Sztuka iluminatorska uprawiana była w Europie w wiekach X-XVI, ale jej źródła sięgają w znacznie odleglejszą przeszłość. Były to głównie ilustracje greckie i rzymskie, tzw. sztuka insularna, czyli iryjsko-anglosaska i bizantyjska. Niemałą rolę odegrały również tradycje sztuki egipskiej.
Egipcjanie już w II w.p.n.e. stworzyli ilustrowaną Księgę umarłych (modlitwy, które miały pomóc zmarłemu). Jednym z najczęściej przedstawianych tematów dekoracji była scena sądu nad duszą zmarłego, przyjęta potem przez sztukę chrześcijańską. Zachowało się parę zapisków historycznych związanych z iluminowaniem rękopisów rzymskich, np. z Historia naturalia dowiadujemy się pierwszą znana imienną iluminatorską była Jaia.
Do najdawniejszych zachowanych kodeksów, w których widać wpływ sztuki klasycznej należą Iliada w mediolańskiej bibliotece Amborsiana, Eneida, rękopis Dioskoridesa w wiedeńskiej bibliotece narodowej oraz Itala z biblioteki w Quedlinburgu.
Wśród rękopisów z IV-VII w., które zachowały tradycje stylu iluminatorstwa antycznego to tzw. Zwój Jozuego i Pięcioksiąg Ashburnhama. Najazdy barbarzyńców zburzyły kulturę grecką i rzymska i przez pewien czas jedynie Bizancjum strzegło tradycji sztuki antycznej. Jednak na przełomie VII i VIII wieku ruch obrazoburców zniszczył dawniejsze zabytki. Ocalały jedynie szczątki z V-VII wieku: Ewangeliarz z Rossano, Srebrny kodeks, Genesis wiedeńska i Ewangeliarz z Sinopu. Na ich bizantyjskie pochodzenia wskazują litery pisane złotem i srebrem na purpurowym tle. Istniały obowiązujące przepisy dotyczące tematu i sposobu przedstawień malarskich, jak np. sztywność postaci, która wyrażała się przede wszystkim w strojach.
Począwszy od IX w. rozwijała się w Bizancjum sztuka narracyjna, którą w strojach, ornamentyce, typie twarzy cechowała pełniejsza malarskość. W zdobnictwie obok wzorów geometrycznych pojawiają się motywy roślinne, zwierzęce, kompozycje architektoniczne, a wszystko to przesiąknięte wpływami przyjętej z Iranu techniki emalierskiej, wnoszącej nowe barwy. W wiekach od XI do XII w zdobnictwie tekstów pojawiają się sceny wzięte z życia codziennego, często niemal humorystyczne, lecz równocześnie nadal zyją tradycje antyczne i starochrześcijańskie. Znaczenie kultury bizantyjskiej w sztuce iluminatorstwa leży w tym, że w ciągu długiego czasu wpływała również na Europejskie zdobnictwo kodeksów. Na iluminatorstwo Europy wpływ miał również styl anglo-iryjski (insularny). Technikę zdobienia kodeksów anglo-iryjskich znamionuje dążenie do efektów dekoracyjnych. Ornamentyka ich jest egzotyczna; najsławniejsze z nich to Księga z Durrow, Kodeks Amiantinus, Ewangeliarz z Lindisfarne i Księga z Hells.
Francja
W czasach Karola Wielkiego (742-814) dekoracja kodeksów uległa przemianom pod wpływem elementów zdobnictwa bizantyjskiego, antycznego i wschodniego. Początkowo iluminatorstwo karolińskie nie miało jednolitego charakteru. W księgach tzw. szkoły nadreńskiej widoczne są wpływy orientalne. Nieco późniejsze szkoły kaligraficzne w Tours. Reims i Corbie rozwinęły się pod wpływem sztuki aryjskiej. Epoka karolińska charakteryzuje się odejściem od bogatej, wyszukanej dekoracji na rzecz gromadzenia i starannego kopiowania tekstów, dbałości o piękne pismo – powstała wówczas tzw. minuskuła karolińska, czyli pierwsze kaligraficzne pismo małoliterowe odznaczające się piękną prostotą i czytelnością. W IX wieku w malarstwie tablicowym i w iluminatorswtie kodeksów pojawiły się tendencje „pedagogiczne”, ale wkrótce ustąpiły dekoracji lubującej się w przedstawieniach symbolicznych. W symbolice chrześcijańskiej najczęściej spotykanym motywem SA przedstawienia czterech Ewangelistów: Marka pod postacią lwa, Łukasza –anioła, Mateusza – wołu i Jana – orła. Pawie symbolizują zmartwychwstanie i życie wieczne, biały gołąb Ducha Świętego, słońce i księżyc razem – kosmos. Ilumninatrostwo wczesnoromańskie charakteryzują bardzo różnorodne orientacje artystyczne w poszczególnych skryptoriach. Na południu Francji przeważały elementy sztuki katalońskiej, mozarabskiej, italskiej i bizantyjskiej, na północy dają się zauważyć związki ze szkołą anglosaską. W iluminatosrwie gotyk nie zerwał całkowicie z poprzednią epoka, jakkolwiek charakter iluminacji został zasadniczo zmieniony. W porównaniu ze zdobnictwem wcześniejszych rękopisów, które ograniczało się do objaśniania treści, na kartach kodeksów gotyckich znajduje się duza ilość dziwnych, niezwiązanych z tekstem postaci, a nawet humorystycznych scen. Najważniejszym etapem rozwoju iluminatorstwa francuskiego nastąpił w XIII wieku: wprowadzono kalendarz, który poprzedzał tekst właściwy, powstał zawód kopistów świeckich, powstawały pierwsze ozdobne modlitewniki, obficie ilustrowane ksiązki do nauki religii. W zdobnictwie książek pojawiły się, jako tło motywy konstrukcji architektonicznych, piękne pejzaże oraz wielkie bogactwo kolorów. W XIII-XIV wieku wzrosła liczba znanych z imienia iluminatorów, lecz niestety niewiele spośród zachowanych kodeksów można związać, z którymś z nich: Mistrz Honore, Rchard de Verdun. Jean Pucelle. W XIV w. franc. sztuka iluminatorska osiągnęła szczytowy poziom rozwoju. Kodeks wykonany w 1365 roku oprócz 38 miniatur posiada także portret Karola V, na zamówienia króla powstało również tłumaczenie Biblii. Wysokim poziomem artystycznym odznacza się rękopis Wielka kronika Francji. W pierwszej połowie XV wieku najbardziej charakterystycznymi elementami dekoracji były roślinne bordiury szczelnie wypełniające marginesy kart. Tworcy tego okresu to: Jean Fouquet i Jean Bourdichon.
Flandria i Niderlandy
Na początku XV stulecia we Flandrii powstał zupełnie nowy styl wyrażający się ostrością widzenia, realizmem w sposobie przedstawiania. Do charakterystycznych cech iluminatorstwa flamandzkiego należy wysunięcie na pierwsze miejsce malarskich i anegdotycznych walorów dekoracji. Artyści zwracali uwagę na proporcje ludzkiego ciała. Odtwarzano naturę w sposób swobodny i pogodny. Na marginesach pojawiały się kwiaty, ptaki, owady, klejnoty. Historie przedstawiające życie rolników przy zmieniającej się zależnie od pory roku pogodzie – Brewiarz Grimaniego. Teksty kronik ilustrowano scenami bitw, oblężęń i wypraw wojennych. Opowieściom rycerskim towarzyszą sceny uczt i przygód miłosnych. Postaci mitologii greckiej i rzymskiej pojawiają się w strojach, otoczeniu i sytuacjach właściwych dla epoki rycerskiej.
Anglia
Najcenniejszym zabytkiem wśród angielskich kodeksów iluminowanych z XII w są wielkie nie tylko Biblie, ale i inne księgi służące celom liturgicznym. Powstawały one w związku z przeprowadzeniem drugiej wielkiej reformy klasztorów angielskich. Najsłynniejszą pracownią iluminatorską była pracownia w Winchester. Jednym z najsłynniejszych rękopisów jest Żywot św. Cuthberta, zdobiony pięknymi rysunkami. Sławna jest również Biblia z Bury z drugiej połowy XII w., w której zachowała się tylko jedna część z księgami Starego Testamentu. W angielskim malarstwie kodeksów XII-XIV wieku wyróżniają się dwa style: pierwszy z nich zbliża się do francuskiego gotyku, drugi nadal kontynuuje tradycje sztuki orientalnej i angielskiej z minionej epoki. W psałterzach pojawiły się groteskowe postaci zwierząt i miniatury przedstawiające humorystyczne scenki wplecione w bogate roślinne bordiury. Stopniowo wykształciła się również dekoracja czarek boków i brzegów kart. Z końcem XII wieku iluminatorstwo angielskie osiągnęło szczyt rozwoju: doskonałe opracowanie techniki rysunku i bogactwo dekoracji. Postać ludzka stała się pełniejsza i obrysowana delikatniejszym konturem. Teksty psałterzy poprzedzano kalendarzem, w którym poszczególne miesiące opatrywano odpowiednim znakiem zodiaku oraz scenami przedstawiającymi prace w danej porze roku. Szczególną uwagę przywiązywano do artystycznego pracowania inicjału B, ponieważ rozpoczynał on tekst pierwszego psalmu. Ostatni wielki okres iluminatorstwa angielskiego przypada na przełom XIII i XIV wieku. Za czasów Richarda de Bury. Przeprowadzano na karty elementy sztuki realistycznej; bordiury w psałterzach tworzą bogate sploty wici, kwiatów i liści, ruchy postaci stały się swobodniejsze, ich gesty zgrabniejsze. Z końcem wieku XIV pojawił się nowy styl związany z przybyciem do Anglii Anny Czeszki, żony Ryszarda II – Wielka biblia Ryszarda II; bogata dekoracja karty tytułowej, harmonijne zestawienie barw, zręczne operowanie elementami architektonicznymi i nowe formy ornamentów roślinnych.
Niemcy
W epoce Ottonów wychodziły wspaniale iluminowane księgi. Zmieniają się tematy dekoracji z okresu karolińskiego i obok przedstawień dotyczących Starego Testamentu na kardy kodeksów wchodzą sceny z Nowego Testamentu i żywoty świętych.. Największym centrum produkcji było sanktuarium klasztoru w Fuldzie. Ewangeliarz opatki Uty – wykonany dla żeńskiego zakonu Nidermunster w Regensburgu; znajduje się w nim wyobrażenie ośmiu cnót głównych ukazanych pod postacią kobiet oraz ręka symbolizująca słowo boże. Złoty ewangeliarz – zdobiony przez benedyktynów w Echternach. Najbardziej znanymi przykładami niemieckiej dekoracji kodeksów w XIV wieku są utwory literatury rycerskiej., np. rękopisy eposów Gottfrieda ze Strassburga Tristan i Izolda, Wolframa z Eschenbacha Kodeks Willehalma.
Czechy
Pierwsza szkoła iluminatorska, działająca w klasztorze benedyktynów zajmowała się wyłącznie opracowaniem reprezentacyjnych kodeksów, wśród których ważną rolę odgrywa Kodes wyszehradzki zawierający ewangeliarz koronacyjny – 1085 r. W XIII iluminatorstwo czeskie znalazło się pod wpływem bizantyjskim. Styl gotycki pojawił się w połowie XVI w. Najwspanialsze zabytki to: Mszał podróżny Jana ze Środy Śląskiej. Pięknie iluminowanym dziełem jest także Modlitewnik Władysława II Jagiellończyka (1471, 1490)
Polska
Powstanie iluminatorstwa polskiego wiąże się z przyjęciem chrztu. Najstarszy kodeks polski pochodzący z VIII/IX w iluminowany w stylu iryjsko-anglosaskim zawiera kazania na czas postu. Prócz charakterystycznej plecionkowej dekoracji inicjałów posiada tylko jedna całostronicową kompozycję z symbolami czterech Ewangelistów. W posagu Judyty, pierwszej żony Władysława Hermana przybyły do Polski: Ewangeliarz gnieźnieński i Ewangeliarz pułtuski. Pontyfikał biskupów krakowskich (BJ) – naśladuje wczesne wzory włoskie. Kodeksy iluminowane w pracowniach polskich w XIII w. noszą w większości znamiona wpływu sztuki flamandzkiej. Ważnym ośrodkiem kopiowania i iluminowania kodeksów było skryptorium cystersów w Lubiążu na Śląsku – jego wczesnym dziełem jest Psałterz trzebnicki (sceny z życia Chrystusa, motywy zwierzęce i roślinne) – styl romański. W duchu gotyckim iluminowany został Psałterz klarysek wrocławskich (miniatury kalendarzowe ze znakami zodiaku, rysunki wyobrażające św. Klarę i św. Franciszka. W XIV w. dominuje styl gotycki. Najczęściej występującym motywem ornamentalnym stała się plecionka utrzymana w kolorach rubrum i błękitu, które zastąpiły romańską minię, żółć i zieleń. Legenda Jadwigi Świętej (1353) – ilustruje cały żywot świętej. W XV i XVI w naczelną rolę w dziejach iluminatorstwa polskiego odgrywał Kraków ; typowym przykładem jest dekoracja Brewiarza powstałego tu ok. 1400 r. Kodeks Baltazara Behma (przywileje i statuty miasta Krakowa) – 26 miniatur przedstawiające herby miasta i cechów oraz sceny z rzemieślnikami i kupcami przy pracy, na tle wnętrz, ulic miejskich, krajobrazu. Stanisław Samostrzlnik – Modlitewnik Królowej Bony. Najpóźniejszym i bardzo ciekawym przykładem iluminatorstwa świeckiego jest zdobnictwo ksiąg promocyjnych i wykładowych UJ.
Italia
Przepisywanie i zdobienie kodeksów zapoczątkowały klasztory w VI wieku. Kodeksy powstałe w Italii około 1000 roku pochodzą z klasztorów benedyktyńskich. Iluminatorski styl włoski skrystalizował się pod koniec XII stulecia. W XIII w rozpowszechniły się kodeksy o treści świeckiej. Jednym z iluminatorów był Oderisi dla Gubbio. W dobie gotyku znaczenia nabrała szkoła miniatorska w Bolonii. Istnieje założenie, że wiele iluminowanych kodeksów powstało pod wpływem fresków, które zdobiły ściany uniwersytetu w Bolonii. W XIV dochodziły do Bolonii wpływy bizantyjskie: dostojne pozy, delikatny modelunek cieni i draperii, bogactwo barw, ciemne tonacje. Simone Martini ze Sieny – przypisuje mu się dekoracje Kodeksu św. Jerzego. W XIV w Sienie powstawały kodeksy przeznaczone dla chórów kościelnych – trafiają się tu inicjały figuralne. W XV w iluminatorstwo w Italii sięga.
Hiszpania
Można dostrzec silny wpływ bizantyjski, np. Biblie katalońskie. Najcenniejszym zabytkiem ilumatorstwa hiszpańskiego są tzw. manuskrypty Beatusa z Libanu zawierające komentarze do Apokalipsy i do proroctwa Daniela. W XIII w dotarł styl gotycki (za sprawą Alfonsa X Mądrego)-> Tablice Alfonsa. W XIV w. na półwyspie Iberyjskim zapanował, pod wpływem francuskim, dojrzały gotyk.
Węgry
Najstarszymi zachowanymi węgierskimi rękopisami iluminowanymi są Sakrementarz z Hahót i Ewangeliarz Szelepchenyego.
Iluminacja – średniowieczne zdobnictwo książkowe, pierwotnie w postaci ozdobnych linii i inicjałów oraz coraz bardziej skomplikowanych wzorów. Wraz z rozwojem iluminatorstwa pojawiają się złocenia, które mogły przejawiać się nawet w formie złotych liter (codex aureus) pisanych na barwionym purpurą pergaminie. Iluminacja, zwłaszcza w sztuce dojrzałego średniowiecza mogła przyjąć formę dekoracyjnych rysunków wykonywanych technikami malarskimi lub też mogła wykorzystywać malowane (często ilustracyjne) miniatury figuralne, umieszczane na kartach manuskryptów, a później także pierwszych druków. Iluminacje zasadniczo dotyczyły dwóch obszarów na karcie: rozbudowanych kompozycji inicjałowych, oraz wypełnienia marginesów (bordiur). Tworzono jednak również bogate, rozbudowane kompozycje tekstowo-graficzne, na których tekst i obraz funkcjonowały, co rzadkie dla sztuki średniowiecznej, wspólnie - zajmując całość karty, czego przykładem może być słynny ewangeliarz z Kells.
W znaczeniu węższym za iluminacje uważa się jedynie dekoracje, nie zaliczając do nich ilustracji, gdyż będąc ozdobami rzadko nawiązywały do treści dzieła. Składały się wyłącznie, lub głównie ze stylizowanych motywów roślinnych, dopiero później w ograniczonym stopniu przedstawień figuralnych, jednak nawet tych ostatnich nie zalicza się w tym rozumieniu do miniatur malarskich, rozdzielając całość oprawy graficznej na iluminacje i miniatury.
W znaczeniu szerszym do iluminacji zalicza się każde średniowieczne malarstwo książkowe, niezależnie od przedstawianych motywów, przeznaczenia (dekoracja lub ilustracja), oraz niezależnie od stopnia skomplikowania całości oprawy graficznej.
Zasadniczo samo pojęcie iluminacji stosowane jest wyłącznie do czasów średniowiecza, podczas gdy pojęcie iluminatorstwa dotyczy wszelkich form ręcznego ozdabiania kart książek zarówno rękopiśmiennych, jak i drukowanych, a którego początki sięgają starożytności, w której zdobiono teksty zapisane na papirusie.
Słowo iluminacja wywodzi się od łacińskiego illuminare (rozświetlać) i pierwotnie oznaczało zdobienie złotem karty książki.
Manuskrypt - słowo pochodzące z łac. liber manu scriptus - książka napisana ręcznie, odnoszące się do dwóch pojęć:
1. W naukach historycznych: rękopis będący zabytkiem piśmiennictwa.
2. W terminologii wydawniczej: rękopis lub maszynopis przygotowany do rozpoczęcia procesu składu.
Inicjał (śrdw.-łac. initiale od łac. initium, początek)
§ Pisownia imienia lub nazwiska w postaci skrótu ograniczonego do początkowej litery (lub rzadziej kilku początkowych liter) zakończonej kropką.
§ Pierwsza litera omawianego słowa lub wyrażenia.
§ Wyróżnienie odrębnego graficznie fragmentu tekstu (najczęściej akapitu) poprzez nadanie pierwszej literze tego fragmentu innego wyglądu niż posiada reszta tekstu. W przypadku, gdy wyróżniany fragment zaczyna się wyrazem dwuliterowym, to obie litery wchodzą do inicjału. W przypadku wystąpienia cudzysłowu na początku wyróżnianego fragmentu, wskazane jest tak przeredagować tekst, aby pozbyć się tego znaku w tym miejscu.
§ Czcionka (lub font) rozpoczynajaca akapit, rozdział itp. wyróżniająca się kształtem, wielkością, kolorem lub ozdobnością. W przypadku znacznie rozbudowanych inicjałów rozróżnia się m.in.: inicjały figuralne (wypełnione postaciami ludzkimi lub całymi scenami rodzajowymi), inicjały ornamentalne (z wzorami geometrycznymi lub roślinnymi) itp.
Bordiura (fr. bordure) – pas dekoracyjny, zwykle z ornamentów lub elementów roślinnych, obrzeżający tkaninę lub strój, zamykający kompozycję plastyczną, malarską, graficzną, obramowujący płaskorzeżbę lub element budowli (np. drzwi, posadzkę, tablicę pamiątkową).
Również wzorzysty pas kwiatowy utworzony jako obramowanie klombów i gazonów.
W iluminatorstwie książkowym jest to dekorowany pas okalający tekst znajdujący się na karcie księgi.
Miniatura (łac. minium) – małych rozmiarów obraz, zazwyczaj portret, wykonany na pergaminie, kości słoniowej, metalu czy porcelanie.
Miniatury portretowe rozkwitły w XVI-wiecznej Europie i były popularne zwłaszcza w okresie rokoka i klasycyzmu, w ciągu dwóch następnych stuleci. Wykorzystywano je często do prezentowania sobie oddalonych od siebie osób, szczególnie w celach matrymonialnych, co praktykowały głównie szlacheckie rody.
Pierwsi miniaturzyści używali akwarel, ale potem upowszechniły się miniatury malowane na kości słoniowej i szkliwie. W drugiej połowie XIX wieku rozpowszechnienie dagerotypii i innych technik fotograficznych spowodowało stopniowy zanik tej formy twórczości.
Kaacha91