Glowacki_Janusz_-_Scieki,_skrzeki,_karaluchy.pdf

Janusz Głowacki

Ścieki, skrzeki, karaluchy

Projekt okładki, czwórki tytułowej, kart działowych

'""*' 693848

Na okładce wykorzystano fragment tryptyku Hieronymusa Boscha „Ogród

rozkoszy"

Autorzy zdjęć

C^eslaw dęapliński, Zygmunt Rytka, Nick Gurey, ^biory prywatne autora

Redaktor Katarzyna Merta

Redaktor techniczny Joanna .

Korektorzy Maria Gladys^ewsko Wanda Makay Joanna Miecugow Barbara

Wiśniewska

ISBN 83-7066-663-9

Polska Oficyna Wydawnicza „BGW"

Warszawa 1996

Wydanie I

Łamanie: Marco, Warszawa

Druk i oprawa: Prasowe Zakłady Graficzne Spółka z o.o., Wrocław

BŁJW-IO- ,4 '

Zamiast wstępu

Komedia o

Z Januszem Głowackim rozmawia Marcin Król Pochwala ironii

MARCIN KRÓL: - Jeżeli uznamy, %ejednak PRL była krajem realnym, to

jak wyglądała twoja strategia życiowa?

JANUSZ GŁOWACKI: - Parę lat temu, już po okrągłym stole, rozmawiałem

z Jackiem Kuroniem gdzieś tam w nocy na Manhattanie. Zapytałem, czy

przez te wszystkie lata naprawdę wierzył, że wygra, i że komunizm się

rozleci. Odpowiedział, że nie miał żadnych wątpliwości, dziwił się

tylko, że tak to długo trwało.

Ja myślałem, że komunizm to jest wyrok dożywotni, czyli wyobraźnię

polityczną mam żałosną. Pasje polityczne też mizerne. Do grup i

organizacji mnie nie ciągnęło i nie ciągnie. Chodziłem w latach

pięćdziesiątych do szkoły TPD nr i na Żoliborzu, co to była kuźnią

młodych charakterów i odwiedzali ją osobiście pisarze radzieccy.

Przed każdą lekcją tzw. wychowawczą, przewodniczący ZMP komenderował:

„Niezor-ganizowani wychodzą!" I z całej 45-osobowej klasy wychodziły

tylko dwie osoby, Tomek Łubieński i ja. Tyle, że Tomek już wtedy na

pierwszej stronie zeszytu pisał: ,,W imię Ojca i Syna i Ducha

Świętego", a ja w ogóle nie miałem.zeszytu. Za to w 10 klasie miałem

siedem dwój na trzeci okres, czyli uczyłem się gorzej od Lenina, ale

czegoś się nauczyłem. Na egzaminie z historii, kiedr. coś tam nie

umiałem odpowiedzieć, powiedziałem, że historii nie powinno się

uczyć, tylko powinno się ją tworzyć. Nauczyciel się przestraszył i

zdałem.

Kiedy pisałem felietony w warszawskiej „Kulturze" -w latach

siedemdziesiątych, redaktor naczelny Janusz Wilhelmi wszystkich w

redakcji zapisywał do partii, „bo trzeba pomóc towarzyszowi

Edwardowi", ale mnie nawet nie zaproponował. Wilhelmi miał do mnie

słabość. Pozwalał mi w felietonach wyśmiewać sprawy, o które walczył

w artykułach wstępnych. „ Januszku — nauczał mnie — nigdy nie ufaj

swoim pierwszym reakcjom, mogą być uczciwe".

W 1982 roku, kiedy w Londynie starałem się o wizę do USA, to mi się

nieoczekiwanie przydało. Po godzinnym przesłuchiwaniu w ambasadzie,

kiedy urzędnik kolejny raz upewniał się, czy celem mojego wyjazdu do

Ameryki nie jest

ZAMIAST WSTĘPU

zamordowanie prezydenta, powinienem obrazić się i trzasnąć drzwiami,

ale wspomniałem radę Wilhelmiego, przełknąłem dumę i drzwi do

demokracji uchyliły się przede mną. Już potem dowiedziałem się, że

oburzona wprowadzeniem stanu wojennego administracja Reagana wydała

polecenie, żeby utrudniać ile się tylko da wydawanie wiz Afgańczykom

i Polakom, bo jedni i drudzy mogli prosić o azyl.

No to, jaką ja miałem strategię? Myślę, że dystans, ironię,

szyderstwo. Nie wiem tylko, czy to strategia, czy cechy charakteru. A

Grecy uważali, że charakter to przeznaczenie.

- C%y taka ironiczna postawa przydała Ci są te%, w Ameryce?

- Mam taką ulubioną scenę w Sobowtórze Dostojewskiego, kiedy radca

tytularny Goladkin przeżywa piekło upokorzeń zastanawiając się, czy

próbować się wkraść tylnymi drzwiami na przyjęcie, na które nie chcą

go wpuścić od frontu. No to tak wyglądał mój dzień w Nowym Jorku...

Kiedy się skarżyłem nowojorczykom, nie bardzo wiedzieli o co mi

chodzi. Zasadą jest włazić za wszelką cenę. Wlazłeś, to wygrałeś!

Autoironia pomogła mi to przetrzymać i napisać Polowanie na

karaluchy, w którym się nad swoim losem nie roztkliwiam. Telewizja

krakowska wystawiła tę smutną komedię jako oskarżycielskie misterium.

Rozumiem, że reżyser chciał dobrze, chciał mnie podciągnąć o szczebel

wyżej. Bo ironia w Polsce nie jest w cenie. O wiele wyżej są

notowane: patos, sentymentalizm i rezonerstwo.

Nie ujr^y mnie L nim ju^ SPATiF

- Debiutowałeś jednak wcześniej, w latach PRL...

Zadebiutowałem opowiadaniem Wielki brudno w 1964 roku. To była

prorocza wizja wolnego rynku. Rzecz o mariażu dzieci czerwonej

burżuazji i prywatnej inicjatywy. Pierwsi dawali prawa specjalne,

drudzy pieniądze. Jeden z bohaterów nazywał się Reżimek. To była

najpierw powieść, tyle że ją zdjęli. Ale dwa fragmenty Wilhelmi

wydrukował w „Kulturze", potem to weszło do tomu Wirówka nonsensu.

Literacko to było takie sobie, ale temat był zakazany i egzotyczny,

więc zrobiła się sensacja. I to mnie wykończyło. Zostałem na następne

2.0 lat specjalistą od bananowców.

Na dodatek zarzucono mi, że tylko pokazałem, a nie potępiłem, nie

odciąłem się, że im zazdroszczę, czyli że jestem moralne zero, które

w dodatku chodzi do SPATiF-u. A SPATiF w latach sześćdziesiątych i

siedemdziesiątych to było miejsce jedyne w swoim rodzaju.

Przemieszanie intelektualistów, cinkciarzy, aktorów, tajniaków,

członków KC, dysydentów i prostytutek. Dyskutowano tu Schopen-hauera,

cenę dolarów, szansę uzyskania niepodległości i okradzenia bogatego

Szweda przy barze. Po kilku półlitrówkach rozmowy zaczynające się w

tonacji Cyda, łagodnie ewoluowały w stronę Marmieładowa. Tajniacy

żalili się na niską jakość aparatury podsłuchowej, do szatni

wynoszono pijanych mistrzów olimpijskich, a prostytutki patrzyły na

to z wyższością osób obdarzonych prawdziwym talentem. Nie wiem, czy

wypada o tym mówić w „Tygodniku"?

ZAMIAST WSTĘPU

Widzisz, Marcinie, jaki ja jestem dyskretny: nie wspomniałem, że

ciebie tam właśnie poznałem, w towarzystwie Jerzego Turowicza i Henia

Krzeczkowskiego. No więc chodziłem tam, po to wszystko, a także, żeby

się napić.

- C%y w latach sześćdziesiątych myślałeś, kim be_d%ies^ ^a 20 lat?

- Nie pamiętam, a właściwie coś tam pamiętam. Chciałem mieć sukces

literacki. Wiem, że to brzmi paskudnie. A w tamtych latach brzmiało

jeszcze gorzej. Sukces, to było coś bardzo podejrzanego. Ogromna

większość Polaków, pogrążona w beznadziejnej frustracji, mniej lub

bardziej bezinteresownie nienawidziła wszystkich, którym się tak czy

inaczej udało. Pamiętasz Bohdana Łazukę? Łazuka miał w latach

sześćdziesiątych olbrzymi sukces, ale jak szedł gdzieś do knajpy, to

ludzie zamiast go podziwiać, chcieli go bić. On się z wyrachowania

zaprzyjaźnił z mistrzem olimpijskim w boksie Jerzym Kulejem i

chodzili wszędzie razem. Ale Kuleją też chcieli bić. Myślę, że w

tamtych latach z ludzi, którzy mieli pieniądze, z szacunkiem

traktowano tylko ladacznice i złodziei. Może jako prekursorów

wczesnego kapitalizmu... A może im mniej zazdroszczono. Nie było

zupełnego dna, więc nie było się od czego odbić, spadało się zgodnie

z zasadą Różewicza — poziomo. Ja wtedy czytałem najchętniej

Różewicza, Iwaszkiewicza, Wniebowstąpienie Konwickiego, wiersze

Grochowiaka i wiele razy w kółko Trans-Atlantyk.

- A jak by było, gdybyś nie wyjechał? Gdybyś był w stanie wojennym w

Polsce, esy pisałbyś utwory religijne?

Tak jak Bryll, a Wajda by reżyserował? Małe szansę. Raczej napisałbym

smutno-śmieszną opowieść o stanie wojennym. Ale wyjechałem, nie ma o

czym mówić. Zmienić adres, to zmienić przeznaczenie, że zacytuję

Singera.

- Pr^ed wyjazdem napisałeś jednak książkę o „Solidarności".

- A to z paru powodów. Po pierwsze wzruszyłem się. Ja jestem sceptyk

i ironista, ale mam w sobie pokłady bardzo taniego sentymentalizmu. W

ósmej klasie na lekcjach rosyjskiego, kiedy nauczycielka czytała

historię jakiegoś otoczonego przez Niemców oddziału czerwonoarmistów

i dochodziła do zdania „Komendant i komisarz w milczeniu patrzyli na

siebie. Wszystko było jasne bez słów" - to mnie się szkliły oczy. Nie

tak jak Szwejkowi na kazaniach kapelana wojskowego Otto Katza, ale

naprawdę.

Jak się zaczął strajk, do Stoczni Gdańskiej pojechałem nie tyle w

romantycznym porywie, czy żeby walczyć z komuną, ale głównie z

ciekawości. W powodzenie strajku nie wierzy łem. W nawrócenie wielu

intelektualistów, co to ja uczyłem się z ich książek w szkole, też

nie do końca. A tu proszę. Patos rewolucji, robotnicy dzielni,

nawrócenia jak złoto, Wałęsa nieugięty. Zrobiło mi się głupio, że się

czynnie do działalności antykomunistycznej nie włączałem. Dla wygody

albo ze strachu - zacząłem sobą pomiatać. No i zacząłem pisać

patetyczną Moc truchleje. Ale jakoś, tak w miarę pisania, mój

niedobry charakter wziął górę, i zamiast o niepokojach

intelektualisty, napisałem i smutną, i śmieszną historyjkę

zabiedzonego, ogłupiałego człowieczka, co to chce dobrze, ale już

dobrego od złego nie umie odróżnić. A w kierownictwie strajku jacyś

prowokatorzy... Zupełnie się ta książka w Polsce nie spodobała. s.

ZAMIAST WSTĘPU

Piekło i niebo

- I „Moc truchleje", i „Antygona w Nowym Jorku" są utworami o

ludziach z dna, o ludziach biednych. A ^ara^em, moim zdaniem, to są

twoje najlepsze utwory. Dlaczego o takich ludziach?

- Jakoś coraz bardziej ciągnie mnie w stronę biedy i nieszczęścia.

Robiłem już to wcześniej, w Coraz trudniej kochać, w Skrzeku, ale nie

zwracano na to uwagi. Pewnie przez SPATiF... Dno w Nowym Jorku jest

całkiem naturalistyczną realizacją surrealistycznych wizji Boscha. Na

Manhattanie, którego chorobą, ale i zasadą istnienia jest sukces,

katastrofa jest bardzo widoczna, ale została oswojona, uznana za

naturalny składnik pejzażu. Imitacja nieba z Park Avenue wymaga

piekła z Lower East Side. Tompkins Square Park to jedno z paru miejsc

w Nowym Jorku zamieszkanych przez bezdomnych. Przesiedziałem tam

wiele nocy i dni. Czasem śmiesznych, częściej przerażających. Tam

jest parę kręgów nieszczęścia. W pierwszym mieszkają ludzie, którzy

się jeszcze kontaktują z miastem: chodzą do łaźni, sklepów, rabują,

żebrzą, handlują narkotykami. Głębiej są ci, którzy parku od lat nie

opuścili. Niektórzy rozmawiają, inni mówią tylko do siebie. Jeszcze

głębiej mieszkają ci, co już tylko milczą. Ale nawet oni nigdy nie

popełniają samobójstwa. Cenią życie. A ci, co monologują,

niekoniecznie bełkoczą. Trzeba posłuchać i słowa nabierają sensu. Nie

wiem, po co o tym mówię, moja sztuka nie jest dokumentalnym zapisem

życia w parku, a bohaterowie to nie sportretowani bezdomni. Może ten

park jest niczym więcej niż dekoracją. Jan Kott napisał, że bezdomni

w tej sztuce są tacy, jak my wszyscy. A gdybyśmy jeszcze tak znaleźli

się na dzień, albo na rok na ulicy...

Moi bohaterowie czekają na spełnienie marzeń, w których są tak samo

jak my my wszyscy - ograniczeni, i które się nie spełnią, bo nie

mogą. Więc uznają je za rzeczywistość. Szukają powodu do życia.

Pchełka, cwaniaczek z Polski, jest dumny z tego, że ma najlepszy atak

epilepsji w parku. Rosyjski Żyd Sasza, że był kiedyś malarzem, Anita,

że ktoś kiedyś nazwał ją „swoją kobietą"... Za te słowa rozpaczliwie

samotna Portorykanka zrobiłaby wszystko. Ale wszystko, co może

zrobić, to tylko wykraść zwłoki ukochanego ze zbiorowego grobu, gdzie

chowa się bezdomnych i zakopać w grobie prywatnym w parku. To ma

nadać zmarłemu trochę godności, której nie dało mu życie. Tyle że

Sasza i Pchełka wyciągają z trumny i przynoszą niewłaściwe ciało. To

taka komedia o rozpaczy... Po co ja ją streszczam...

- ,,Antygona", to sztuka naprawdę chrześcijańska w tym, co

podstawowe, co proste, co nieszczęsne. Zadajesz świadomie pytania o

r^ec^y fundamentalne. Dzisiaj rzadko kto to robi.

- Nie wiedziałem, że napisałem sztukę chrześcijańską. Czy ironia

mieści się w światopoglądzie chrześcijańskim?

- Naturalnie. Tak jak gra %e śmiercią. No wlaśnie. C%y myślisz o

wtasnej śmierci?

- Oczywiście.

- A co myślis^?

- Niechętnie.

- Czy mas^ ta^e przekonanie, że uczucia metafizyczne to są

niezbywalne elementy ludzkiej osobowości?

ZAMIAST WSTĘPU

- Raz mam, raz nie mam. Zdarza mi się to najczęściej, kiedy patrzę na

przyrodę. Na Wielki Kanion na przykład... Rzadziej, kiedy patrzę na

ludzi... a w kościele... Jako mały chłopiec chodziłem do kościoła i

praktykowałem. Mieszkaliśmy wtedy w Łodzi. Kiedy była długa kolejka

do spowiedzi, ja się wepchnąłem, ksiądz to zauważył, wyszedł z

konfesjonału, wziął mnie za ucho, przeprowadził przez cały kościół i

wyrzucił za drzwi. To było straszne upokorzenie. Może i on miał

rację, może nie... Ale ja przestałem praktykować. Od tej pory

kościoły tylko zwiedzam.

— Nawet w tak religijnym kraju jak Ameryka?

Rzeczywiście, trzy lata temu byłem na Mszy w Nowym Orleanie.

Celebrował ją bardzo sławny ksiądz. On był na Karaluchach w teatrze,

potem zaprosił mnie do kościoła. W kościele poza mną i angielską

reżyserką wszyscy byli czarni. Ksiądz przedstawił nas wiernym. O mnie

mówił dłużej, pewnie dlatego, bo wydałem mu się bardziej egzotyczny.

Powiedział: „... jest z nami ktoś, kto przybył z Polski, pewnie

niewielu z was wie, gdzie jest Polska, prawie na pewno nikt z was

nigdy do Polski nie pojedzie, ale to nie ma żadnego znaczenia, bo Bóg

jest tam taki sam, jak tu".

Potem była Msza. W pierwszym rzędzie na fotelu ortopedycznym siedział

11-letni chłopiec, któremu krokodyl odgryzł nogę. Ksiądz zaczął z

chłopcem rozmawiać. Powiedział mu, że jest osobą ważną, najważniejszą

w tym kościele, że Bóg zwrócił na niego uwagę. Mógł go już zabrać,

ale zostawił go na ziemi, a przez cierpienie go wyróżnił, dał mu

znak. Mówił, a w chwilę później już śpiewał. Cały kościół zaczął

wtórować, odezwały się trąbki. Chłopiec najpierw płakał, potem był

szczęśliwy. Śpiewał i klaskał z innymi. Na początku słuchałem

sceptycznie, potem już nie. Był wieczór. Przez witraże wpadało

niesamowicie czerwone zachodzące słońce. Wyglądało na to, że w

kościele mógł pojawić się ten tańczący Bóg, o którego upominał się

Nietzsche. Już trochę później ta Angielka powiedziała mi „...jak tu

się dziwić, że kościoły w Londynie są puste".

Knajpa przegranych toreadorów

- Okazuje się, że nie jest tak, iż trzeba cierpieć niewolą, żeby

pisać o ludzkim nieszczęściu.

- W Polsce przez wiele lat, a już zwłaszcza w czasie stanu wojennego,

pisanie i czytanie było głównie działalnością antykomunistyczną.

Czytelników to się dorobiliśmy naj wdzięczniej szych na świecie.

Wystarczyło napisać, że bohater zdradza żonę, jest homoseksualistą,

pije albo jest garbaty i już wszyscy wiedzieli, że winni są

komuniści. A jak jeszcze ktoś to wprost napisał...

Teraz totalitaryzm się rozleciał. Wielki przeciwnik zniknął. Paru

pisarzy odczuwa pewnie ulgę, że nie są dłużej sumieniem narodu, paru

żałuje, że nikt ich nie ceni za odwagę, paru cierpi, że wypracowany

przez lata system aluzji i parabol jest już wystawiony na przecenę i

że czytelnicy zdradzili ich z Harleąuinem...

Takie same problemy mają Rosjanie, Czesi, Węgrzy -w kraju i na

emigracji, co to jeszcze niedawno była polityczna. A i dla Zachodu

człowiek w klatce ciekawszy był. Także zawód profesjonalnej ofiary,

co to przyjechała ze Wschodu i objeżdżała

ZAMIAST WSTĘPU

uniwersytety opowiadając o krzywdach, podupadł. Ja oczywiście

strasznie upraszczam i jestem niesprawiedliwy, ale mam zły charakter.

A może paru z nas, tak odrobineczkę, po ciemku, troszeczkę za tą

niewolą to i tęskni...

Tak czy inaczej, pisarze są teraz na swoim i wszystko się szybko

wyjaśni. W Madrycie byłem niedawno w takiej knajpie, w której piją

niezdolni toreadorzy. Wszyscy narzekali na wiatr, co im poderwał

muletę, na słońce, co ich nagle oślepiło, na byka, co miał zeza.

Część kukła, paru miało sztywne ręce, ze dwóch nie miało oka. Wygląda

na to, że o wiele trudniej jest udawać dobrego toreadora, niż dobrego

pisarza i na arenie to się szybciej wydaje.

Ale może nie warto rozpaczać, a nuż na przykład Wałęsa zostanie

dyktatorem. Pewne możliwości na prześladowania lokuje się także w

Kościele, w końcu czarownice to były pierwsze dysydentki. Paru księży

i biskupów jakby rzeczywiście robi spore nadzieje. Ta obowiązkowa

nauka religii, świadectwa moralności rodziców przy chrzcie i komunii

dzieci i jeszcze parę rzeczy. Ale nie wiem, czy o tym można w

„Tygodniku"...

- Można.

- Czyli na inkwizycję nie ma nadziei.

- A jak jest w Ameryce % tą kulturą, esy podobnie?

- Też podupadła. Jest kiepsko. Ja przyjechałem w 1982 roku i to był

początek najgorszego okresu. Reagan obciął pieniądze na stypendia,

fundacje, biblioteki, teatry. Coraz potężniejsza jest podkultura,

videa i nintendo. Kiedyś, żeby uczestniczyć w kulturze to trzeba było

coś z tej kultury rozumieć. Albo chociaż nauczyć się czytać i kupić

książkę. Teraz wystarczy nauczyć się naciskać guzik.

- Wróćmy tera% do Polski.

- To już ty wiesz lepiej. Ja huśtam się gdzieś między kontynentami.

Mój stosunek do polityki się nie zmienił. Ani Wałęsa, ani Clinton nie

wywołują we mnie większych namiętności. Polska to krajobraz po

bitwie. Pomieszanie z poplątaniem, rozczarowanie wolnością, wolnym

rynkiem, biedą, tym koszmarnym sejmem. A wartości to się już tak na

skutek manipulowania nimi poplątały, że lata upłyną, zanim się ludzie

połapią. A sam naród... wiadomo, jak lawa! Tyle że teraz ten

wewnętrzny ogień, co go sto lat nie wyziębiło, wychodzi na

powierzchnię ze wszystkim, co najlepsze i aż się zimno robi. Paskudne

zagrywki polityczne, nacjonalizm, ksenofobia... ale z drugiej strony

jakże szerokie otwarcie na Europę. Niedawno byłem w Berlinie, gdzie

pewien handlarz kradzionymi samochodami znad Wisły żalił się, że mu

niemiecka policja depcze po piętach - „Musisz zmienić tożsamość" -

doradzili mu dwaj doświadczeni koledzy - „twarz, dokumenty". - „Tylko

zróbcie mi jakieś przyzwoite papiery" - poprosił tamten - „że matka

folksdojczka, a ojciec był w SS". - „Kochany - pokręcili głowami - SS

to się nie uda. Bardzo kontrolują. Wehrmacht owszem, możemy ci

załatwić, ale to będzie dużo kosztowało". To taka historyjka z

dziejów honoru, którą chciałem podrzucić Adamowi Michnikowi.

No, ale to jest wszystko początek. Nie wiadomo, co będzie. Mao Tse-

tung zapytany kiedyś, co sądzi o rewolucji francuskiej, odpowiedział:

„Jeszcze za wcześnie, żeby wydawać jakieś opinie".

(przedruk rozmowy publikowanej w „Tygodniku Powszechnym")

TEATR 1993 - 1972

Antygona W NowymJorku

OSOBY

w kolejności ukazywania się na scenie

POLICJANT

SASZA

ANITA

PCHEŁKA

JOHN

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: