ZABAWA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM I JEJ ZNACZENIE DLA ROZWOJU DZIECKA.
1. Co to jest zabawa.
W języku polskim wyraz „zabawa” wywodzi się od słowa „bawa” i dzięki wielu przemianom termin ten zbliżył się do innych języków europejskich, a obecnie swoim zakresem obejmuje całe bogactwo form ludzkich (W. Okoń, 1995).
Zabawa jest przejawem aktywności dziecka, na którą składa się wiele różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w jego życiu, a w szczególności w okresie dzieciństwa (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
K. Tyborowska (1966) uważa, że termin „zabawa” odnosi się do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności – bez względu na jej końcowy rezultat. Celem zabawy jest rozrywka, co w znaczący sposób różni ją od pracy.
W literaturze nie znajdziemy jednoznacznej definicji zabawy. Natomiast liczne teorie podkreślają różne jej właściwości i źródła tak biologiczne, jaki i społeczne oraz ujmują w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki twierdzą M. Przetacznik-Gierowska oraz G. Makiełło-Jarża (1985).
Za K. Tyborowską (1996) przedstawię pokrótce wyróżnione przez autorkę następujące teorie zabawy:
· Zabawa jest zjawiskiem społecznym, a nie biologicznym - rozwija się pod wpływem otoczenia i działalności dziecka.
· Zabawa jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.
· Zabawa ma historyczny charakter – zmienia się i kształtuje pod wpływem historycznie społecznych warunków, w jakich dzieci się wychowują.
· Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznanej przez nie rzeczywistości.
2. Rodzaje zabaw.
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy swobodne - podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez rodzica lub nauczyciela. Natomiast biorąc pod uwagę liczbę dzieci uczestniczących w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne i grupowe. W zależności od poziomu uspołecznienia dzieci przebywających w grupie możemy wskazać trzy rodzaje zabaw:
Ø równoległe – gdzie dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą;
Ø zbiorowe – gdzie dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą miedzy siebie ról i funkcji;
Ø zespołowe - podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. (M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
W literaturze napotka się różne rodzaje klasyfikacji zabaw według ich treści, różna też jest ich terminologia. Najczęściej powtarzające się rozdaje zabaw przytoczę za S. Lipiną (1981):
Ø zabawy manipulacyjne,
Ø zabawy konstrukcyjne,
Ø zabawy tematyczne,
Ø zabawy dydaktyczne,
Ø zabawy ruchowe.
Zabawy manipulacyjne – występują najwcześniej w rozwoju dziecka już w 4-5 miesiącu życia, gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania. Najpierw dziecko ogląda, obserwuje i uczy się poznawać przedmioty po ich wyglądzie oraz zapoznaje się z ich powierzchnią i kształtem. Przez uderzanie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku. Następnie działa za pomocą przedmiotów, wykonując daną rzeczą to, do czego się ona nadaje ( S. Lipina, 1981).
Zabawy konstrukcyjne – polegają na tworzeniu tzw. „dzieła” z dowolnego materiału, a więc dotychczasowa manipulacja staje się zabawą konstrukcyjną, gdy dziecko spostrzega i uświadamia sobie swoje „dzieło” ( S. Lipina, 1981). Do tego rodzaju zabaw W. Okoń (1995) zaliczył budowanie z klocków, rysowanie, pisanie, budowanie z piasku, z gliny, opowiadanie, śpiew, robienie wycinanek, układanie obrazków, bawienie się kalkomanią, robienie łańcuszków, puszczanie baniek mydlanych, rzucanie cieni na ścianę itp.
Zabawy tematyczne – określane również jako: iluzyjne zabawy fikcyjne, zabawy w odgrywanie roli, zabawy dramatyczne, zabawy naśladowcze i odtwórcze, a także zabawy twórcze oraz udawane i przedstawiane. Istotą zabawy tematycznej jest działanie polegające „na oddziaływaniu na przedmioty, na przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, czyli podporządkowaniu przedmiotów władaniu osoby działającej” (W. Dyner, 1983 s.44-45).
Zabawy i gry dydaktyczne – są określonego rodzaju rozrywką umysłową, której wynik jest bezbolesną dla ucznia oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikami innych uczestników zabawy (W. Hemmerling, 1990). Do gier i zabaw dydaktycznych K. Tyborowska (1966) zalicza loteryjki, zagadki, segregowanie, podkreślając, że w tych zabawach dziecko musi się podporządkować określonym regułom i przepisom.
W zabawie dydaktycznej stawiamy przed dzieckiem określone zdania do rozwiązania, ponieważ w procesie rozwiązywania tego zadania najbardziej czynny jest umysł dziecka zabawy te określane są jako nauczające (S. Lipina, 1981).
Zabawy ruchowe – są bardzo różnorodne, gdyż wyczerpują wszystkie rozdaje właściwych człowiekowi naturalnych ruchów. Oprócz ruchu występują w nich treści intelektualne, mające wyraz w temacie i czynnościach zabawowych. (P. Rudik, 1985).
3. Funkcje zabawy.
Zabawa jest swoistą formą uczenia się dzięki, której dziecko zdobywa wiadomości, umiejętności i sprawności. Utrwala też i doskonali przyswojone już sposoby myślenia i działania, a ponadto rozwija możliwości umysłowe, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
4. Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka.
Zabawa jest szczególnym rodzajem aktywności dziecka, która w rozmaitych formach przewija się przez jego życie. Odgrywa ogromna rolę w rozwoju dziecka, stanowi dla niego główną formę poznawania rzeczywistości: uczy, wychowuje, rozbudza określony stosunek do otoczenia społecznego, daje możliwości zdobycia doświadczenia i widomości, stwarzając także warunki pobudzające do komunikowania się, myślenia i twórczości oraz jest źródłem wielu przeżyć i radości.
K. Tyborowska (1966) podkreśla ogromną rolę zabawy, która jest:
Ø ważnym czynnikiem wychowania moralnego:
Ø znacząco wpływa na fizyczny rozwój dziecka;
Ø kształtuje jego sprawności i umiejętności;
Ø rozwija myślenie przyczynowo – skutkowe;
Ø wywołuje uczucie zadowolenia i satysfakcji;
Ø uczy współdziałać z innymi oraz podporządkowywać się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie;
Ø pozwala na poznanie i zrozumienie świata oraz rozróżnianie fikcji od rzeczywistości.
Szczególne znaczenie zabawa odgrywa w wieku przedszkolnym, kiedy to następuje przejście od zabaw indywidualnych do zabaw zespołowych. Zabawa zespołowa spełnia istotną rolę w socjalizacji dziecka, które musi podporządkować swe osobiste dążenia i chęci wspólnym projektom. W zabawie tkwi także element autoedukacji polegający na tym, że dziecko samodzielnie radzi sobie z problemami, wypróbowuje swe siły i możliwości, pokonuje opór jaki stawia mu materiał i tworzywo w toku działania oraz dobiera odpowiednie akcesoria i symbole konieczne do inscenizacji (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).
Zabawa jako środek ekspresji oraz podstawowy rodzaj działalności w wieku przedszkolnym w sposób naturalny zaspokaja potrzebę ruchu, emocjonalnych doznań i przeżyć estetycznych, oraz społecznych kontaktów z innymi dziećmi i dorosłymi. Stwarza też okazje do zbierania doświadczeń i obserwacji oraz wiąże się z twórczością plastyczną, konstrukcyjną oraz z ekspresją słowną, ruchową, muzyczną i wokalną (M. Dmochowska, 1980).
Duże znaczenie przypisuje się swobodnej działalności dzieci, która nie tylko zaspakaja potrzebę ruchu i działania, ale pozwala również na wyzwolenie inicjatywy, pobudza wysiłek umysłowy, ożywia wyobraźnię i pamięć oraz daje okazję do podejmowania prób w celu pokonywania trudności (S. Lipina,1984).
Najmłodsze dzieci gromadzą doświadczenia za pomocą zabaw manipulacyjnych, w trakcie których zdobywają widomości o zewnętrznych właściwościach przedmiotów. Zabawy te rozwijają umiejętności technicznego i praktycznego obchodzenia się z zabawkami i przedmiotami codziennego użytku. W wieku przedszkolnym manipulacja przeradza się w zabawę badawczą, w której przedmiotem działania jest otaczająca dziecko rzeczywistość (B. Grzeszkiewicz, 2003).
Zabawy konstrukcyjne rozwijają w dziecku tzw. wyobraźnię przestrzenną oraz uczą planowania i rozplanowywania swoich czynności w myśli i w wyobraźni. S. Szuman (1985, s. 55) twierdzi, że: „Przez budowanie uczy się małe dziecko bowiem i rozwija swój umysł, podobnie jak przez książkę uczy się i rozwija umysłowo dziecko w szkole”.
Wielostronny wpływ na rozwój dziecka mają w szczególności zabawy tematyczne. Już w toku gromadzenia treści do zabawy udział biorą prawie wszystkie funkcje poznawcze dziecka, takie jak spostrzegawczość, uwaga, pamięć, wyobraźnia i myślenie. We wspomnianych zabawach u dziecka rozwija się również pomysłowość, zaradność i inicjatywa (S. Lipina, 1981). Podkreśla się także niemal nieograniczoną możliwość ekspresji emocji i uczuć podczas zabaw tematycznych, oraz możliwość wyładowywania napięć nerwowych i konfliktów wewnętrznych. Dlatego zabawy te mogą pełnić funkcje diagnostyczne i psychoterapeutyczne (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).
Wiele ważnych funkcji poznawczych, kształcących i wychowawczych spełniają zabawy dydaktyczne. Służą one gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwalaniu i operowaniu zdobytymi informacjami. Można nazwać je zabawami poznawczymi, gdyż pełnią role wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznanych rzeczy, zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się na oczach dziecka przemian (W. Hemmerling, 1990).
Nie możemy zapominać o ogromnym znaczeniu zabaw ruchowych, które kształtują u dziecka jego sprawność, koordynację ruchów i orientację przestrzenną (K. Tyborowska, 1966).
D. Kubicka (2000) uznaje zabawę jako istotę tworzenia, bowiem dziecko, bawiąc się, używa swych twórczych zasobów, a jednocześnie dzięki zabawie rozwija myślenie dywergencyjne. Szczególne znaczenie przypisuje autorka zabawom w role, które stymulują twórcze myślenie i zapowiadają twórczość w późniejszym okresie życia.
Reasumując powyższe rozważania można z cała pewnością stwierdzić, że zabawa spełnia jedną z podstawowych ról w rozwoju życia dziecka. Znajduje ona odzwierciedlenie w każdej dziecinie jego działalności. Zabawa - jako swoista „szkoła życia” winna być podstawowym narzędziem pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i młodszoszkolnym.
Bibliografia
1. Dmochowska M. (1980), Metody i formy pracy z sześciolatkami, w: Dunin-Wąsowicz M. (red.), Vademecum nauczyciela sześciolatków, Warszawa WSiP
2. Grzeszkiewicz B. (2003), Społeczny charakter zabaw dzieci, Wychowanie Przedszkolne nr 3(114), s
3. Hojniewicz W. (1982), Rozwój organizacji zabaw w wieku przedszkolnym, Warszawa WSiP.
4. Kubicka D. (2000), Kontrowersje wokół pomiaru twórczości u dzieci, Psychologia Wychowawcza nr 2-3, str. 209-217.
5. Lipina S. (1984), Kształtowanie pojęć dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa WSiP.
6. Lipina S. (1981), Zabawa, w: Dudzińska I., Lipina S., Wlaźnik K., (praca zbiorowa), Metodyka wychowania w przedszkolu, Warszaw WSiP.
7. Minczakiewicz E.M. (1994), Zabawa manipulacyjna dziecka głębiej upośledzonego umysłowo i jej wartość diagnostyczna, Szkoła Specjalna nr 3 str. 131-138.
8. Okoń W. (1995), Zabawa a rzeczywistość, Warszawa Wydawnictwo „Żak”.
9. Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jarża G. (1985), Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa WSiP.
10. Przetacznikowa M., Włodarski Z. (1986), Psychologia wychowawcza, Warszawa PWN.
11. Rudik P. (1985), Zabawy ruchowe i ich znaczenie wychowawcze, w: Sawicka A. (red.), Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej, Warszawa WSiP.
12. Szuman S. (1985), Rola zabawy, twórczości i pracy dzieci w procesie kierowania ich rozwojem, w: Sawicka A. (red.), Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej, Warszawa PWN.
13. Tyborowska K. (1966), Wiek przedszkolny w: Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzież, Warszawa PWN.
Opracowała: Małgorzata Zając
kasiaczek99222