Ćw. 3 – M. Mlicki rozdział II: Z zagadnień socjotechniki i agonologii:
1. Metody i techniki socjotechniczne były stosowane od chwili, w której pojawił się człowiek na ziemi, a wiadomo, że pojawił się on od razu w gromadach. Znane przez tysiąclecia działania, które zostały nazwane we współczesnej nauce sochotechnicznej, można krótko określić jako sterowanie dobrowolne lub mimowolne mniejszymi bądź większymi grupami ludzkimi
2. Podstawowe rodzaje działań socjotechnicznych:
a) działania, w których występuje zbieżność celów, tzn. sterujący realizuje cele sterowanych, traktując je jako cele główne lub nadrzędne; po co sterujący działa socjotechnicznie (po co w ogóle steruje?):
1) w wyrażaniu „cele sterowanych” został dokonany znaczny skrót myślowy; bez tego skrótu należałoby powiedzieć: cele większości sterowanych
2) aby cele te osiągnąć, konieczna jest koordynacja działań wszystkich jednostek danego zespołu lub mniejszych zespołów wchodzących w skład większego
b) działania, w których występuje częściowa zbieżność celów, tzn. sterujący, traktując cele własne jako nadrzędne, realizuje cele sterowanych wtedy tylko, gdy nie zmniejsza to sprawności osiągania jego własnych celów; bądź wtedy, gdy zmuszony jest do tego przez określone działania sterowanych. Te obydwa rodzaje działań socjotechnicznych występują w walce, tzn. wtedy, gdy w relacji między sterowanymi i sterującym przeważnie występują liczne elementy kooperacji negatywnej
c) działania, w których występuje całkowita lub prawie całkowita rozbieżność celów, tzn. sterujący traktują sterowanych jako narzędzia do realizacji własnych celów. W obrębie tych działań wyróżniamy:
1) działania socjotechniczne, w których sterujący dąży do opanowania danego zespołu i sterowania nim, mimo, iż nie leży to w interesie tego zespołu. Przy czym dany zespół bądź nie zdaje sobie z tego sprawy, bądź nie jest w stanie przeciwstawić się skutecznie, podejmując jedynie słabo zorganizowaną walkę sporadyczną
2) działania socjotechniczne, w których centralne ośrodki dyspozycyjne dwóch lub więcej zespołów oddziałują wzajem na siebie i na sterowane przez nie zespoły, dążąc do podporządkowania ich sobie
d) w obu rodzajach działań trzebiego przypadku mamy już wyraźnie do czynienia z walką i głównie, nie tylko bo może istnieć pomiędzy wymienionymi ośrodkami dyspozycyjnymi kooperacja pozytywna
3. Relacje zachodzące między celami sterujących a celami sterowanych, a także między celami jednostek i zespołów wzajem ze sobą walczących (są to cele między podmiotami realizującymi te cele); przedstawiona poniżej klasyfikacja relacji dokonana jest z punktu widzenia zewnętrznego obserwatora:
a) relacja konfliktu między celami. Konflikt ten może być równego rodzaju:
1) może one polegać na tym, że np. osiągnięcie celu A w chwili wcześniejszej zmniejsza syntetycznie pojętą sprawność osiągnięcia celu B w chwili późniejszej
2) osiągnięcie np. celu A może wpływać negatywnie na poszczególne aspekty sprawności osiągnięcia celu B, tj. opóźniać jego realizację, zwiększać koszty, zmniejszać dokładność lub czystość wykonania i wreszcie uniemożliwiać osiągnięcie celu B
b) relacja niezależności celów – występuje, gdy osiągnięcie celu A w chwili wcześniejszej nie ma żadnego wpływu na osiągnięcie celu B w chwili późniejszej lub odwrotnie. Może też zaistnieć taka sytuacja, gdy oba cele bywają osiągane jednocześnie. Należy zaznaczyć, że niezależność celów może być całkowita, jak i stopniowalna, znajdująca się na jednym z punktów continuum między konfliktem celów a ich konwergencją. W takim przypadku sytuacja jest wysoce złożona, a kwestia ta wysoce dla prakseologa interesująca, wymaga odrębnego opracowania
c) relacja konwergencji celów – relacja ta jest odwrotna do relacji konfliktu, a więc np. osiągnięcia celu A w chwili wcześniejszej zwiększa syntetycznie pojętą sprawność osiągnięcia celu B w chwili późniejszej oraz osiągnięcia A może wpływać pozytywnie na poszczególne aspekty sprawności osiągnięcia B. Będzie więc przyspieszać, zmniejszać koszty, zwiększać dokładność osiągnięcia B i wreszcie może być warunkiem wystarczającym lub koniecznym realizacji celu B. Bywa bowiem tak, że jeden i ten sam cel z punktu widzenia obserwatora zewnętrznego jest inaczej nazywany, percepowany i interpretowany przez realizujących go, co sprawia wrażenie istnienia celów odrębnych
4. Jeśli sterujący realizują cele sterowanych, to pomiędzy ich celami zachodzi prawdopodobnie relacja konwergencji lub praktycznej identyczności. Tożsamość lub konwergencja celów jest warunkiem koniecznym występowania między jednostkami lub zespołami kooperacji pozytywnej, ścisłej: znacznej przewagi kooperacji pozytywnej nad negatywną
5. Stosunek sterowanych do środków, które sterujący zaleca stosować sterowanym. Akceptacja jest stopniowalna i zaufanie również – otóż stopień tej akceptacji zależny jest od akceptacji nie tylko celów nadrzędnych, ale również metod prowadzących do ich realizacji. Wchodzą tu w grę kwestie natury etycznej
6. Ważne są też poprzednie kontakty między sterującymi a sterowanymi; jeśli np. w przeszłości istniała między nimi przewaga kooperacji negatywnej nad pozytywną, to może ona wpływać na ich wzajemny stosunek obecnie; nawet wtedy, gdy obserwator zewnętrzny stwierdza zasadnie, że między sterującymi i sterowanymi istnieje obecnie praktyczna identyczność lub konwergencja celów – mamy tu do czynienia z istnieniem walki mimo braku niezgodności lub sprzeczności celów. Niekiedy zdarza się, że walki między poszczególnymi stronami trwają nadal, mimo zaniknięcia obiektywnych przyczyn konfliktu, a dzieje się tak zwłaszcza w skali mikro i średniej. Poszczególne strony walczące mogą stawiać sobie cele wręcz nie do osiągnięcia w określonej sytuacji, czyniąc tak tylko po to, by kontynuować walkę.
7. Jeśli przez długi okres sterującego i sterowanych łączyły wzajemne stosunki bardzo dobre, oparte na zaufaniu i akceptacji, to będą one prawdopodobnie wpływać na stosunek między zespołami nawet wtedy, gdy zaczyna zachodzić niezgodność celów. W takiej sytuacji łatwiej doprowadzić do zgodności celów bez silnej walki niż wtedy, gdy poprzednio występował brak zaufania i akceptacji między stronami
8. Metody socjotechniczne będą inne wtedy, gdy istnieje zadawniony konflikt, czy to między sterującym a sterowanymi, czy to pomiędzy poszczególnymi zespołami; inne zaś wtedy, gdy obydwa zespoły poprzednio kooperowały ze sobą pozytywnie. Będą wtedy stosowane te metody i techniki socjotechniczne, które nie odbiegają od powszechnie akceptowanych norm moralnych. Nazwiemy je umownie metodami łagodnymi, rozumiejąc przez to wyrażenie także metody, w których nie występuje ani wysoki stopień kłamstwa, ani też wysoki stopień kamuflażu władzy i przemocy
a) będziemy mieli do czynienia z technikami sochotechnicznymi oddziałującymi głównie na intelekt sterowanych, z niskim stopniem pośredniości i skrytości oddziaływań, z operowaniem prawdziwymi i weryfikowalnymi informacjami
9. W przypadku długotrwałych więzi o charakterze negatywnym, będą stosowane metody socjotechniczne, znane potocznie machiavellistycznymi, czyli nie respektujące zupełnie lub niemal zupełnie akceptowanych powszechnie norm moralnych. Traktujące owe normy w sposób czysto instrumentalny. Te metody socjotechniczne nazwiemy metodami ostrymi. Są to metody manipulacyjne sensu puro, a występuje w nich zarówno wysoki stopień kłamstwa, jak i wysoki stopień kamuflażu władzy i przemocy. Stosowanie tych metod powoduje zawsze wzrost wzajemnych nastawień negatywnych, zwłaszcza z chwilą, gdy zostanie dokonany częściowy dekamuflaż
a) techniki socjotechniczne oddziałują głownie na emocje sterowanych, stosowane są informacje nieprawdziwe, częściowo prawdziwe lub nieweryfikowalne, a działania charakteryzuje wysoki stopień pośredniości i skrytości
10. W skali mikro i częściowo w skali średniej mamy do czynienia z występowaniem negatywnego stosunku sterowanych do sterującego przy jednoczesnym pozytywnym stosunku sterującego do sterowanych lub też odwrotnie. W takich przypadkach występuje kooperacja negatywna. Ma ona szczególny charakter, gdyż polega ona na tym, że zespół A kooperuje głownie pozytywnie z zespołem B, lecz zespół B kooperuje z zespołem A głownie negatywnie. Jeśli zespół A dzięki sprawnym technikom socjotechnicznym o charakterze wyraźnie manipulacyjnym powoduje, że zespół B realizuje cele wyraźnie sprzeczne ze swoimi własnymi celami, nie wiedząc, że tak czyni, to mamy do czynienia z walką niezbrojną, w której dominuje jednostronne przeszkadzanie
11. Stopień podporządkowania między sterującym a sterowanymi – przez przyporządkowanie zespołu A zespołowi B rozumiemy taką relację między tymi zespołami, ze zespół B w znacznym stopniu kontroluje: zasilania energetyczno – informacyjne konieczne zespołowi A do przetrwania; niektóre więzi łączące elementy zespołu A; normy, ideologie i wartości funkcjonujące w zespole A; niektóre jednostki z centrum dyspozycyjnego zespołu A. Przy wysokim stopniu podporządkowania sterowani nie mogą podjąć walki ze sterującymi lub mogą ją podjąć jedynie w wąskim zakresie. W tej sytuacji będziemy mieli do czynienia z walką
12. Jest niemożliwe lub skrajnie trudne określenie siły, z jaką poszczególne czynniki wpływają na rodzaj kooperacji w oderwaniu od konkretnej sytuacji. Nawet silnie podporządkowany zespół może i prawdopodobnie podejmie walkę, jeżeli oddziaływania, którym jest poddany, zagrażają jego istnieniu bądź istnieniu jego elementów. Nie bez znaczenia jest tu system norm i wartości, uznawany przez sterowanych i sterującego. Można przypuszczać, że zespół, którego członkowie akceptują i stosują w praktyce podstawowe normy moralne, nie zgodzi się na osiągnięcie nawet bardzo atrakcyjnego celu za pomocą nieetycznych środków
13. Zastosowanie teorii gier do analizowania procesów sterowania społecznego może być dwojakie:
a) gra może być modelem służącym do opisu i analizy działań socjotechnicznych
b) wiedza o psychologicznych prawidłowościach postępowania graczy wydaje się przydatna w sterowaniu społecznym
14. Proces sterowania społecznego można nazwać grą, ze względu na występujący tu stopień niepewności i na realizowanie przez graczy sprzecznych lub niezgodnych celów. Mamy do czynienia bądź z grami o sumie zerowej (gdzie wygrana jednego z graczy jest jednocześnie przegraną innych), bądź o sumie niezerowej (gdzie wygrana jednego z graczy niekoniecznie musi być przegraną innych). Przyczyny dla których sterowanie społeczne różni się od klasycznych gier:
a) w przypadku stosowania socjotechniki przez centrum dyspozycyjne przeciwko zespołowi lub jego elementom specyfiką takiej gry jest fakt, iż sterowani nie mogą nie wziąć udziały w grze, a nierzadko nie zdają sobie sprawy z istnienia gry i z jej wartości
b) szerokie stosowanie metod infiltracji oraz zyskiwanie sprzymierzeńców w zespole przeciwnika powoduje, że trudno niekiedy określić, która jednostka, w którym zespole gra – możliwe jest np. granie jednostki w dwóch zespołach na raz w interesie trzeciego, nie biorącego bezpośredniego udziału w grze
c) pośredniość i kamuflaż działań sprawiają, iż zewnętrznemu obserwatorowi trudno orzec, ilu graczy bierze udział w grze, jakie tworzą oni koalicje i jakie obowiązują reguły; niekiedy bywają wręcz niemożliwe
d) badając eksperymentalnie zachowanie uczestników gry, badacz kontroluje przebieg gry, steruje wypłatami oraz ma możność wcześniejszego poznania psychiki grających. W przypadku gier sterowania społecznego, szczególnie w skali makro, mamy do czynienia z sytuacją odwrotną. A mianowicie gracze kontrolują badacza i sterują jego wypłatami. Trudno jest przeprowadzić rzetelne badania, szczególnie empiryczne, gier społecznych, w których uczestnikami są grupy i jednostki sprawujące władzę nad zespołem, do którego należą badacze
15. Przyjęcie gry jako modelu sterowania społecznego w skali marko jest związane z ryzykiem. W sytuacji niedostatku informacji i braku odpowiednich możliwości badawczych trzeba posługiwać się modelem znacznie uproszczonym. W modelu tym ujęte są tylko niektóre zmienne, być może nie te, które są dla przebiegu gry najważniejsze. Powoduje to niebezpieczeństwo wyciągania fałszywych wniosków i formułowania niezgodnych z rzeczywistością twierdzeń i prognoz
16. Model gry jest zawsze modelem uproszczony, ponadto podstawienie do niego konkretnych danych wymaga dostępu badacza do grupy lub jednostki, która z wyższego poziomu steruje grą, ustala jej reguły i wypłaca nagrody. Przykłady gier:
a) dylemat więźnia – gra o sumie niezerowej – macierz wypłat:
GRACZ II
GRACZ I
C 2
D 2
C 1
3, > 3
1, > 4
D 1
4, ) 1
2, > 2
Jak widać najlepsze wyniki przynosi obu graczom stosowanie pary strategii C1 i C 2, które to strategie można nazwać kooperacyjnymi. Jednakże każdemu z graczy opłaca się jednostronne odstępstwo od kooperacji i zastosowanie strategii D, będącej strategią indywidualistyczną. W przypadku, gdy zrobi to gracz II, otrzymujemy parę strategii C 1 i C 2, a wypłaty są następujące: gracz I otrzymuje 1, gracz II – 4. Rzecz jasna, gracz I zdaje sobie sprawę z tej możliwości nie gorzej od gracza II i w rezultacie również wybiera strategię indywidualistyczną D1. W efekcie obaj otrzymują wypłaty 2,2 odpowiadające parze strategii D 1 i D 2. Para strategii kooperacyjnych nie jest w równowadze i gracze nie mogą otrzymywać najlepszych dla obu stron wyników
b) sterujący mogą również wykorzystywać inną prawidłowość, fakt, iż ludzie na ogół źle sobie radzą w przypadku, gdy optymalny rezultat gry zapewnia strategia mieszana, polegająca na stosowaniu z odpowiednią częstotliwością dwu lub więcej strategii czystych
-6, 6
+12, - 12
+2, -2
-4, +4
Wykorzystując fakt popełnienia błędów przez graczy w sytuacji, gdy konieczne jest stosowanie strategii mieszanych, należy postawić przeciwnika w sytuacji, gdy jego strategia optymalna w grze jest strategią mieszaną
17. Zespoły lub jednostki A i B, które rozgrywają ze sobą grę sterowaną przez inny zespół C, powinny zwrócić uwagę, jaki charakter ma ich gra. Jeżeli przypomina ona dylemat więźnia, a stosowana przez nie para strategii niekooperacyjnych, jest zarazem korzystna dla C i niekorzystna dla nich obu, to zespoły A i B mają następujące wyjścia:
a) mogą przedefiniować grę i zamiast grać przeciwko sobie w dylemat więźnia, zagrać w koalicji przeciwko C; w tym przypadku, w którym konieczna jest możliwość porozumiewania się oraz pewne przynajmniej wzajemne zaufanie, powinny wybierać strategie kooperacyjne bądź mieszane
18. Rola działań socjotechnicznych w walce zbrojnej – bezpośrednie działania zbrojne są często poprzedzane zbrojnym bądź niezbrojnym oddziaływaniem na zespoły zbrojne przeciwnika, bądź zbrojnym oddziaływaniem na niezbrojne zespoły przeciwnika
a) w celu osiągnięcia zwycięstwa w walce zbrojnej konieczne jest zniszczenie odpowiedniej ilości tzw. eufemicznie siły żywej oraz sprzętu przeciwnika. Niszczenie to spotyka się z przeciwdziałaniem polegającym na niszczeniu i jest bardzo kosztowne;
b) celem tych oddziaływań jest zmniejszenie sprawności przeciwdziałań przeciwnika w przewidywanej lub toczącej się walce zbrojnej. Oddziaływania te można podzielić zasadnie na socjotechniczne i takie, które polegają na osiąganiu celów typowych dla socjotechniki za pomocą środków i metod niesocjotechnicznych
c) socjotechniczne działania poprzedzające walkę zbrojną lub stosowane w czasie jej trwania skierowane są na obydwa te aspekty
d) oddziaływanie na elementy tworzące dany zespół polega na zmniejszeniu ich motywacji do walki poprzez wywoływanie lęku lub strachu, ukazywanie braku sensu walki. Oddziaływanie na więzi polega na wywoływaniu konfliktu między różnymi grupami tworzącymi zespół przeciwnika, generowaniu nieufności członków zespołu wobec centrum despozycyjnego
e) celem głównym wspomnianych oddziaływań jest zwiększenie stopnia kooperacji negatywnej wewnątrz zespołu przeciwnika, co powoduje przeważnie zmniejszenie sprawności kooperacji negatywnej prowadzonej przez dany zespół z innymi zespołami
f) socjotechniczne oddziaływania są stosowane przez zespoły walczące zbrojnie bądź jako działania przygotowawcze, poprzedzające właściwą walkę zbrojną, bądź jako działania towarzyszące prowadzonej aktualnie walce zbrojnej
19. We wszystkich walkach niezbrojnych w gęstym otoczeniu społecznym, zarówno na szczeblu mikro, jak też średnim i makro, aby osiągnąć optymalne skutki w dłuższym przedziale czasu, należy stosować wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, z początku metody socjotechniczne łagodne, tj. oparte nie na kłamstwie i nie wzmagające wrogości, a wtedy dopiero, gdy w sposób widoczny nie dają one po dłuższym okresie pożądanego rezultatu, należy stopniowo i z duża ostrożnością przechodzić do metod ostrzejszych, tj. opartych na kłamstwie i wzmagających wrogość
20. W gęstym otoczeniu społecznym, czyli otoczeniu o dużej wzajemnej zależności jednostek i zespołów, wzmaganie wzajemnych postaw negatywnych, powodowanych przez stosowanie metod ostrych, w przeważającej większości przypadków nie jest korzystne dla strony walczącej. Kooperację taką łatwiej nawiązać po stosowaniu metod łagodnych niż po stosowaniu metod ostrych, które są przeważnie oceniane negatywnie
21. Metody, czy też środki łagodne nie zawsze są prostsze i bardziej ekonomiczne od metod ostrych, dokładniej – nie są prostsze w krótkim okresie (np. zagadnienie stosowania kar i nagród w wychowaniu). W krótkim okresie stosowanie dotkliwych kar jest znacznie sprawniejsze. Jednakże z uwagi na niewielką trwałość zachowań oraz postaw wytworzonych za pomocą kar i na znaczną trwałość postaw wytworzonych poprzez przekonywanie i nagradzanie w długim okresie, sprawniejsze wydają się metody łagodne – przekonywanie i nagradzanie
22.
5
karol_maverick