S�OWNIK pisarzy antycznych pod redakcj� Anny �widerk�wny WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 19 0 Autorzy hase� ZOFIA AUGUSTYN Z.A. \ MA�GOB�ATA BOROWSKA M.B. HELENA CICHOCKA H.C. MARIA CYTOWSKA M.C. TOMASZ GIARO r.G. KRZYSZTOF G�OMBIOWSKI K.G. W�ADYS�AWA JAMROZ W./.' STANIS�AW KALINKOWSKI S.K. KAZIMIERZ KO�A�CZYK K.K. KAZIMIERZ KOPE� K.Ko. JERZY �ANOWSKI J.�. JANINA �AWINSKA-TYSZKOWSKA J.�.-T. DANUTA �OWICKA D.�. KLEMENTYNA MAGNOWSKA KM. J�ZEF MANTKE J.M. JERZY MA�KOWSKI J.Ma. KRYSTYNA MIEL CZAREK K.SSt. FAN MIE�CZAREK J.Mi. IERBERT MY�LIWIEC HM. WiNCENTY MYSZOR W.M. KAZIMIERZ OBRYCKI K.O. MARIA P�KCI�SKA M.P. FERESA RABENDA T.R. LUDWIKA RYCHLEWSKA L..R. FOANNA SACHSE J.S. WAC�AWA SIWAKOWSKA W.S. OANNA SMO�ARCZYK- AOSTROPOWICZ J.S.-R. LUCYNA STANKIEWICZ L.S. PAWE� STANOSZEK P.S'. EMIL STANULA E.S. MAREK STAROWIEYSKI M.S. BOFIA STEIN Z.S. ALICJA SZASTY�SKA- -SIEMIONOWA A.Sz.-S. SAN SZYMICZEK J.Sz. ANNA �WIDERK/i(tm)-"- - - t"r""^"- Redaktor Wydawnictwa ^"MAKUGOSZCZyfeKA ^dka, obwoluta, kart�^^" t ^AN^p^, -'"-""-y-tew, Redaktor techniczny ^^^ KUCHARSKA -,..**^wuWA A.Sz.-S. JAN SZYMICZEK ^.5'z. ANNA SWIDERK�WNA A.A WIES�AW TYSZKOWSKI W.T. STANIS�AW WILCZY�SKI S.W. MAREK WINIARCZYK M.W. EWA WITECKA fi.W. JERZY WOJTCZAK J.W. KAZIMIERZ WOJTON K.W. MA�GORZATA WYSOCKA -BRIGIDA ZAKRZOWSKA B Has�a i-*- Korektor ^^'"-OCHB^K, i-s. W.T. ^K "1^- c '.W. *c.w. [A^.^. Has�a, kt�re po opracowaniu redakcyjnym nie zostamy zaakcep- towane przez ich autor�w, s� podpisane Red. Losy antycznej literatury - BENEDETTO BRAVO, EWA WIPSZYCKA-BRAYO Terminy mnie� znane i specJalistyczne - ANNA SWIDERK�WNA Tablica synchronistyczna - MA�GORZATA BOROWSKA Indeks imion - MARIA GOSZCZY�SKA OD REDAKCJI S�ownik pisarzy antycznych r�ni si� nieco charakterem od innych tego typu s�ownik�w wydawanych przez "Wiedz� Po- wszechn�". Wynika to ze specyfiki literatury antycznej, z tego wszystkiego, czego o niej nie wiemy, wreszcie z samego stanu jej zachowania (por. art. Losy antycznej literatury). S�ownik nasz obejmuje autor�w staro�ytnych pisz�cych po grecku i po �aci- nie,, zar�wno tych, kt�rych dzie�a (w ca�o�ci lub cz�ciowo) zna- my, jak i bardzo wielu spo�r�d tych tak�e, kt�rych dzie�a dla nas zagin�y. Literatura europejska zaczyna si� od Homera, dlatego te� nie by�o w�tpliwo�ci, �e od niego i my zacz�� mu- simy. Ustalenie g�rnej granicy chronologicznej stanowi�o jed- nak problem znacznie trudniejszy, nie spos�b bowiem powie- dzie�, kiedy w�a�ciwie ko�czy si� staro�ytno��. Jako okres gra- niczny przyj�li�my zatem umownie panowanie ces. Justyniana (527-565), nie uwzgl�dniaj�c w S�owniku autor�w, kt�rzy �yli w czasach p�niejszych. Wyj�tek uczyniono tylko dla Izydora z Sewilli (ur. ok. 570), postaci nazbyt wa�nej dla historii lite- ratury �aci�skiej, by mo�na by�o pomin�� go milczeniem. Tzw. Ksi�ga Suda, jak r�wnie� pisarze bizantyjscy (Focjusz, Kon- stantyn Porfirogeneta), pe�ni�cy donios�� rol� w przekazaniu nam wyci�g�w i fragment�w z zaginionych dzie� antycznych, zostali om�wieni w artykule wprowadzaj�cym pt. Losy antycz- nej literatury. W�r�d autor�w przedstawionych w S�owniku wyr�niamy autor�w greckich (gr.) i rzymskich (rz.); w okresie p�nego cesarstwa wszyscy pisz�cy s� ju� jednak z punktu widzenia prawnego Rzymianami, dzielimy ich zatem w�wczas - wed�ug j�zyka, jaJrim si� pos�uguj� - na autor�w greckich (gr.) i �a- ci�skich (�ac.), jak r�wnie� na autor�w poga�skich (bez ozna- czenia, poniewa� w S�owniku stanowi� 'oni wi�kszo��) i chrze- �cija�skich (chrz��.). Od Redakcji ? Imiona �aci�skie s� w wi�kszo�ci potr�jne ,(praenomen - no- men - co'gnomen),, nieraz pojawiaj� si� te� imiona dwucz�ono- we, w .okresie p�niejszym niekt�rzy pisarze maj� po kalka imion. W g��wce has�a umieszczamy zawsze lo imi� (lub imio- na), pod kt�rym (kt�rymi) autor jest najszerzej znany; pozo- sta�e imiona podajemy po przecinku, np. CAJESAB, Gaius lulius (uwaga: imion nie mo�na dowolnie przestawia�, Cezar nazywa� si� zawsze tylko: Gaius lulius Caesar!). Je�li jednak imi� umie- szczone w g��wce nie jest ostatnie z szeregu okre�laj�cych dan� osob�, 'lecz np. �rodkowe, w�wczas po przecinku podajemy wszystkie imiona we w�a�ciwej kolejno�ci: VERGILIUS, Publius Yergilius Maro. Nie zawsze by�o oczywiste, kt�re z kolejnych imion nale�y wybra� do g��wki has�a. Tak np. Pompejusza Festusa mo�e Czytelnik szuka� pod has�em Pompeius lub pod has�em Festus. W tym przypadku g��wka has�a brzmi: POM- PEIUS FESTUS, w Indeksie imion znajdzie czytelnik odsy�acz; Festus Pompeius -^Pompeius Festus. Przy imionach greckich podano r�wnie� ich form� �aci�sk�, opuszczan� tylko w przy- padku, gdy grecka i �aci�ska s� identyczne. W imionach (tylko w g��wkach hase�) i tytu�ach, tak greckich jak i �aci�skich, zosta� zaznaczony akcent przez podkre�lenie akcentowanej samog�oski lub dwug�oski (np. dwug�oska au wy- mawiana jak w auto, gu jak w s�owie Europa, si jak polskie aj, np. Aisopos wymawiamy Ajsopos; je�li jednak podkre�lona jest '' tylko druga samog�oska, obie g�oski wymawiamy jako samo- g�oski, np. Thebais wymawiamy The-ba-is). Nie zaznaczono akcentu tam, gdzie spoczywa on, tak jak w j�zyku polskim, na drugiej sylabie od ko�ca. Od tej zasady odst�pujemy wszak�e wtedy, gdy: l) akcent w formie greckiej imienia jest inny ni� w formie �aci�skiej (np. gr. Bpikuros, �ac. Epicurus); 2) chodzi o zwr�cenie uwagi na spos�b wymowy (tak np. i w j�zyku greckim, poza dwug�oskami ai i oi, wymawiamy zawsze jako samog�osk�, np. Androtion - 4 sylaby, Protogoma - 5 sylab; czasem r�wnie� samog�oskowe w j�zyku �aci�skim, np. to�jus - 3 sylaby). Imi� autora w g��wce has�a podajemy w j�zyku, kt�rym sa'rn si� pos�ugiwa�, zdarzaj� si� Jednak r�wnie� odst�pstwa ad tej zasady, je�li mamy do czynienia z autorami greckimi o imio- nach �aci�skich (np. Caecilius z Kaleakte lub Oui.ntus ze Smyr- / ny) lub te� z lud�mi, przewa�nie nie b�d�cymi z pochodzenia ani Grekami, ani Rzymianami, kt�rych znamy lepiej pod imie- liem �aci�skim (np. luba lub losephus Flavius). W g��wce has�a podajemy r�wnie� form� spolszczon� imienia, Od Redakcji 10 je�li taka istnieje i r�ni si� od oryginalnej. W tek�cie hase� - zgodnie z tradycj� - u�ywamy .oryginalnej lub spolszczonej formy imion. Dla imion i nazw greckich przyj�to tu zasady zastosowane w polskim przek�adzie Dziej�w Grecji N.G.L. Hammonda (Warszawa 1974 i 1977; zob. s. 20-23; por. tak�e "Poradnik J�zykowy" 1972, nr 4, s. 192-195). W odsy�aczach w tek�cie has�a podajemy imi� w formie przyj�tej w j�zyku polskim, je�li wyst�puje ono w zdaniu, np. "Z dzie�a tego ko- rzysta� -^-Pitagoras", natomiast w formie oryginalnej, w na- wiasie, je�li jest to jedynie odsy�acz do innego has�a, nie wi�- ��cy si� gramatycznie z tekstem, np. "Pitagorejczycy (->-Pytha- goras) uwa�ali...". Formy spolszczone, jak r�wnie� wszelkie inne mo�liwe formy imion znajdzie Czytelnik w Indeksie imion, umieszczonym na pocz�tku "S�ownika". Jest to obszerny spis r�nych wersji imion autor�w om�wionych w S�owniku z odes�aniem do imienia b�d�cego wyrazem has�owym (np.: Alciphron -^Alkiphron, Alkifron -*-Alkiphron, Crates -*- Krates). Formy oboczne imienia (zar�wno w 'oryginalnym brzmieniu jak i spolszczone) zaznaczono za pomoc� nawiasu 'okr�g�ego, tak np. Ruf(i)us = Fufus lub Rufius, Kato(n) = Kato lub Katon itp. Zgodnie z zasadami przyj�tymi we wszystkich tego typu s�ow- nikach tytu�y dziel podajemy i w brzmieniu oryginalnym (przy tytu�ach gr. transliteracja jak przy imionach w�asnych), i w pol- skim przek�adzie, przy czym je�li dzie�o by�o t�umaczone na j�zyk polski, -tytu� polski jest pierwszy, a po nim w nawiasie tytu� 'oryginalny, je�li za� nie ma t�umaczenia, tytu� oryginalny jest pierwszy, w nawiasie za� jego przek�ad. Je�li tytu� jest imieniem w�asnym, nie t�umaczymy go (rap. Menon)" lecz tam, gdzie w pnaelk�adzie wyst�puje forma spolszczona, przytaczamy w nawiasie brzmienie 'oryginalne np. Gorgiasz (Gorgias). Nie- kiedy przy dzie�ach greckich dodano tak�e tytu� �aci�ski lub nawet tylko ten tytu� zamieszczono, gdy pod nim w�a�nie dzie�o to jest znane i cytowane (dlaitego te� tytu� �aci�ski pojawia si� na pierwszym miejscu w g��wce has�a przy takich dzie�ach greckich nie znanych autor�w, jak np. De elocut�one lub Peri- plus Maris Erythrae\). Zdarzaj� si� 'r�wnie� tytu�y w�a�ciwie nieprzet�umaczalne, jak np. Protogonia ("historia tego, co po- wsta�o lub co dzia�o si� na pocz�tku") i in. Czytelnik powinien zreszt� wiedzie�, �e w literaturze antycznej wiele tytu��w nie pochodzi od autora i �e jedno dzie�o bywa cz�sto znane pod kil- koma r�nymi tytu�ami. W takich przypadkach podajemy cza- sem tytu� tylko w brzmieniu polskim. R�wnie� niekiedy dla u�atwienia pos�ugujemy si� w tek�cie has�a tytu�em polskim 11 Od Redakcji dzie�a nie t�umaczonego. Tam za�,, gdzie tytu�y s� wielowyra- zowe, d�ugie i skomplikowane, nieraz je skracamy (np. dzie�a prozaiczne -"-Kallimacha) lub nawet pomijamy w og�le. Nale�y te� uprzedzi� Czytelnika, �e w naszych wiadomo�ciach o �yciu i tw�rczo�ci pisarzy antycznych istniej� powa�ne luki. Nader rzadko mo�emy poda� daty urodzin i �mierci, najcz�ciej musimy pos�ugiwa� si� przybli�eniami, przybli�enia za� s� za- wsze nie�cis�e i w r�ny spos�b obliczane (st�d nieraz nieco odmienne daty w r�nych s�ownikach i encyklopediach). Nie- kiedy wiemy tylko, �e tzw. akme (tj. wiek pe�nego rozkwitu, umieszczony na og� przez staro�ytnych ok. 40 roku �ycia, -"-Apollodoros z Aten) jakiego� autora przypada�a na takie a takie lata. Niejednokrotnie brak nam r�wnie� danych doty- cz�cych samych dzie�, zw�aszcza nie zachowanych (a te stano- wi� przyt�aczaj�c� wi�kszo��, por. art. Losy antycznej literatury), lecz tak�e i zachowanych (np. daty wystawienia sztuk, pierw- szego wydania itp.). Istniej� te� dzie�a, kt�rych autor�w...
sashakiev500