Wśród psychologów nie ma jednoznacznego stanowiska dotyczącego inteligencji, a szczególnie, kiedy rozważania dotyczą zdolności, jakie na tę inteligencję się składają. Nie ma też jednoznacznego stanowiska, które z tych posiadanych zdolności i umiejętności mają priorytetowe, pierwszorzędne znaczenie, a które drugorzędne, Jako inteligencję określa się ogólną sprawność procesów poznawczych, która z kolei w znacznym stopniu wpływa na potencjalną i realizowana w praktyce zdolność organizmu do korzystania z doświadczeń, rozwiązywania powstających problemów i przystosowania się do zmieniających się warunków życia. Określenia inteligencja używa się również w innym znaczeniu, poza kontekstem sprawności poznawczej. Dotyczy to chociażby kontekstu społecznego, czy też emocjonalnego. Nie ulega wątpliwości, że inteligencja pozostaje pod ścisła kontrolą czynników genetycznych oraz nabytych w toku indywidualnego rozwoju i doświadczenia. Składniki inteligencji - między innymi chociażby zdolności werbalne, przestrzenne, matematyczne, pamięciowe, czy też wnioskowanie - są nasycone pewnym czynnikiem ogólnym. Wielu autorów przyjmuje, że na inteligencję składają się uzdolnienia złączone w jedną, harmonijną całość. Należą tu nie tylko operacje myślowe, lecz zdolność działania wiodąca do zamierzonego celu. Wśród operacji myślowych wymienia się właściwą interpretację zauważonych faktów, prawidłowy tok asocjacji, zdolności myślenia abstrakcyjnego, rozpoznawania zależności między zjawiskami oraz umiejętności i wysuwania trafnych wniosków z obserwacji i doświadczenia. Zaburzenia intelektualne mogą powstać na skutek pojawiających się anomalii rozwojowych, szczególnie w obrębie centralnego układu nerwowego. Mamy do czynienia z dwoma określeniami dotyczącymi zaburzeń sprawności intelektualnej, mianowicie: upośledzeniem umysłowym i demencją (otępienie). Upośledzenie umysłowe to cały zespół zaburzeń o różnej etiologii, których głównym objawem jest niski poziom inteligencji. Oznacza to, że dana osoba nie osiągnęła takiego poziomu rozwoju, który gwarantuje możliwości radzenia sobie w nowych sytuacjach, uczenia się i wypracowywania nowych strategii. W otępieniu mamy do czynienia ze spadkiem osiągniętej wcześniej sprawności intelektualnej do takiego poziomu, że w znacznym stopniu ogranicza to możliwości prawidłowego funkcjonowania społecznego i osobistego. Otępienie powstaje w następstwie znacznego stopnia uszkodzenia centralnego układu nerwowego bez względu na rodzaj czynnika uszkadzającego. Ze względu na dyskusyjność pojęcia inteligencji w psychiatrii mówi się raczej o kryteriach inteligencji. U upośledzonych umysłowo stwierdza się prawie wyłącznie myślenie obrazowe, brak lub upośledzenie myślenia abstrakcyjnego, niezdolność tworzenia pojęć nadrzędnych i zależnych oraz niezdolność wyciągania trafnych wniosków z posiadanych doświadczeń. Podatność na sugestię u tych osób jest zazwyczaj znaczna. Należy podkreślić, że same wiadomości, zwłaszcza pamięciowe, czy wiadomości książkowe, nie są miarą inteligencji. Inteligencja bowiem manifestuje się przez sposób myślenia i działania, którym posługuje się człowiek dysponujący nawet niewielkimi zasobami wiadomości.
Jest to najmniejszy stopień otępienia. Osoby takie mogą przyswoić sobie wiadomości szkolne na nieco niższym poziomie. Ich otępienie nie powoduje większych trudności w funkcjonowaniu w zwykłych warunkach życiowych, Mogą zarabiać na swoje utrzymanie wykonując proste czynności zawodowe. Zawodzą jednak przy przeciętnych zadaniach z życia społecznego i intelektualnego. Osoby te szczególnie dotkliwie znoszą drwiny na swój temat i reagują na nie w sposób prymitywny
Jest to upośledzenie intelektualne uniemożliwiające samodzielność, wymaga opieki osób trzecich nawet w zwykłych warunkach. Osoby takie uczą się posługiwać mową o ubogim zasobie słów, mogą przyswoić sobie najbardziej elementarne wiadomości szkolne. Przy właściwej opiece pedagogiczno-środowiskowej osoby z tym upośledzeniem mogą nauczyć się prostych czynności zarobkowych i samoobsługi.
W tym upośledzeniu pojawia się znaczne pogorszenie się poziomu funkcjonowania, powodujące konieczność stałej opieki osób trzecich. Zasób słów w języku biernym i czynnym jest niewielki. Osoby dotknięte tym upośledzeniem nie są w stanie wykonywać nawet najbardziej prostych czynności zawodowych.
Osoby z takim poziomem intelektualnym nie korzystają z mowy na skutek poważnego uszkodzenia centralnego układu nerwowego. Jeśli już cokolwiek mówią, to ich mowa jest niezrozumiała, bełkotliwa. Nie są w stanie realizować obowiązku szkolnego nawet na poziomie „ szkoły życia”, a ich samodzielna egzystencja jest niemożliwa. Samo ustalenie ilorazu inteligencji osoby badanej niczego jeszcze nie przesądza, szczególnie wówczas, kiedy mamy do czynienia z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i lekkim. Istotnym elementem diagnozy staje się prześledzenie linii życia. Do przyczyn upośledzenia umysłowego za Światową Organizacją Zdrowia można zaliczyć:
· zakażenia i zatrucia chorobą weneryczną,
· toksoplazmozą w życiu płodowym,
· zapalnie mózgu,
· ołowica po urodzeniu,
· urazy,
· anoksja w czasie porodu,
· urazy mechaniczne mózgoczaszki po urodzeniu,
· zaburzenia przemiany materii lub odżywiania,
· niedoczynność tarczycy,
· fenyloketonuria,
· choroby mózgu w okresie płodowym.
W psychologii istnieje jeszcze jedno pojęcie oznaczające zatrzymanie się na pewnym poziomie rozwoju intelektualnego, a mianowicie infantylizm. Dotyczy ono zahamowania rozwoju, nie tylko intelektualnego, ale także charakteru na poziomie przypominającym psychikę dziecka. U tych osób rozpoznaje się wzmożoną chwiejność uczuć i woli, brak stabilności w dążeniu do celów życiowych, jak na przykład wytrwałości w nauce i pracy zawodowej, W sferze erotycznej i seksualnej dominuje marzycielstwo, częste zmiany obiektu zainteresowań. Są to na ogół osoby mało samodzielne, łatwo ulegają sugestii, szukające oparcia w osobach silnych charakterologicznie. Pod względem intelektualnym wykazują tzw. ociężałość umysłową. Osoby upośledzone umysłowo nie muszą stanowić obciążenia społecznego. Wśród oligofreników jest wiele łagodnych i dobrodusznych osób, zrównoważonych emocjonalnie. Osoby takie niejednokrotnie zdają sobie sprawę ze swoich ograniczeń intelektualnych. Angażują się w zajęcia, sprawiające osobista satysfakcje. Oligofreników można podzielić na dwie grupy, biorąc pod uwagę nastrój utrzymujący się przez cały czas. Jedną grupę cechuje nadmiar ruchliwości, łatwe reagowanie na bodźce, stały niepokój, który utrzymuje się prawie niezmiennie, pęd do niszczenia przedmiotów i do agresji w stosunku do ludzi. Jest to typ erotyczny, odgrywający w kryminologii większą rolę niż drugi typ charakterologiczny, tzw. tępy. Wielu autorów podkreśla, że nie istnieje bezpośredni związek pomiędzy niskim poziomem intelektualnym, a skłonnością do naruszania reguł prawnych. Niewątpliwie jednak obniżenie sprawności intelektualnej może utrudniać przystosowanie społeczne. Niski poziom umysłowy może stwarzać trudności w rozumieniu podstawowych norm prawnych, społecznych i moralnych, współwystępować z nieumiejętnością przewidywania skutków własnego postępowania, brakiem planowania i stawiania sobie celów życiowych, niskim krytycyzmem i uleganiem wobec negatywnych wpływów otoczenia. W zasadzie pomiędzy populacją przestępców i nieprzestępców nie stwierdza się wyraźnych różnic w poziomie inteligencji. Kradzieże dokonywane były najczęściej przez typ tępy, natomiast wśród podpalaczy, przestępców seksualnych i zabójców przeważał typ erotyczny. Zdzisław Majchrzyk, omawiając zabójstwa i przestępstwa seksualne popełniane przez niedorozwiniętych umysłowo wykazuje, że osoby te ujawniają pewne charakterystyczne cechy osobowości i przede wszystkim podatne są na wpływ okoliczności, które ułatwiają dokonanie przestępstwa. W grupie zabójstw najczęściej swoje postępowanie upośledzeni umysłowo motywowali upojeniem alkoholowym. Nierzadko motywem popełnienia zbrodni była zazdrość, nienawiść, chęć zemsty czy tez zaspokojenie potrzeby seksualnej. Osoby oligofreniczne cechuje często nadmierna skłonność do urazy i łączenia jej z mściwością. Obniżony krytycyzm i przekonanie o swoich możliwościach naraża ich na niekorzystna konfrontację, która traktują jako naruszenie ich godności. W sytuacjach zagrożenia ujawniają skłonności do działań natychmiastowych i pochopnych (natychmiastowe podpalenie, zabójstwo) Maja kłopoty z różnicowaniem wydarzeń ważnych od mniej ważnych. Jeśli chodzi o motyw działania, to obserwuje się, że głównym motywem jest ładunek emocjonalny związany z wydarzeniem, przed i w trakcie oraz ich związek z następującymi po sobie wydarzeniami. Najmniej istotny jest tu sam problem. Poczucie poniżenia, pokrzywdzenia, ujemne emocje kierowane są na osobę, która dej odczuć swoją wyższość Dochodzi do kumulowania się przykrego afektu i w konsekwencji do wielu przestępstw. Podejrzliwość, postawa lękowa, zazdrość, to cechy, które szczególnie często występują w tej grupie. W zachowaniu upośledzonych umysłowo stwierdza się różne mechanizmy obronne, a typowymi formami są przechwałki, przypisywanie sobie nadmiernego znaczenia i mocy, zawyżania wykształcenia, podawanie nieprawidłowych danych o zawodzie, pozycji w zakładzie pracy. Formą kompensacji były również zachowania sugerujące znaczną siłę fizyczną, nadużywanie alkoholu lub naśladowanie osób znaczących. Ocena poczytalności zależy od ich poziomu intelektualnego, ale również należy brać pod uwagę charakter czyny, okoliczności jego popełnienia i uczestnictwo w grupie przestępczej. W przypadku upośledzenia głębokiego każdorazowo przyjmuje się niepoczytalność, podobnie w upośledzeniu znacznym. Znacznie większe trudności powstają tam, gdzie przestępstwa dokonuje osoba dotknięta upośledzeniem lekkim. Zwykle przyjmuje się znaczne ograniczenie zdolności rozpoznania znaczenia czyny i kierowania swoim postępowaniem, czasem jednak – zwłaszcza, kiedy poziom umysłowy mieści się w górnej granicy (dawne pogranicze) – orzeka się nieznaczne ograniczenie lub nawet poczytalność, szczególnie, gdy chodzi o przestępstwa pospolite. O odpowiedzialności karnej, jej zniesieni lub ograniczeniu mówią art. 31 §1,§2 kk.
Autor jest doktorem nauk humanistycznych, specjalistą psychologiem klinicznym. Pracuje w Samodzielnym Publicznym Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym w Chełmie oraz w Instytucie Psychologii UMCS W Lublinie.
· Lipczyński A., Upośledzenie umysłowe, Lublin 1999 ( maszynopis)
· Bilikiewicz A., Psychiatria (red) Wyd. Med. Urban &Partner, Wrocław 2002.
· Majchrzyk Z., Nieletni, młodociani i dorośli sprawcy zabójstw , Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2001
· Kodeks Karny, Kodeks Postępowania Karnego, Kodeks Karny Wykonawczy, W-wa 1999.
kleo23