-42 lub Pietruszczaka – Pietruszczak [1997] s. 122 –127.

11 Można nawet powiedzieć, że pojęcie całości mereologicznej jest niezgodne z jego poglądami filozoficznymi –

istnieją tylko substancje indywidualne oraz ich własności, wszelkie nagromadzenia substancji prostych mają w sobie

coś urojonego i nierzeczywistego – zob. np. Leibniz [1998] s. 69-71, oraz 98-99.

Tadeusz Ciecierski - Silny metrafizyczny determinizm.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: