RETORYKA OPISOWA YADEMECUM POLONISTY Redaktor naukowy serii JANUSZ S�AWI�SKI JERZY ZIOMEK RETORYKA OPISOWA WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IM. OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO J$ Redaktor naukowy II wydania JANINA ABRAMOWSKA Publikacja dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Biblioteka WDiNP UW 1098009710 wa Ok�adk� projektowa� STANIS�AW KORTYKA Redaktor I wydania ZOFIA SMYK Sk�ad i �amanie LUIZA PINDRAL � Copyright by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo, Wroc�aw 1990, 2000 Wydanie drugie poprawione ISBN 83-04-04557-5 Printed in Poland Druk i oprawa Pozna�skie Zak�ady Graficzne SA Retoryka opisowa jest ksi��k�, kt�rej tre�� wykracza znacznie poza zapowied� zawart� w tytule. Nie jest w �adnym stopniu praktycznym podr�cznikiem wymowy, jak cho�by wydane po polsku prace Perelmana czy popularny poradnik Andrzeja Wiszniewskiego. Mo�na w niej oczywi�cie znale�� np. definicje najwa�niejszych figur retorycznych, ale w tym celu pewnie wygodniej skorzysta� z kompendi�w encyklopedycznych, cho�by ze znakomitego, wznowionego niedawno w tej samej serii Vademecum Polonisty, S�ownika termin�w literackich. Ksi��ka Jerzego Ziomka nie jest te� po prostu(cho� jest r�wnie�) systematycznym zbiorem wiedzy na temat dawnych teorii retorycznych. Owe teorie s� tu nie tylko wyk�adane, ale przede wszystkim interpretowane w kontek�cie wsp�czesnych koncepcji j�zykoznawczych i lrteraturoznawczych. Z owych wielokrotnych i wielostronnych konfrontacji wynikaj� dwie rzeczy tylko pozornie oczywiste i tylko pozornie przeciwstawne: pierwsza, �e wiele problem�w, kt�re teraz pr�bujemy rozwi�za� na nowo, staro�ytni zauwa�yli, a czasem nawet rozwi�zali lepiej, a druga, �e aktualizowanie dawnych poj�� teoretycznych wymaga jednak ostro�no�ci i subtelnego przek�adu. Wskazywaniu punkt�w wsp�lnych i przet�umaczalnych towarzyszy przestroga przed mechanicznym stosowaniem termin�w retorycznych jako uniwersalnych narz�dzi badawczych. Ta �ywa - bardzo autorska - ksi��ka jest swego rodzaju summ� naukowych do�wiadcze� wybitnego teoretyka literatury i badacza literatury staropolskiej oraz dwudziestowiecznej. Tak�e do�wiadcze� dydaktycznych, kt�re przek�adaj� si� na niewygas�� warto�� Retoryki opisowej jako akademickiego podr�cznika. Nie�yj�cy od roku 1990 Jerzy Ziomek nie m�g� wprowadzi� do nowego wydania w�asnych zmian ani uzupe�nie�. Redaktor czu� si� upowa�niony jedynie do drobnych korekt nie naruszaj�cych pogl�d�w, toku my�li ani stylu pierwodruku. R�wnie� zawarte w ksi��ce zestawienie literatury przedmiotu nie zosta�o znowelizowane. Tak czy inaczej, jest ono wyborem, ale w�a�nie wyborem autorskim, odzwierciedlaj�cym intelektualne i erudycyjne zaplecze pisz�cego i stan bada� dost�pny w czasie pisania. J.A. p -*&� Rozdzia� I PRZEDMIOT I ZAKRES RETORYKI �>& Retoryka ma dzi� z�� opini�: niemal co dzie� spotykamy w prasie i w radiu zdania, w kt�rych bana� i beztre�ciowo�� oraz mniej lub bardziej ozdobne gadulstwo okre�la si� mianem: �to tylko retoryka". Retoryka cieszy si� dzi� niezwyk�� popularno�ci�: rozprawia si� z �atwo�ci� o �retoryczno�ci" ka�dego zdania i ka�dego tekstu, tak�e tekstu nie-j�zykowego, kt�ry do czegokolwiek nak�ania - tym sposobem �retoryczne" staje si� niemal wszystko, niemal ka�da wypowied�, z wyj�tkiem chyba skrajnie bezinteresownej informacji. Raz wi�c retoryka, rozumiana w�sko, wydaje si� czym� zbytecznym, a mo�e nawet szkodliwym, drugi raz - pojmowana zbyt szeroko, przekszta�ca si� w slogan, tym bardziej gro�ny, �e modny. �atwo spostrzec, �e w obu tych nie ca�kiem poprawnych u�yciach termin �retoryka" co innego znaczy. W pierwszym wypadku chodzi zazwyczaj o retoryk� jako szczeg�lny spos�b budowania wypowiedzi, na tyle ozdobny, �e przys�aniaj�cy istotny sens - a wi�c o sam spos�b m�wienia (przemawiania, pisania), czyli 0 uprawianie mniej czy bardziej stosownej sztuki. W wypadku drugim �retoryka" oznacza nie sam� sztuk�, lecz nauk� o niej, refleksj� teoretyczn�, wiedz� o komunikacji s�ownej, a tak�e w szerszym zastosowaniu obrazowej i zachowaniowej. Rzecz prosta - praca zatytu�owana Retoryka opisowa jest bli�sza drugiemu znaczeniu, nawet je�li nie podziela my�li o mo�liwo�ci uniwersalnego rozumienia 1 stosowania terminu oraz obj�tych nim regu�. �Opisowa" (retoryka) znaczy w tym kontek�cie tyle, co przedstawiona w opisie systematycznym i synchronicznym, a wi�c nie historyczna i oczywi�cie nie normatywna. Podobnie zreszt� istnieje opisowa gramatyka (obok historycznej) i opisowa poetyka (obok historycznej i normatywnej). Nie ma te� konkurencji mi�dzy uj�ciem synchronicznym (opisowym) a diachronicznym, tj. retoryk� historyczn� czy histori� retoryki, oba powinny koegzystowa� i wsp�pracowa�. Problemem jest tu co innego: historia retoryki mo�e powstawa� stopniowo, w postaci przyczynk�w b�d� monografii poszczeg�lnych epok lub kraj�w, natomiast uj�cie opisowe musi by� zwarte i zamkni�te, nawet je�li b�dzie tylko zarysem i wst�pem do nieogarnionego obszaru wiedzy o sztuce wymowy. Poniek�d trudniejsze jest odr�nienie uj�cia opisowego od normatywnego, a to dlatego, �e ca�a tradycja refleksji retorycznej nastawiona by�a na przepis, w tym wi�c sensie by�a dogmatyczna i doradcza. Trudno jednak sobie dzisiaj wyobrazi� podr�cznik sztuki oratorskiej, co nie znaczy, �e nie mo�na niczego uczyni� dla 1 sprawno�ci �ywego s�owa. Nikt si� nie nauczy przemawia� z podr�cznika retoryki, podobnie jak nikt nie zostanie poet� przeczytawszy ten czy inny zarys poetyki, z czego wszak�e nie wynika, �e znajomo�� poetyki w uk�adzie diac�ironicznym czy synchronicznym jest niewa�na dla kultury literackiej. Nie zapominajmy jednak, �e wszelka nauka o literaturze, a szerzej i sztuce, bardziej s�u�y kszta�ceniu odbiorcy ni� tw�rcy. W ka�dym razie s�u�y mu w bardziej widoczny i dora�ny spos�b. Kiedy� podr�cznik retoryki nie tylko by� �kszta�ceniem m�wcy", ale wr�cz si� tak nazywa�. Kiedy� sztuki rymotw�rcze pisano wierszem, poniewa� nie wypada�o uczy� innych wierszotw�rstwa samemu nie w�adaj�c mow� wi�zan�. Nie b�dzie to odst�pstwo od tytu�u ksi��ki, je�li osobny rozdzia� po�wi�cimy dziejom retoryki, czy przynajmniej wyliczeniu i uporz�dkowaniu wa�niejszych wydarze� i najistotniejszych publikacji. Retoryka liczy sobie oko�o dwa i p� tysi�ca lat, ale ani nie by�a ca�kiem jednomy�lna, ani nie powiedzia�a ostatniego s�owa, je�li takowe w humanistyce w og�le istnieje. Tak czy inaczej, najbardziej sprawozdawczy wyk�ad nie mo�e pomija� opisu waha�, spor�w i innowacji. Odk�adaj�c bardziej szczeg�owe om�wienie do rozdzia�u II, wyw�d nale�y zacz�� od Arystotelesa: cokolwiek bowiem sta�o si� potem ze sztuk� wymowy, teori� literatury i humanistyk� w og�le, geniusz Stagiryty pozosta� niewzruszony, tak�e wtedy, gdy by� autorytetem zwalczanym. Poniewa� Arystoteles w swej wszechstronno�ci sporz�dzi� summ� wiedzy swych czas�w, przyjrzawszy si� budowie tej�e summy, �atwiej zbli�ymy si� do definicji retoryki. Arystoteles nazwa� sw� Retoryk� - Techne rheto�k�, co znaczy �Sztuka wymowy" lub �Sztuka krasom�wcza" {rhetorik� jest po grecku przymiotnikiem), Poetyk� za� - Peri poietikes, co mo�na prze�o�y� najdos�owniej �o poetyckich [rzeczach]", a poprawniej - �o [sztuce] pojetycznej" lub �poetyckiej". Oba terminy s� trafne, z tym �e pierwszy ma szeroki zakres, drugi - w�szy. W szerokim sensie �sztuki pojetyczne" - to takie, kt�rych rezultatem jest realny wytw�r, w tym sensie zar�wno dzie�o literackie, jak np. rze�ba. Sztuki pojetyczne odr�nia�o si� od sztuk �teoretycznych", kt�re jedynie badaj� (np. matematyka, astronomia), i od �praktycznych", kt�re nie pozostawiaj�c wytworu polegaj� na dzia�aniu (np. taniec, aktorstwo). W w�szym sensie poietik� - to sztuka poetycka w znaczeniu zbli�onym do dzisiejszego, ale obejmuj�cym nie tylko �poezj�" jako jeden z trzech rodzaj�w, lecz najog�lniej �literatur�" jako wierszopisarstwo liryczne, epickie i dramatyczne. Pocz�tek Arystotelesowej Poetyki tak si� przek�ada: Przedmiotem tego wyk�adu b�dzie sztuka poetycka jako taka, jej gatunki oraz w�a�ciwo�ci ka�dego z nich, spos�b, w jaki nale�y uk�ada� fabu��, je�li utw�r poetycki ma by� pi�kny, jego sk�adniki ilo�ciowe i jako�ciowe, a tak�e wszystkie inne sprawy, kt�re wchodz� w zakres tej dyscypliny badawczej (ArPoet 1,1; 1447a). Fakt, �e swojej ksi�gi o poetyce (by�a i ksi�ga druga, kt�ra prawdopodobnie do�� wcze�nie zagin�a) nie nazwa� �sztuk�" (techne), nie powinien nas myli�. Traktat o poezji, podobnie jak traktat o wymowie, jest i opisowy, i prawodawczy zara- zem - Stagiryta tym g��wnie pole i to prozy o tyle Poetyka i Re ne. To przecinan jako �e owa sum sta�a podzielona ista struktura. D poj�cia jak �ca� mimesis) znane s i w Retoryce, i w �Nie ma w tj swe pochodzenie jej przedstawien mo�e ona oddzi akcji na analogi Teoria argum nie opracowana dowod�w oraz a raczej rozwijaj da� Stagiryta def 2) dialektyczne, tycznymi" i odm duj� zastosowa� koniecznych i n Retoryk� nale�y wicie Etyki nikon me (poznanie na znaczy �sztuka", nowanie dzia�ani rza do odkrycia Cho� niezb� nauki, wiedzy i u dalili�my si�, pr: Jak si� rzek� Termin to powsz �ciej oznacza nie lub z poczuciem Warto o tym pan retorycznych nie jest poniek�d nie Zob. Arysto s. XXXVI i n. opisuje, i ustala normy. R�nica mi�dzy Poetyk� a Retoryk� na a, �e Retoryka opisuje i normuje zasady wymowy, a wi�c prozy -rtystycznej, o ile kunszt s�owa sprzyja funkcji przekonywania. ryka uzupe�niaj� si� wzajemnie, ale zarazem maj� zakresy wsp�l-e si� temat�w dotyczy wielu dzie� Arystotelesa, co zrozumia�e, na wiedzy, jak� u�o�y� najwi�kszy filozof staro�ytno�ci, nie zo-a osobne i rozgraniczone poletka, poniewa� jawi�a si� jako swo-atego niekt�re poj�cia Retoryki odnajdujemy w Poetyce. Takie �" (t� h�lo�), �cz��" (to meros), a nawet �na�ladowanie" (he Metafizyce, a o �lito�ci i trwodze" oraz o metaforze pisze autor Poetyce. m oczywi�cie nic dziwnego, skoro poezja w uj�ciu Arystotelesa i sw� istot� zawdzi�cza naturze cz�owieka, skoro przedmiotem s� etycznie zr�nicow...
sashakiev500