arete.pdf

• Ró»netypya.

– A.heroiczna

– A.obyczajowa

– A.pracownicza

– A.polityczna

– A.indywidualna

– A.obywatelska

– A.ludziszlachetnych

– A.ubóstwiona

– A.jakopi¦knomoralne

– A.jakozdrowieduszy

– A.zdemokratyzowana

– A.moralna

• FunkcjeA.

– A.wuj¦ciuﬁlozofów

– Rolaa.wpoznaniu

– Rolaa.wdziałaniu

– Okre±leniea.

– A.wrealizacji

– A.wfunkcjiusprawnieniapoznaniapraktycznego

ARETÉ ( ˆ ret ’ )—wantycznejgreceokre±leniemaksimumzdolno±ciimo»no-

±cidziałania( optimumpotentiae );efektywno±ci,sprawno±ciczłowiekawdobroci.

Wj¦zykupol.jakoodpowiednikprzyj¦tostaropolskitermin„cnota”lub„dziel-

no±¢”.Problema.byłjednymzkluczowychzagadnie«etyczno-pedagogicznych

staro»ytno±ci(Jaeger);jesttraktowanyjakopodstawaontologiiplato«skiej(Kra-

emer);etymologicznierzeczownikodprzymiotnikowy:pochodziodsłowa ri-

stoc[áristos]—stopnianajwy»szegood ˆ gaj “ c[agathós]—dobry,mo»nago

najwierniejprzeło»y¢słowem„najlepszo±¢”.

Ró»netypya. —A.heroiczna.WpoematachHomera Iliada i Odyseja

d¡»eniedoa.lubjejposiadaniejestcech¡charakterystyczn¡ludziprzynale»nych

doarystokracji.yliwznakomitychrodzinachpodprzewodnictwemmiejscowe-

gooligarchy,okre±lanegosłowem ˆ gaj “ c(dobry);uHomerasłowotooznaczało

ludzizdolnychdowalki—skutecznychwojowników.Musieliposiada¢najlep-

sz¡bro«ibogactwogwarantuj¡cejejjako±¢.Ludziezdolnidoefektywnejobrony

grupyjednoczyliwsobiesił¦,odwag¦,bogactwo,dobreurodzenieiumiej¦tno-

±cibojowe.Zrzadkapojawiałysi¦przytymmoralnelubduchowewarto±ci.A.

przewa»nieoznaczałasił¦izr¦czno±¢wojownikalubzapa±nika,przedewszyst-

kimza±heroicznem¦stwo.Nieodł¡cznybyłduchwspółzawodnictwaiduma,

polegaj¡canapoczuciuobowi¡zkuiodpowiedzialno±ciwstosunkudoide-

ałua.Zczasempoj¦ciea.rozszerzyłosi¦oroztropno±¢iprzebiegło±¢—cechy

szczególnieprzydatnenawojnie.Chcie¢zdoby¢dlasiebiewienieca.toistota

heroizmu.

A.obyczajowa. Odyseja akcentujeobyczajikultur¦»yciacodzienne-

go,mentalno±¢isposób»ycia„najlepszych”— ristoi[áristoi].Posiadalioni

areté PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1

±wiadomo±¢swegouprzywilejowanegostanowiskaiwył¡czno±ci,wyraﬁnowa-

neobyczajeiumiej¦tno±¢znalezieniasi¦wka»dejsytuacji,wielk¡go±cinno±¢,

swobod¦zachowaniawobecwydarze«niecodziennych,naturalno±¢wcodzien-

nym»yciu.Charakterystycznabyłarównie»nienagannauprzejmo±¢wobecnie-

godziwiepost¦puj¡cych:cierpliwo±¢iwezwaniedoopami¦taniazawszepo-

przedzaływymierzeniesprawiedliwejkary.Istotnymelementemobyczajowo±ci

byłarolakobietyirodzajjeja.Stanowiłoj¡pi¦kno,równieoczywistejakocena

m¦»czyznywgjegozaletumysłowychiﬁzycznych,czysto±¢obyczajówizapo-

biegliwagospodarno±¢.Wi¡załosi¦tozespołecznymiprawnymstanowiskiem

kobietjakopa«domu,stra»niczekwszelkiegodobregoobyczaju,krzewicielek

tradycjiikultury.Kobietazesw¡specyﬁczn¡a.łagodz¡cowpływałanaobyczaje

m¦»czyzn.

A.pracownicza. Praceidnie Hezjodastanowi¡kulturowedopełnie-

niearystokratycznychideałówHomeraoprzedstawienie»yciaprostegoludu.

Podkre±laj¡rol¦a.ludzinieb¦d¡cychposiadaczamibogactw,cowarunkowało

heroiczn¡odmian¦a.Kluczowemiejscezajmujewpoemaciepracajakojedyny

wła±ciwy±rodekprowadz¡cydobogactwa.Wmiejsceambitnegowspółzawod-

nictwarycerskichcnótm¦skichetykiszlacheckiejpojawiasi¦ciche,leczuparte

współzawodnictwowpracy.Jedyniezat¦cen¦mo»nazdoby¢a.Niesłusznyjest

wi¦cwstydprzedprac¡.Haniebneokazuj¡si¦bezczynno±¢imy±lenieonie-

uczciwychsposobachwzbogaceniasi¦.Prawdziwepowodzeniewymagauzgod-

nieniapost¦powaniazpanuj¡cymzwolibogówporz¡dkiem±wiata(d • kh[dike]).

Pracawewła±ciwejporzeiwszystkieczynno±cirolnikazwi¡zanes¡zrytmem

przyrody.

A.polityczna.Obokkulturyszlacheckiejifeudalnejnarozumieniea.

zaznaczyłsi¦wpływkulturymiejskiej.Zasadniczydla»yciairozwojuantycznej

Grecjistałsi¦faktorganizowaniacałego»yciaobywateliwobr¦biemiasta-pa«-

stwa-p “ lic(polis).Byłoonocentrumnietylko»yciapa«stwowego,ekonomicz-

negoczyogólniespołecznego,lecztak»educhowegoobywateli.WgPlatona

reprezentatywnymitypamip “ lic,zawieraj¡cymicałokształt»yciaikulturyjego

narodu,były:wojskowepa«stwosparta«skieijo«skiepa«stwoprawa.

Wtymkontek±ciepojawiłasi¦porazpierwszymy±loa.obywatela.

Walkaoheroiczn¡a.dawniejbyłatylkowalk¡owłasn¡sław¦,zczasem

zast¡pionazostałaprzezmotywheroicznejmiło±ciojczyzny.M¦stworozumiane

jakosprawno±¢wojennastałosi¦sam¡a.Miar¡prawdziweja.byłap “ lic

ito,cojejprzynosiłopo»yteklubszkod¦.Haniebnaipot¦pionabyłaby

odmowapo±wi¦ceniaswegozdrowia,maj¡tkuczy»yciadlaojczyzny.Miejsce

etykiszlacheckiejzaj¦łaetykapa«stwowa.Procestenuwyra¹niłsi¦jeszcze

wkształtowaniukoncepcjisprawiedliwo±ciiideałupraworz¡dnegopa«stwa.

Poczucieprawarozszerzałosi¦stopniowonainnedziedziny»yciazwi¡zane

nietylkozdobramimaterialnymi.Powstałookre±leniewła±ciwo±cicharakteru,

dzi¦kiktórymczłowiekunikaprzest¦pstwiznajdujesi¦wgranicachporz¡dku

społecznego:dikaios – nh[dikaiosýne]—sprawiedliwo±¢,którastałasi¦now¡,

ogóln¡a.Prawozwyczajoweorazutrwalonedałoobiektywn¡miar¦tego,co

praweidobre.OdczasówHomerauznawanobowiemładspołecznyzaodbicie

porz¡dkupanuj¡cegow±wieciebogówiwkosmosie.Sprawiedliwo±¢polegała

naposłusze«stwiewobecprawpa«stwowych.Wichstruktur¦zostałyrównie»

areté PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2

wcielonewcze±niejszeideały.Tanowaa.politycznaumo»liwiałaobywatelowi

zgodneirozumnewspółdziałaniezinnymiwp “ lic.Obok»yciaprywatnego

inieodzownychwnimsprawno±ciutrwaliłosi¦»ycieobywatelskiewramach

wspólnotynatleładupolitycznego.Pot¦pionazostałapleonex • a[pleoneksía],

oznaczaj¡cajednostkow¡wol¦zaspakajaj¡c¡swepo»¡daniabezwzgl¦duna

porz¡dekspołeczny.Od»yłyideałydawnejkultury:„by¢mówc¡słówidziała-

czemczynów”Vtedwieumiej¦tno±cistałysi¦niezb¦dnewprowadzeniu»ycia

politycznego(W.Jeager, Paideia ,Wwa1962,I130–133).

A.indywidualna.Rosn¡carolap “ liciwzrostjejwpływuna»ycie

jednostkispowodowałynaturaln¡reakcj¦:pojawiłasi¦twórczo±¢akcentuj¡ca

prze»yciajednostkiikonfrontuj¡cajezideałamicnótobywatelskich.UArchi-

lochaideałomzostałaprzeciwstawionaprozacodziennego»yciaiwymagania

natury:nawetnajbardziejtragiczneprze»yciawko«cumusz¡ust¡pi¢podpre-

sj¡,np.zwyczajnegogłodu.Poetachwaliłumiarkowanie,panowanienadso-

b¡iprzestrzegałprzednadmiernymoddawaniemsi¦uczuciombóluirado±ci.

Wzywałdorozpoznaniaogólnego„rytmu”,jakoczego±porz¡dkuj¡cego,na-

daj¡cegostruktur¦iograniczaj¡cego.Porazpierwszydoszładogłosuforma

kulturyosobistej,opartejnapoznaniuwynikaj¡cychznatury,niewzruszonych

iostatecznychprawidłowo±cirz¡dz¡cychludzkim»yciem.Podobn¡tre±¢po-

uczaj¡c¡maj¡jambySimonidesazAmorgosiMimnermosazKolofonu.

A.obywatelska.PoezjaSolonał¡czysfer¦»yciaobywatelskiegozin-

dywidualnymipokazujeichwzajemnewpływy.Poematyprzestrzegaj¡przed

niesprawiedliwymbogaceniemsi¦iłamaniemzasadpraworz¡dno±ci.Skutkiem

tegoniejestnieurodzajczypomór(jakuHezjoda)rozumianejakokarabogów,

leczzakłóceniefunkcjonowaniaorganizmup “ lic.Dochodziwtedydowa±ni

partyjnychiwojnydomowej,nazgromadzeniachludupanujegwałtiniespra-

wiedliwo±¢,rzeszen¦dzarzyzaprzedawanezadługiwniewol¦musz¡opusz-

cza¢ojczyzn¦.Odtakiegostanurzeczyniesposóbwyizolowa¢si¦ipr¦dzej

czypó¹niejskutkiprzest¦pstwdosi¦gn¡samychsprawców.Upadekmiastanie

jestzrz¡dzeniemboskim,tosamiobywatelegubi¡jenierozs¡dnympost¦powa-

niem.Solonzerwałzbezsilno±ci¡wobeczrz¡dze«losuiwzywałobywatelido

odpowiedzialnegopost¦powania.

A.ludziszlachetnych.Wrazzrozwojemekonomicznymstraciłosens

ł¡czeniea.zbogactwem,któreszybkoprzechodzizczłowiekanaczłowieka

b¦d¡cłatwymdonabyciaistracenia.Prawdziweja.niemo»natakłatwo

utraci¢.Jednakbezposiadaniamaj¡tkuniesposóbpraktykowa¢niektórychcnót.

Wa»nypowódł¡czeniaa.zbogactwemstanowiłotak»enastawieniespołeczne

mierz¡cewarto±¢jednostkimo»liwo±ciamiswegowkładuwpubliczne»ycie

iwojn¦.JednakTeognis—poetawalcz¡cyouwiecznieniedawnychideałów—

oddzieliłbogactwooda.Wswymsłynnymczterowierszudeklaruje,i»lepsza

jestpobo»no±¢iodrobinadóbrni»bogactwoniesprawiedliwienabytei»e

cało±¢a.zawierasi¦wsprawiedliwo±ci.Iodwrotnie:ka»dysprawiedliwymógł

by¢słusznieuwa»anyzaarystokrat¦.Prawdziwymszlachectwemjestto,co

pozostaniepousuni¦ciuzpoj¦ciaa.bogactwa:szlachectwoducha.

A.ubóstwiona.PoezjaSimonidesazKosstawiaa.wperspektywiebo-

skiej:tylkobóstwojestdoskonałeimo»enatrwałeposiada¢a.Prawdziwaa.

obejmujecałegoczłowieka—sfer¦duchow¡icielesn¡,dlategodrogadoniejjest

areté PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3

niezwykleuci¡»liwa,anieuniknionenieszcz¦±ciacz¦stouniemo»liwiaj¡osi¡-

gni¦ciedoskonało±ci.Łaskawo±¢bogówiichwpływmo»epomócczłowiekowi

wtrudzie.Unikanieniegodziwo±cijestpodstawowymwarunkiemzdobyciaa.:

sprawiedliwipodobaj¡si¦bogom.

Pindarjakopoetawzorcawskazywał,»epodobniejakpos¡gisportow-

ców—zwyci¦zcówwigrzyskachuciele±niaj¡wzóridealnejm¦skiejpostaci,tak

jegopoezjaprzedstawiaideałczłowieka.Hymnynacze±¢zwyci¦zcówolimpij-

skichs¡nagradzaj¡c¡chwał¡dlabohatera,któryprzezswezwyci¦stwoobjawia

najwy»sz¡,bosk¡a.Wielkieczynys¡pochodzeniaboskiego,podobnieszcz¦±cie

ipowodzenierodu,takte»jestza.Mimo»ewieledzieliludziodbogów,zdarza

si¦—chocia»tylkoprzej±ciowo—upodobni¢ludziomdobogów.

A.jakopi¦knomoralne.Wrazzpojawieniemsi¦wielkichtragików,

koncepcjawzoru,ideałuczłowiekajestcorazdogł¦bniejopracowywana.Czasy

SofoklesaiPeryklesazrodziłyideałate«skidoskonałegomoralnieczłowieka—

kalok ˆ gaj • a[kalokagathía].Jegozasadniczymirysamibyłysłuszno±¢,stosow-

no±¢ikryj¡cysi¦zanimielementintelektualny,umo»liwiaj¡cyrozpoznanie

wła±ciwychprzedmiotówd¡»e«,jakiwła±ciwejmiary,atak»eumiar,którego

brakjestnajcz¦stsz¡igłówn¡przyczyn¡wszelkiegozła.Doskonałegoczłowie-

kacharakteryzujeopanowaniewka»dymdziałaniu.ródłemtakichsprawno±ci

byłdlaSofoklesaporz¡dekrzeczy:sprawiedliwo±¢tkwi¡cawrzeczachsamych.

Umiar,którywpoezjiobjawiasi¦wd¹wi¦kuirytmie,miałrównie»przejawia¢

si¦wczynachczłowieka.Wtedy»ycieludzkiebyłobynietylkodobre,lecztak»e

zdolnewywoła¢podobnewra»enie,jakiepowstajeprzyobcowaniuzpi¦knem

naturyczydziełsztuki.Tapierwotnajedno±¢dobraipi¦kna,czylepiej—pi¦k-

negodobra,znalazłasw¡form¦wsłowiekalok ˆ gaj • a.

A.jakozdrowieduszy.Medycynagr.zaliczanabyładoelementów

wchodz¡cychwskładogólnegowykształceniaiwzniosłasi¦ponadpoziom

prostegorzemiosła,stałasi¦,podwpływemjo«skiejﬁlozoﬁiprzyrody,dyscy-

plin¡naukow¡.Jakowzorcowasztukadostarczałazkoleimetodpoznawczych

ibadawczychdlaﬁlozoﬁi,którejprzedmiotembyła„psychiczna”naturaczło-

wieka—yuq ’ [psyché].Poj¦cietopowstałopodwpływemnaukmedycznych.

Podobniejakzdrowieciałamiałosw¡nauk¦,taknieodzownestałosi¦istnie-

nieanalogicznejnaukidotycz¡cejzdrowiapsychicznego.Doktrynyplato«ska

iarystotelesowskaoa.człowieka,wiedzalekarzyowła±ciwejterapiiciałaiSo-

kratesanaukaowła±ciwejpiel¦gnacjiiterapiiduszyutworzyłycało±¢wy»szego

rz¦du:ludzkaa.obj¦łazarównosprawno±ciciała,jakiduszy.Platoncałkowicie

wcieliłmedycyn¦wsw¡antropologi¦:skojarzyłtrzyzaletyciała:zdrowie,sił¦

ipi¦kno±¢zzaletamiduszy:pobo»no±ci¡,m¦stwem,umiarkowaniemisprawie-

dliwo±ci¡wjedenwspólnychórgłosz¡cyharmoni¦wszech±wiata.Gr.człowiek

kulturalnyuto»samiasi¦zczłowiekiemwszechstronniezdrowym.

A.zdemokratyzowana.WAtenachepokiSokratesapanowałademo-

kracjabezpo±rednia,drog¡losowaniaobsadzanoniektóreurz¦dy,teoretycznie

ka»dyobywatelmiałszans¦naichsprawowanie.Tote»pojawiłosi¦zaintereso-

wanieumiej¦tno±ciamizapewniaj¡cymisukceswtejdziedzinie:retoryk¡,przy-

datn¡doprzekonywanianazgromadzeniachobywatelskichipewnymispraw-

no±ciami,zw.tradycyjniepolityczn¡a.

Pomysłjejnauczaniaioparcianapodstawachintelektualnychwywodzi

si¦odsoﬁstów,którzydostarczaliwiedzyniezb¦dnejdobraniaaktywnejroli

w»yciupolitycznym.Od»egnywalisi¦jednakodpewnychrozstrzygni¦¢teo-

retycznychirzeczowych,pozostawiaj¡ctoswoimuczniom—przyszłympolity-

kom.Wtensposóbnarazilisi¦nazarzutysceptycyzmuirelatywizmuzbraku

ukazaniatego,coprawdziwiedobreisprawiedliwe.Oskar»anoichonauczanie

krytycyzmu,bezbo»no±¢ikwestionowaniezastanegoporz¡dkuspołecznegodla

dora¹nychkorzy±ci.Prawowopiniisoﬁstówstraciłobosk¡sankcj¦narzeczwoli

wi¦kszo±ci,cz¦stekontaktyzinnymikrajamipotwierdzałypluralizmprawny.

Zasadnewi¦cstałosi¦pytanie,któryustrójproponujenajlepszerozwi¡zania.

Je±lipozostawisi¦jebezodpowiedzilubzanegujecho¢byjejmo»liwo±¢,osta-

teczn¡konsekwencj¡b¦dziedowolno±¢bior¡casi¦zró»norodno±ciopinii,co

podwa»asamepodstawyracjonalnegoporz¡dku.Je±lizabraknierozumu,pozo-

stajetylko±lepechcenie,podatnenawielorak¡manipulacj¦.Stosownychtechnik

isposobówporuszaniasi¦wtymzaplanowanymchaosiemo»nabyłonauczy¢

si¦odsoﬁstówzaokre±lon¡opłat¡.

A.moralna.Nadestrukcyjn¡politycznieimoralniedziałalno±¢soﬁstów

odpowiedziałSokrates,pokazuj¡cpodstawyracjonalnegoporz¡dkurzeczywi-

sto±ci.Wskazałonnadusz¦ludzk¡,nadałjejistotnedla»ycialudzkiegoznacze-

nieiprzeniósłkosmicznyład»yciawp “ licwjejobr¦b—wsfer¦wewn¦trznego

»yciaczłowieka.Jegodziałaniazmierzałyprzedewszystkimdodemaskowania

pozorówwiedzyia.D¡»yłdopoznaniaistotywiedzysamejwsobieipraw-

dziweja.jakoczynno±ciduszy,którajestczym±boskimwczłowieku,gdzie

odzywasi¦głosdaimoniona—wysłannikabogów.Trosk¦odusz¦pojmował

jakoboskieposłannictwo.Wniejbowiemodbywasi¦poznanieprawdy,za±

wiedzaodobrunadajesenswszystkiminnymdobrom.Prymatduszyzaowo-

cowałpostulatemjejpanowanianadnatur¡cielesn¡.Pojawiłosi¦nowepoj¦cie

wolno±ciwewn¦trznej,któraumo»liwiarozumne»ycie,tj.opanowaniepop¦-

dówiodruchów.

Sokratesuto»samiała.iwiedz¦,poddałanaliziepoj¦ciewiedzyzarówno

samejwsobie,jakiwiedzywodniesieniudozagadnie«moralnych.Kwestia

dobregodziałaniasprowadzasi¦dowiedzyodobru.yciejakocało±¢polega

narozpoznaniuid¡»eniudodobra,jakoceluwszystkichrozumnychdziała«.

Topowinnoby¢celemwychowania,zmierzaj¡cegodoukształtowaniaobywateli

zdolnychdodobrego»yciawp “ licatymsamymdoodnowienia»yciapa«stwo-

wego.Porz¡dekwp “ licjestwła±ciwieskutkiemwewn¦trznegouporz¡dkowania

samychobywateli.

FunkcjeA. —A.wuj¦ciufilozofów.Ludzkadziałalno±¢( ‰ rgas • a

[ergasía])mo»eby¢trojakiegorodzaju:czystopoznawcza,kontemplatywna,

teoretyczna(jewr ‘ w[theoreo]—ogl¡dam);czynna,inaczejpraktyczna(pr � ttw

[pratto]—czyni¦);wytwórcza,zw.wstaro»ytno±cipojetyczn¡(poi ‘ w[poieo]—

robi¦),adzi±artystyczn¡itechniczn¡.Zkoleidziałalno±¢praktycznajestindy-

widualna,własna(czylimoralna,od˚joc[ethos]—Cicero, Defato ,1,1);domo-

wa,gospodarska(o˝koc[óikos]);grodzka,polityczna(p “ lic).Powy»szedziedzi-

nyuzupełniareligiajakoswegorodzajuogniskowakultury.Ludzkaa.wyra»a¢

si¦b¦dziewwymienionychdziedzinachjakodziałanianajlepszezdost¦pnych

człowiekowi.Funkcjomﬁzjologicznymprzypisanajesta.naturalna,uto»samia-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: