Hipnoza kryminalna.pdf

Hipnoza kryminalna

http://www.edukacjaprawnicza.pl/index.php?mod=m_aktualnosc

i&cid=69&id=932&p=1

Anna Wojcieszak

tel. 607 495 108

Artykuł stanowi część publikacji książkowej zawierającej referaty wygłoszone przez

uczestników konferencji „III Dni Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji

Uniwersytetu Rzeszowskiego”, zorganizowanej przez Koło Naukowe Prawa Karnego

Studentów UR „Iustitia” w dniach 27–29.4.2009 r. w Rzeszowie.

Hipnoza jest to metoda ujawniania śladów pamięciowych. Mimo, że od udokumentowanych

początków jej stosowania w kryminalistyce minęło już ponad 100 lat, (kiedy to w 1897 r. Sąd

Najwyższy Kalifornii w sprawie Ebanksa , oskarżonego o zabójstwo orzekł, że prawo Stanów

Zjednoczonych nie uznaje hipnotyzmu 1 ), metoda ta ciągle budzi kontrowersje zarówno wśród

prawników, jak i stosujących ją specjalistów (biegłych psychologów). Przez lata wokół hipnozy

zrodziło się mnóstwo nieścisłości, co spowodowało, że kojarzy się nam ona z magią, okultyzmem,

zjawiskami nadprzyrodzonymi, parapsychologią, stanem nasilonej sugestywności pozwalającym na

manipulowanie osobą zahipnotyzowaną, czy wreszcie z oszustwem.

W praktyce polskiego wymiaru sprawiedliwości hipnoza jest stosowana co najmniej od 1982 r.

Wykorzystuje się ją jednak nader rzadko, choć specjaliści, jak m.in. J. Wójcikiewicz twierdzą, że

status naukowy hipnozy jest, mimo wszystko, wyższy od niektórych innych metod, akceptowanych

w ramach ekspertyzy w procesie cywilnym (np. radiestezja) czy karnym (np. osmologia) 2 . Hipnoza

w Polsce była już wykorzystana w ponad 100 sprawach, zwykle o przestępstwa pospolite, w

większości w sprawach o zabójstwo, w znacznie mniejszej skali – o rozbój i zgwałcenie 3 . Warto

zwrócić uwagę, że w ciągu tych kilkunastu lat znacznie poszerzyła się wiedza psychologiczna na

temat hipnozy.

Sprostowanie nieścisłości związanych z hipnozą

Wielu laików, ale również badaczy uważa, że osoba zahipnotyzowana traci kontrolę nad własnym

zachowaniem. Obraz taki zupełnie nie odpowiada jednak temu, co wiadomo z badań nad hipnozą i

zachowaniem osób, które poddano indukcji hipnotycznej. Nikomu dotychczas nie udało się

wykazać, że możliwe jest skłonienie osoby zahipnotyzowanej do zrobienia czegoś, co byłoby

niezgodne z jej zasadami etycznymi. Każda próba nakłonienia do takich zachowań (oczywiście w

granicach, które są dopuszczalne w kontekście badań naukowych) kończyła się „przebudzeniem”

osoby zahipnotyzowanej i odmową realizacji podanej sugestii. Osoba zahipnotyzowana zdaje sobie

zatem w pełni sprawę z tego, co się z nią dzieje i z sytuacji, w której się znajduje 4 .

Jak słusznie zauważa T. Hanausek , stan hipnozy nie polega na całkowitym wyłączeniu świadomości

zahipnotyzowanego, a tylko na sztucznej zmianie stanu tej świadomości. Zahipnotyzowany nie jest

też tak ślepo posłuszny hipnotyzerowi, że wykonałby każde jego polecenie, gdyż w stanie hipnozy

świadomość pozostaje nietknięta, a więc zahipnotyzowany nie uczyni tego, co by mu w gruncie

rzeczy nie odpowiadało. Ten, kto kłamie, kłamałby także w stanie hipnozy 5 .

Ponieważ osoba zahipnotyzowana zachowuje kontrolę nad swoim zachowaniem, nie jest prawdą, że

możliwe jest uzyskanie od niej informacji, których nie chce ujawnić. Oznacza to, że nie zdradzi ona

żadnych sekretów, a także to, iż hipnoza nie może służyć jako środek weryfikujący prawdziwość

wypowiedzi. Nie jest również prawdą, że można kogoś zahipnotyzować wbrew jego woli, ponieważ,

jak już wcześniej wspomniano, osoba zahipnotyzowana nadal zachowuje kontrolę nad swoim

zachowaniem i nad wszystkim, o czym mówi.

Nie można również zaakceptować twierdzenia, że hipnoza wywiera szczególnie korzystny wpływ na

pamięć. Od pewnego czasu hipnoza bywa stosowana u świadków i ofiar przestępstw w celu

„odświeżenia” ich pamięci, czyli przypomnienia sobie pewnych okoliczności zdarzenia, których

zainteresowane osoby nie pamiętają. Zdarza się czasem „odpamiętanie” jakiegoś szczegółu, jednak

nie do końca wiadomo, czy czynnikiem sprzyjającym jest tutaj hipnoza, czy np. podawana

instrukcja wyobrażeniowa, relaksacja lub przekonanie osoby, że hipnoza jest szczególnie pomocna

w przypominaniu sobie rzeczy zapomnianych. Ze stosowaniem hipnozy w sądownictwie wiąże się

bardzo poważne niebezpieczeństwo, gdyż wiadomo, że to, co dana osoba przypomniała sobie w

hipnozie, skłonna jest traktować jako coś bardziej wiarygodnego, niż to, co przypomniała sobie bez

hipnozy 6 .

Dopuszczalność hipnozy według polskiego KPK

Dopuszczalność czynności procesowej wiąże się z istnieniem jej ustawowych warunków, czyli z

prawną możliwością dokonania tej czynności w świetle norm karnoprocesowych. Niedopuszczalne

są takie czynności, których prawo karne procesowe bądź to wyraźnie zakazuje, bądź też nie

stwarza uprawnienia do ich dokonania 7 .

Artykuł 171 § 5 pkt 2 KPK wymienia hipnozę wśród innych zabronionych metod przesłuchania.

Zakazy określone w tym przepisie adresowane są jedynie do organu przesłuchującego, a

praktyczne ich znaczenie ogranicza się w zasadzie do postępowania przygotowawczego. Trudno

bowiem sobie w ogóle wyobrazić stosowanie groźby, przymusu, czy właśnie hipnozy na sali

sądowej 8 .

T. Grzegorczyk i J. Tylman twierdzą, że zakaz stosowania hipnozy wpływającej na procesy

psychiczne lub mającej na celu kontrolę nieświadomych reakcji organizmu osoby w związku z

przesłuchaniem zalicza się do grupy zakazów niezupełnych bezwzględnych. Tworzą one zakazy

związane z uzyskaniem oświadczenia dowodowego przy zastosowaniu niedopuszczalnych metod

przesłuchania. W związku z tym wyjaśnienia, zeznania i oświadczenia uzyskane z naruszeniem tego

zakazu nie mogą stanowić dowodu (art. 171 § 7 KPK). Kodeks postępowania karnego z 1969 r. 9 nie

wymieniał wprost hipnozy jako niedopuszczalnej metody przesłuchania, ale w doktrynie i

orzecznictwie uznawano ją za niedozwoloną, gdyż wpływała na swobodę wypowiedzi. Dopuszczano

jedynie przesłuchanie świadka, któremu odblokowano pamięć w wyniku leczenia hipnozą poza

postępowaniem 10 . Grzegorczyk i Tylman twierdzą, że przesłuchanie takie nadal pozostaje

dopuszczalne. Kodeks wyklucza bowiem stosowanie hipnozy podczas przesłuchiwania w toku

postępowania, nie wyłączając przesłuchania osoby, która dla odświeżenia pamięci (np. w celu

eliminacji czasowej amnezji wywołanej przez przestępstwo) leczona była hipnozą 11 . Podobne

stanowisko wyraził S. Waltoś twierdząc, że kodeks nie zabrania posłużenia się hipnozą przez

biegłego celem odblokowania pamięci osoby, która będzie zeznawać lub wyjaśniać. Hipnoza jest

bowiem jedną z metod psychologicznych, umożliwiającą w dodatku nawiązanie kontaktu z

badanym, a tym samym ułatwiającą poznanie jego stanu psychicznego, motywów, cech osobowości

itp 12 .

Zauważyć należy jednak, że prawo polskie nie przyjmuje, znanej zwłaszcza w prawie

amerykańskim zasady zakazu spożywania owoców zatrutego drzewa (friuts of poisoned tree), która

eliminuje z postępowania nie tylko dowód dotknięty wadą, ale i uzyskane za jego pomocą dowody

dalsze. W prawie polskim dowody rzeczowe ujawnione poprzez wymuszone wyjaśnienia, mogą

stanowić dowód w sprawie, choć same wyjaśnienia nim już nie będą. Poza tym, w przypadku

stosowania hipnozy w ramach czynności pozaprocesowych, wyniki takiej operacji mogą później z

łatwością przeniknąć do zeznań lub wyjaśnień składanych w różnych stadiach procesu. Nie oznacza

to bynajmniej „cichej” aprobaty dla niedozwolonych metod przesłuchania, które KPK wyraźnie

uznaje za „niedopuszczalne” (art. 171 § 5 KPK in principio ), lecz wynika z przyjętych zasad

procesowych odmiennych niż w USA 13 . Stosowanie hipnozy przez doświadczonego eksperta,

oficerów śledczych czy biegłych psychologów, stwarza lepszą kontrolę wartości samej opinii i

zawiera dokładne informacje o przebiegu procesu hipnotycznego, jak również daje pełny wgląd w

zakres uzyskanych wyników, nie naruszając tym samym gwarancji procesowych.

W. Grzeszczyk zdecydowanie opowiada się przeciwko dopuszczalności stosowania hipnozy. Twierdzi

on mianowicie, że art. 171 § 5 KPK określa niedozwolone metody przesłuchania, wpływające na

procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby, co powoduje, że ich stosowanie jest niedopuszczalne

niezależnie od tego, czy w konkretnej sytuacji wyłączały swobodę wypowiedzi osoby

przesłuchiwanej, czy też nie 14 .

Warunki przeprowadzania hipnozy

W tym miejscu należy wyjaśnić kto jest uprawniony do stosowania hipnozy, kogo można poddać

hipnozie, a także w jakich warunkach ta czynność może się odbywać.

Wszelkie czynności o charakterze medycznym mogą wykonywać jedynie ludzie o

udokumentowanych w tym zakresie kwalifikacjach. Same techniczne umiejętności hipnotyzowania

nie stanowią o kompetencji, ponieważ nawet przy najlepszej woli i rzetelności hipnotyzerzy

amatorzy nie mają wystarczającej wiedzy o tym, kiedy ich oddziaływanie może pomóc, a kiedy

zaszkodzić. Nie ma przy tym znaczenia czy przedmiotem ich zabiegów są osoby zdrowe czy chore –

mogą oni wyrządzić niepowetowane szkody.

Jeżeli chodzi o osoby, które można hipnotyzować, to po pierwsze, wymagana jest zgoda osoby

badanej, której stan psychiczny nie może nasuwać przypuszczeń co do ograniczenia poczytalności.

Ponadto zdrowie badanej osoby nie może nieść przeciwwskazań do zastosowania hipnozy. Osoba

badana powinna także znać cel badania i w zarysach jego przebieg.

Osoby zahipnotyzowane można podzielić na cztery grupy 15 :

1) świadków czynów przestępnych,

2) ofiary czynów przestępnych,

3) podejrzanych o dokonanie czynów przestępnych,

4) sprawców czynów przestępnych.

W opinii biegły nie może się jednak wypowiadać w kwestii wiarygodności wypowiedzi osoby

badanej. Wolno mu stwierdzić, czy i jakie ślady pamięciowe zostały dzięki hipnozie ujawnione u

badanego, jednak już ustalenie, czy to, co sobie przypomniał, stanowi prawdę, wykracza już poza

kompetencje biegłego.

Aby wiadomości uzyskane dzięki hipnozie miały wartość dla sądu, muszą zostać

spełnione następujące warunki 16 :

1) hipnoza powinna być przeprowadzona przez niezależnego, kompetentnego psychiatrę lub

psychologa, którego zaznajamia się tylko z niezbędnymi faktami,

2) przed badaniem należy przeprowadzić rozmowę wstępną o sprawie, a także o samej hipnozie,

3) nikt poza hipnotyzerem i badanym nie powinien być obecny podczas badania,

4) należy unikać porozumiewania się hipnotyzera z osobami prowadzącymi sprawę,

5) całe badanie, łącznie z rozmową wstępną, musi być rejestrowane na taśmie magnetowidowej.

Hipnoza stosowana wobec świadka

Zastosowanie hipnozy w badaniach pamięci świadków należy do kwestii wzbudzających głębokie

zainteresowanie badaczy reprezentujących różne dziedziny wiedzy oraz praktyków. Szczególne

znaczenie, z teoretycznego punktu widzenia, przywiązywano do zjawiska tzw. hipermnezji

hipnotycznej , czyli hipotetycznej poprawy wskaźników przypominania u osób wprowadzanych w

stan hipnozy 17 . Zjawisko to polega na regresji hipnotyzowanego do dowolnie wybranego momentu

życia w celu ponownego przeżycia lub zobaczenia konkretnej rzeczy lub sytuacji. Hipermnezja

hipnotyczna bywa wykorzystywana w celu uzyskania pełnej informacji o szczegółach z badanej

sprawy (na przykład dokładnego rysopisu osoby widzianej tylko przez krótką chwilę).

Badanie świadków prowadzi się przeważnie w celu rozpoznania sprawcy. Korzystnie jest wtedy

współpracować z rysownikiem opracowującym portret pamięciowy przestępcy. Oczywiście, należy

wykluczyć nieetyczne działanie hipnotyzera polegające na zasugerowaniu fałszywych zeznań.

Można tutaj przywołać sprawę, która miała miejsce w Chowchilla w lipcu 1976 r. Wtedy to kierowca

autobusu i jadące z nim 26 dzieci zostali pod groźbą użycia broni zmuszeni przez zamaskowanych

porywaczy do wyjścia z autobusu i zaprowadzeni do furgonetek, a następnie wywiezieni do

znajdującego się w dużej odległości od miejsca napadu kamieniołomu i ukryci w szczelnie

zamkniętej komorze skalnej. Kierowcy i dwóm najstarszym chłopcom udało się uciec i

skontaktować z policją. Podczas przesłuchania kierowca nie był w stanie przypomnieć sobie

istotnych szczegółów zdarzenia. Widział on numery rejestracyjne furgonetek, ale był zbyt

przerażony, żeby je zapamiętać, mimo iż miał taki zamiar. Podczas hipnozy dano kierowcy sugestię

powrotu do tego feralnego dnia (zastosowano tu regresję hipnotyczną) i powiedziano mu, że siedzi

wygodnie w swoim ulubionym fotelu przed telewizorem i na ekranie widzi całe zdarzenie, jakby to

był film dokumentalny. W tej sytuacji przypomniał sobie numery rejestracyjne, a jeden z nich – z

wyjątkiem jednej błędnie przypomnianej cyfry – okazał się rzeczywistym numerem rejestracyjnym

furgonetki użytej przez porywaczy. Informacja ta umożliwiła schwytanie wszystkich trzech

porywaczy.

Opisany przypadek wskazuje na to, że hipnoza może przyczyniać się do przypominania informacji,

które były wcześniej niemożliwe do odzyskania. Wydają się one tym bardziej przekonujące, że

przypomniane informacje w tym przypadku znalazły niezależne potwierdzenie w różnych dowodach

materialnych. Niestety z faktu uzyskania w hipnozie informacji, które w niektórych przypadkach

prowadzą do postępu śledztwa, nie wynika bynajmniej, że jest to prawidłowość obserwowana

powszechnie wtedy, gdy policja odwołuje się do pomocy hipnozy 18 .

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: