KULTUROTW�RCZA ROLA KO�CIO�A NA PRZE�OMIE XIX I XX WIEKU REDAKTOR JAN ZIӣEK REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO LUBLIN 1997 Projekt ok�adki i stron tytu�owych JERZY DURAKIEWICZ Opracowanie techniczne BARBARA GRODZIE�SKA � Copyright by Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1997 ISBN 83-228-0463-6 REDAKCJA WYDAWNICTW KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO ul. Konstantyn�w l, 20-708 Lublin tel. 524-18-09 (centrala), 525-71-66 (kolporta�) Wydanie I. Zam. 442/96 Zak�ad Malej Poligrafii KULWPROWADZENIE Oddajemy do r�k czytelnik�w pierwszy tom zbiorowej pracy, kt�ra powsta�a w ramach Centralnego Programu Bada� Podstawowych 08.05 �Polska kultura narodowa, jej tendencje rozwojowe i percepcja". W ramach tego programu zesp� pracownik�w naukowych Sekcji Historii i Historii Sztuki oraz Filologii Polskiej KUL opracowa� temat: �Kulturotw�rcza rola Ko�cio�a katolickiego w Polsce i jego instytucji w latach 1830-1939". Ca�o�� dzie�a zaplanowana by�a na 50 arkuszy drukarskich. Przeprowadzono kwerendy w archiwach ko�cielnych i pa�stwowych oraz wa�niejszych bibliotekach krajowych i zagranicznych. Zgromadzono materia� informacyjny o instytucjach kulturalno-o�wiatowych prowadzonych przez Ko�ci�, takich jak: drukarnie zakonne i ko�cielne, szkolnictwo i biblioteki ko�cielne, studia duchowie�stwa w kraju i za granic�, seminaria duchowne w Kr�lestwie Polskim, budownictwo sakralne w XIX wieku oraz mecenat ko�cielny nad sztuk�. Ponadto przeprowadzono badania archiwalne nad dzia�alno�ci� spo�eczno-charytatywn� Ko�cio�a na prze�omie XIX i XX wieku. Ksi��ka Kulturotw�rcza rola Ko�cio�a na prze�omie XIX i XX wieku jest rezultatem tych bada� i sk�ada si� z czterech studi�w. Pierwsze z nich omawia spo�eczno-kulturalne funkcje parafii, drugie rol� Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w kulturze narodowej. Kolejne studium po�wi�cone jest znaczeniu krzy�a w naszej kulturze w okresie zabor�w. Ostatnie przedstawia zagadnienie WPROWADZENIE kszta�towania patriotyzmu chrze�cija�skiego w tw�rczo�ci Cypriana Kamila Norwida - jako poety wiary. Daniel Olszewski w obszernej rozprawie pt. Funkcje spo�eczno--kulturalne polskiej parafii na prze�omie XIX i XX wieku zastanawia si� nad tym, w jakim stopniu czynnik religijny, b�d�cy istotnym nurtem �ycia parafialnego, stanowi� inspiracj� dla dzia�alno�ci spo-�eczno-kulturalnej w parafialnym �rodowisku polskiego Ko�cio�a. Prze�om XIX i XX wieku zosta� wybrany tu celowo, gdy� w tym czasie, po wydaniu encykliki Rerum novarum, akcje spo�eczne Ko�cio�a katolickiego przybra�y charakter zorganizowany w skali og�lnokrajowej we wszystkich zaborach. G��wnie wzros�a liczba organizacji i stowarzysze� ko�cielnych, a pisma i listy pasterskie biskup�w mia�y istotny wp�yw na kierunki i charakter ich dzia�alno�ci spo�eczno-kulturalnej. Studium zawiera g��bok� analiz� kulturotw�rczej roli parafii Ko�cio�a katolickiego na historycznym obszarze Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, a tak�e �l�ska, i w �rodowiskach polskiej emigracji, tak politycznej, jak i ekonomicznej. Powsta� wi�c obraz ogromnie zr�nicowany uwarunkowaniami istniej�cymi w poszczeg�lnych dzielnicach rozbiorowych kraju. Tam, gdzie proces rusyfikacji lub germanizacji by� przeprowadzony programowo przez zaborc�, tam polska parafia przejmowa�a w spos�b automatyczny rol� nosiciela historycznych tradycji, kultury, patriotyzmu i to�samo�ci narodowej. Nieco inaczej by�o w zaborze austriackim, gdzie istnia�a w tym czasie polityczna autonomia i znacznie korzystniejsze warunki dla rozwoju polskiej kultury. Na wychod�stwie natomiast parafia stanowi�a fundament zachowania to�samo�ci i kultury narodowej, by�a instytucj�, w kt�rej wychod�cy znajdowali oparcie w trudnym okresie adaptacji do nowej rzeczywisto�ci. Powt�rz� za autorem pierwszego studium, kt�ry przekonuj�co udowadnia, ��e w tych �rodowiskach emigracyjnych, gdzie zorganizowane by�y sta�e o�rodki polonijnego duszpasterstwa, polskie tradycje kulturalne i spo�eczne zachowa�y swoj� trwa�o��. Tam natomiast, gdzie duszpasterstwo polskie nie dociera�o na spos�b sta�y, zanika�y stopniowo zwi�zki emigrant�w z krajem i narodowymi tradycjami". My�l utworzenia w Polsce uniwersytetu katolickiego zrodzi�a si� w�wczas, gdy po pierwszej wojnie �wiatowej rysowa�y si� przed WPROWADZENIE Polakami kontury niepodleg�ego pa�stwa. Wizja nowej polskiej rzeczywisto�ci opartej o idea�y chrze�cija�skie urzeka�a w�wczas r�ne kr�gi spo�eczne. Byli w�r�d nich uczeni, politycy, dzia�acze spo�eczni i ksi�a. My�lano o tym, by w odbudowanym kraju stworzy� uczelni�, kt�ra przejmie na siebie zadanie piel�gnowania i rozwijania polskiej kultury chrze�cija�skiej. Celem uniwersytetu katolickiego w chwili jego za�o�enia nie by�o kszta�cenie duchowie�stwa, t� rol� spe�nia�y wydzia�y teologiczne w kraju i za granic�. Uniwersytet katolicki mia� kszta�ci� �wieck� inteligencj� katolick�, kt�ra wraz z duchowie�stwem mog�a podj�� odpowiedzialno�� za losy Ko�cio�a i kultury chrze�cija�skiej w Polsce. To nader z�o�one zagadnienie przedstawia Gra�yna Karolewicz w swoim studium Katolicki Uniwersytet Lubelski w kulturze narodowej okresu mi�dzywojennego. Uniwersytet kszta�ci m�odzie� w duchu idea��w chrze�cija�skich, zgodnie z dewiz� �Deo et Patriae", przysparza d�br kultury narodowej, troszczy si� od samego pocz�tku o kultur� moraln� swoich wychowank�w. Jego dewiz� by� zawsze wysoki poziom bada� naukowych i ich zharmonizowanie z wiar�. Swymi osi�gni�ciami Uniwersytet stara� si� na co dzie� ubogaca� polsk� kultur� narodow� i zapewnia� m�odzie�y jak najpe�niejszy rozw�j intelektualny, przygotowuj�c kompetentnych fachowc�w w wybranych dyscyplinach. Kultura to nie tylko osi�gni�cia w pracy tw�rczej, ale tak�e model ludzkich zachowa�, st�d wynika troska uczelni o kszta�towanie w m�odzie�y studiuj�cej postawy moralnej, b�d�cej podstawow� warto�ci� cz�owieka. Fundamentaln� prawd� chrze�cija�stwa, a tak�e jego naj�wi�tszym znakiem jest krzy�. W toku chrystianizacji narod�w wtapia si� on w ich kultur� i tradycj�. W Polsce krzy� i jego symbolika mia�y nie tylko odniesienie sakralne, ale i kulturowe. Z chwil� utraty niepodleg�o�ci przez Rzeczpospolit� symbolika krzy�a sta�a si� tak�e znakiem, pod kt�rym podejmowano walk� za wiar� i Ojczyzn�. Henryk Gapski, autor artyku�u Krzy� w kulturze polskiej w czasach niewoli narodowej, stara si� prze�ledzi� proces inkulturyzacji krzy�a w rzeczywisto�ci rozbiorowej, k�ad�c g��wny nacisk na zab�r rosyjski. Symbolika krzy�a pojawia si� w konfederacji barskiej, wyst�puje we wszystkich powstaniach narodowych. Jest obecna w tw�rczo�ci WPROWADZENIE wieszcz�w i w utworach mniej znanych poet�w. Najcz�stszym jednak tematem poetyckiej refleksji sta� si� krzy� dla Cypriana Kamila Norwida. Plastyczny obraz figury or�a krzy�a jest dla poety wyrazem �wolno�ci, r�wno�ci i braterstwa". Kszta�towanie patriotyzmu chrze�cija�skiego przez poet� wiary Cypriana Kamila Norwida przedstawi�a El�bieta �wirkowska. Jest to przypomnienie, �e w czasie niewoli narodowej kultura polska tworzona by�a nie tylko w kraju, ale i na wychod�stwie. Norwid za� dodatkowo stanowi symbol kultury chrze�cija�skiej. Poeta ogarnia� dzia�ania kulturowe -jak pisze autorka - �refleksem teoretycznym". W��czenie wi�c tw�rczo�ci literackiej i publicystycznej, a tak�e dzia�alno�ci Norwida do bada� nad rol� Ko�cio�a katolickiego w rozwoju kultury polskiej jest w pe�ni uzasadnione. Jan Zi�ek DANIEL OLSZEWSKI FUNKCJE SPO�ECZNO-KULTURALNE POLSKIEJ PARAFII NA PRZE�OMIE XIX I XX WIEKU Parafia jest spo�eczno�ci� religijn�, stanowi podstawow� kom�rk� organizacyjn� Ko�cio�a lokalnego1. Istotne jej funkcje sprowadzaj� si� do sprawowania kultu, maj� wi�c przede wszystkim charakter sakralny. Te podstawowe funkcje sakralne spo�eczno�ci parafialnej pozostaj� przedmiotem refleksji teologicznej2. Celem niniejszego studium jest przedstawienie, w jakim stopniu czynnik religijny, b�d�cy istotnym nurtem �ycia parafialnego, stanowi� inspiracj� dla dzia�alno�ci spo�eczno-kulturalnej w parafialnym �rodowisku polskiego Ko�cio�a. Prze�om stuleci jest z interesuj�cego nas punktu widzenia szczeg�lnie ciekawy. W tym bowiem okresie zaznaczy�o si� og�lne o�ywienie aktywno�ci spo�eczno-kulturalnej we wszystkich warstwach i �rodowiskach spo�ecznych polskiego narodu. Stwierdzenie to dotyczy r�wnie� polskich �rodowisk parafialnych. Mno��ce si� inicjatywy spo�eczne i kulturalne w parafialnych �rodowiskach pozostawa�y w �cis�ym zwi�zku z rozwojem katolicyzmu spo�ecznego na ziemiach polskich u schy�ku niewoli narodowej. Akcja spo�eczna uzyska�a na prze�omie XIX i XX w. charakter zorganizowany w skali og�lnokrajowej, zosta�a obj�ta prawodaw- J. Woj t o w i c z, Parafia jako spo�eczno�� religijna, �Homo Dei", 1959, nr 28, s. 543-551. Religijny charakter spo�eczno�ci parafialnej podkre�la J. Majka, Socjologia parafii. Zarys problematyki, Lublin 1971, s. 123-172. 2 A. L. Szafra�ski, W poszukiwaniu teologii parafii, �Roczniki Teologiczno-Kanoniczne", 12(1965), z. 3, s. 21-41; Majka, Socjologia, s. 45-57. 10 DANIEL OLSZEWSKI stwem diecezjalnym. Zarz�dzenia diecezjalne, ok�lniki i listy pasterskie mia�y istotny wp�yw na kierunki i charakter dzia�alno�ci spo-�eczno-kulturalnej podejmowanej przez poszczeg�lne spo�eczno�ci parafialne. Na prze�omie XIX i XX w. we wszystkich dzielnicach rozbiorowych wzrasta�a liczebno�� organizacji i stowarzysze� ko�cielnych. Prowadzi�y one dzia�alno�� nie tylko religijn�, ale r�wnie� szeroko poj�t� akcj� spo�eczn�. Zwi�zane by�y ze strukturami parafialnymi i przyczynia�y si� wydatnie do wzrostu funkcji spo�ecz-no-kulturalnych parafii. W prezentowanym studium analiz� zostaje obj�ta sie� parafialna na historycznych .obszarach Rzeczypospolitej przedrozbiorowej i �l�ska, jak r�wnie� w �rodowiskach polskiej emigracji. Trzeba zaznaczy�, �e analiza funkcji spo�eczno-kulturalnych polskiej parafii u schy�ku niewoli narodowej musi uwzgl�dnia� zr�nicowania uwarunkowa� istniej�cych w poszczeg�lnych dzielnicach rozbiorowych kraju. W zaborze pruskim i r...
sashakiev500