Juliusz Slowacki

Ojciec zadżumionych

w El-Arish

OD AUTORA.

Dla objaśnienia następnego poematu potrzeba mi nieodbicie powiedzieć kilka słów o kwarantannie na pustyni między Egiptem a Palestyną, blisko miasteczka El-Arish. Wymysłem to jest dziwnym Mohameda Ali, że między dwoma swoimi państwami naznaczył myślą na błędnym piasku granicę i pod karą miecza zmusił wolne Beduiny rozbijać w tym miejscu namioty i żyć przez dni kilkanaście pod dozorem straży i doktora; inaczej zaś z Egiptu do Syrii dostać się nie mogą. Podróżując na wielbłądzie musiałem podobnemu ulec losowi. Po ośmiu dniach drogi przybyłem z Kairu na smutną dolinę piaszczystą, abym na niej przez dni dwanaście zamieszkał. Zrazu pojąć nie mogłem, jak miejsce puste, bez żadnego domu, błędnym piaskiem zawiane, mogło prawu ludzkiemu podlegać; ale miecz baszy zdawał się wisieć w błękitnym niebie nad głową moich przewodników Arabów, bo przybywszy na dolinę kwarantanny kazali zaraz uklęknąć wielbłądom, a w twa­rzach ich czarnych widać było głębokie poddanie się ludzi wolnych pod prawo strasznego człowieka. Przybył doktor z miasteczka El-Arish; pierwsze to było miasteczko, które od wyjazdu z Kairu obaczyłem z daleka, a doktor pierwszym napotkanym człowiekiem.

Pan Steble, tak się nazywał ów lekarz, emigrant włoski, ożeniony świeżo z panną Malagamba, sławną pięknością na Wschodzie, o której Lamartine z takim uniesieniem rozpowiada, starał się natychmiast mój pobyt pod otwartym niebem jak najwygodniejszym uczynić; wydał ze składu kilka namiotów dla naszej podróżnej gromadki; a jak się później dowiedziałem, rączki jego żony grzęzły w białej i srebrnej mące, aby mi na chlebie europejskim nie zabrakło. Rozłożywszy się pod namiotem przywykać zacząłem do smutnego widoku, który mnie otaczał. Opodal nieco rzeczka, sucha prawie aż do dna, przerzynała piasku dolinę i szła do morza, za nią szara wstęga palmowych lasów; od północy błękitna szarfa Morza Śródziemnego roztrącała się o piasek i smutnym gwarem fal napełniała ciche nad pustynią powietrze; nad morzem zaś, na piramidalnej piasku mogile, błyszczał białą kopułą mały grobowiec Szecha, straszny, albowiem tam, w jego lochach, składano umarłych z dżumy; a zaś architektura jego i żółtawa białość nadawały mu pozór kościotrupa.

Z innych stron wzgórza piaskowe i na nich straży namioty, i patrzący na kwarantannę strażnicy w jaskrawych orientalnych ubiorach; w środku zaś doliny niby stożec piaskowy, z którego muezin obwoływał donośnym głosem wielkość Boga rano, wieczorem i w nocy. Wszystkie te obrazy czytelnik drugi raz odbite znajdzie w następującej powieści; a pokażą się mu we właściwszym świetle, albowiem, je zobaczy przez łzy ludzkie. Co do mnie, przywykać zacząłem do mego namiotu i podobałem sobie w ciszy piasko­wego stepu i w szumie morza, do którego brzegów pozwalano mi chodzić wziąwszy z sobą jednego z kwarantanny strażników. W wigilią Bożego Narodzenia (1836 r.), kiedy z tej spokojnej pustyni myśli moje odbiegły aż do dalekiej ojczyzny mojej i ku owym dniom, które dawniej spędzałem na ucztach w gronie rodzinnym, okropna burza przewiewana wichrem z Morza Czerwonego na Śródziemne, gruchnęła w nocy i polała się deszczem piorunów na mój namiot oddalony od ludzi. W smutne i zamyślone o kraju serce zaczęło wchodzić powoli przerażenie... Szeleszczący od wichrów i deszczu namiot chwiał się nade mną i zaczerwieniony od piorunów, wydawał się ognistym i strzegącym łoża bezsennego cherubinem... Wicher mi zagasił światło, a wilgotny knot na nowo zapalić się nie chciał. Próżne tu byłyby opisy; albowiem wielkością biblijną nacechowana była ta burza w pustyni - Anhelli myślał, że już przyszedł wicher, który go z ziemi zwieje i zaniesie w krainę cichą - przeszła jednak ta bezsenna noc zgrozy, a gdy nad rankiem wyszedłem z namiotu, chmury żelazne okrywały niebo i drobny deszczyk zasmucał powietrze. Ale nie tu był koniec przestrachów; krzyk Arabów uwiadomił mnie o nowym niebezpieczeństwie: owa rzeczka, gdzie wczora zaledwo nitka wody sączyła się po piaskowym korycie, nabrzmiała nocną ulewą i srebrnymi pletwami prosto biegła roztoczyć się po dolinie, na której stały nasze namioty; zaledwo kilka chwil czasu zostawało do ratunku; unieśliśmy za pomocą Arabów namioty nasze na najbliższe wzgórze piaskowe, a zaraz po nas przyszła woda napełnić owe kręgi piaskowe, które jako ślady naszych zerwanych domów zostały w dolinie.

Zziębły i ponury patrzałem ze wzgórza na tryumf tej biednej rzeczki, a patrząc tak, dziwnego doznawałem wrażenia. Bez dachu, bez ognia, bez pokarmu, doznawszy morskiego prawie na ziemi rozbicia, nie mogłem jednak udać się do bliskiego miasteczka, gdzie byli ludzie, ani prosić, aby mię pod dach jaki przyjęto i przy gościnnym posadzono ognisku. A mogły nadejść okropniejsze burze, mogło nareszcie przyjść morze i zatopić wzgórze, na którym stałem; a wszystko to trzeba było własnymi siłami wytrzymać, ocalić się lub zginąć, pod okiem ludzi, którzy się mnie i rzeczy moich dotknąć nie mogli i nie śmieli.

Wyjaśniło się na koniec niebo, a ja, nauczony doświadczeniem, już nie w dolinie, lecz na wzgórzu najwyższym rozbiłem namiot; i przyszły dnie pogodne, ciche, spokojnie płynące w pustyni. Drogman mój Soliman, sławny z tego i chełpliwy, że był niegdyś tłumaczem Champoliona, Roseliniego, Fresnela i wielu innych, opowiadał mi o swoich dawnych panach różne drobne szczegóły ich podroży i ze mnie zapewne zbierał zapas małych postrzeżeń, którymi będzie bawił przyszłych wędrowników. Wieczorem zaś, usiadłszy na ziemi u wejścia do namiotu, piękny ten Arab, z długą brodą, oświecony wzierającym między płótna księżycem, śpiewał mi strofy z poematów arabskich, których dźwięk niezrozumiany i smutna nuta kołysały mnie do snu.

A wtenczas - może mnie anioł snów okrywał płaszczem rycerza Solimy i naznaczał krzyżem czerwonym na piersiach, a zaś Araba tego przemieniał w giermka śpiewającego smutne dumy z ziemi rodzinnej. Lecz dosyć już o tym śnie tajemniczym życia mojego, o tym złotym stepie i o tym namiocie, gdzie miałem chwile spokojne, gdzie budząc się, przez roztworzone płótno oczy moje napotykały konstelacją Oriona, tak podobną do gwiaździstej lutni zawieszonej przez Boga nad biednym namiotem błędnego Polaka. Dosyć o tym cichym tygodniu życia - przeminął. - Wielbłądy moje znów uklękły przede mną i podniosły się z pielgrzymem zadumanym, wyciągając długie, wężom podobne szyje ku grobowcowi Chrystusowemu; a kiedy już byłem o godzinę drogi ku wschodowi, obróciłem się na siodle, aby raz jeszcze spojrzeć na mój namiot zielony; obaczyłem go na wzgórzu i zdawało mi się, że sam wyszedł na miejsce wysokie, aby mnie pożegnać; a czy to ludzie pakując rzeczy, czyli też sam namioty nie czując już w sobie mieszkańca, wyrwał kilka kołów z piasku i skrzydłem powiewał za mną, pokazując mi swoje łono czarne i puste.

- Odwróciłem się od tej rzeczy, co miała serce rozdarte po mnie. A wkrótce zaczęły się pokazywać na piasku lilije białe, zwiastując, że się zbliżam do żyźniejszej krainy; i pomyślałem, że na te same kwiaty obróciwszy oczy mówił Chrystus do uczniów swoich, aby się nie troszczyli o jutro i o rzeczy z tego świata, patrząc na lilie, które Bóg odziewa.

Oto jest opis kwarantanny odbytej przeze mnie na pustyni; gorszą daleko wysiedział ów starzec opowiadający nieszczęścia swoje w następnym poemacie. Historia jego boleści nie jest całkowicie zmyśloną: opowiadał mi ją doktor Steble, któremu tak za nią, jako za chleby i za uprzejmość dla mnie podziękowałbym tutaj, gdybym wiedział, że te kilka wyrazów znajdzie go na pustyni. Ale czymże jest dla niego wspomnienie w niezrozumiałym języku i wymówione głosem, który zaledwo się tak rozchodzi, jak kręgi na wodzie po rzuconym do niej kamieniu?

OJCIEC ZADŻUMIONYCH.

W El-Arish

Trzy razy księżyc odmienił się złoty,

Jak na tym piasku rozbiłem namioty.

Maleńkie dziecko karmiła mi żona,

Prócz tego dziecka, trzech synów, trzy córki,

Cała rodzina, dzisiaj pogrzebiona,

Przybyła ze mną. Dziewięć dromaderów

Chodziło co dnia na piasku pagórki

Karmić się chwastem nadmorskich ajerów;

A wieczór - wszystkie tu się kładły wiankiem,

Tu, gdzie się ogień już dawno nie pali.

Córki po wodę chodziły ze dzbankiem,

Synowie moi ogień rozkładali,

Żona, z synaczkiem przy piersiach, warzyła.

Wszystko to dzisiaj tam - gdzie ta mogiła

Promienistemu słońcu się odśmiecha,

Wszystko tam leży pod kopułką Szecha.

A ja samotny wracam - o boleści!

Trzy razy wieków przeżywszy czterdzieści,

Odkąd do mego płóciennego dworu

W tej kwarantannie wszedł anioł pomoru.

O! niewiadoma ta boleść nikomu,

Jaka się w moim sercu dziś zamyka!

Wracam na Liban, do mojego domu -

W dziedzińcu moim pomarańcza dzika

Zapyta: "Starcze! gdzie są twoje dziatki?" -

W dziedzińcu moim córek moich kwiatki

Spytają: "Starcze! gdzie są twoje córki?"

Naprzód błękitne na Libanie chmurki

Pytać mię będą o synów, o żonę,

O dzieci moje, wszystkie pogrzebione

Tam, pod grobowcem tym okropnym Szecha -

I wszystkie będą mię pytały echa,

I wszyscy ludzie, czy wracam ze zdrowiem,

Pytać się będą. - Cóż ja im odpowiem?!

Przybyłem. Namiot rozbiłem na piasku.

Wielbłądy moje cicho się pokładły;

Dziecko, jak mały aniołek w obrazku,

Karmiło wróble, a ptaszęta jadły,

Aż do rąk prawie przychodząc dziecinie. -

Widzisz tę małą rzeczułkę w dolinie?

Od niej wracała najmłodsza dziewczyna,

Z dzbankiem na głowie, prościutka jak trzcina.

Przyszła do ognia i wodą z potoku,

Śmiejąc się, lekko trysnęła na braci. -

Najstarszy - z ogniem zapalonym w oku

Wstał, dzbanek wody chwycił w drżące dłonie

I rzekł: "Sam Bóg ci za wodę zapłaci,

Bo chcę pić jak pies, bo ogień mam w łonie".

To mówiąc, wodę wypiwszy ze dzbana,

Powalił się tu jak palma złamana.

Przybiegłem - nie czas już było ratować. -

Siostry go chciały martwego całować;

Krzyknąłem wściekły: "Niech się nikt nie waży!"

Porwałem trupa i rzuciłem straży,

Aby go wzięła na żelazne zgrzebła

I tam, gdzie grzebią zarażonych, grzebła.

A od tej nocy tak pełnej boleści

Naznaczono mi nowych dni czterdzieści.

Tej samej nocy Hafne i Amina

Umarły leżąc na łożu przy sobie.

A patrz! - tak cicho umierały obie!

Że choć po śmierci najstarszego syna

Oczy się moje do snu nie zawarły,

A nie słyszałem, jak obie umarły.

I nawet matka własna nie słyszała,

Choć wiem, że także tej nocy nie spała.

Rankiem obiedwie sine jak żelazo,

Dwie moje córki zabite zarazą,

Wywlec kazałem strażnikom z namiotu;

I porzuciły nas! - i bez powrotu!...

A jak dorosłym przystoi dziewicom,

Włosami ziemię zamiotły rodzicom.

Widzisz te słońce w niebie lazurowem?

Zawsze tam wschodzi za lasem palmowym,

Zawsze zachodzi za tą piasku górą;

Zawsze te niebo nie splamione chmurą:

A mnie się zdało wtenczas, nie wiem czemu,

Że słońce słońcu nie równe złotemu;

I już nie takie, jakie było wczora,

Ale podobne do słońca upiora.

A niebo, które patrzało na zgubę

Mego rodzeństwa, moich trojga dzieci:

Tak mi się mgliste zdawało i grube

Ziemi wyziewem i słońca purpurą,

Że nie wiedziałem, czy pacierz doleci

Do Pana Boga, co się zakrył chmurą.

I tak dni dziegieć przeszło, choć nieskoro.

Reszta mych dzieci żyła - wszystko czworo,

Małżonka moja serce miała lżejsze,

I nawet moje dzieciątko najmniejsze

Żyło i kwiatkiem nic chciało usychać -

Ja sam nareszcie zacząłem oddychać;

Bo nie wierzyłem, żeby wziąwszy troje

Bóg mi chciał zabrać wszystkie dzieci moje.

O! była to więc piekielna godzina!

Gdy patrząc na twarz najmłodszego syna

Śmierć zobaczyłem! - Ach, ja go tak strzegłem! -

Pierwszy na twarzy znak wystąpił drobny;

Nikt by nie dostrzegł - ja, ojciec, spostrzegłem.

On do tamtego stawał się podobny;

Stawał się jak mój trup pierworodzony

Z jasnego blady, z bladego czerwony.

Patrzę! - Na twarzy plam żelaznych krocie -

Więc zawołałem głośno: "Śmierć w namiocie!"

I pochwyciwszy go z takiemi trądy

Wyniosłem na step, pomiędzy wielbłądy,

Aby go tam śmierć zgryzła do ostatka;

I żeby na to nie patrzała - matka.

Przy konającym czuwaliśmy bliscy

Ja z wielbłądami - na kolanach wszyscy.

Łamałem ręce i wołałem głośno:

"Oby nie umarł! lub się był nie rodził!" -

A tam nad palmy, z twarzą nielitośną,

Gdy konał mój syn, blady miesiąc wschodził

I patrzał: - tego z pamięci nie zatrzeć!

I nie wiem, jak ten sam miesiąc mógł patrzeć?

Gdy skonał w moim ojcowskim uścisku,

Chciałem go spalić na popiół w ognisku;

Lecz ledwie ogień zaczął biec po szacie,

Wyrwałem trupa i rzuciłem straży -

Poniosło mi go czarnych dwóch grabarzy,

I lepiej mu tam przy siostrach i bracie.

Od tego zgonu i od tej boleści

Naznaczono mi nowych dni czterdzieści.

Pod kręgiem słońca jako krew czerwonym

I pod namiotem tym zapowietrzonym

Żyliśmy, słowa nie mówiąc do siebie,

I śmierć przed samą śmiercią udawali

Myśląc, że Boga oszukamy w niebie,

Że się ten bałwan zarazy przewali. -

Powrócił! - Anioł powrócił morderca!

Ale mnie znalazł bez łez i bez serca,

Już omdlałego na boleści świeże,

Już mówiącego: "Niech Bóg wszystko bierze!"

Miałem na syna trzeciego cierpienia

Powieki bez łez i serce z kamienia.

Boleść już była jako chleb powszedni.

I pod oczyma mi konał mój średni,

Najmniej kochany w mem rodzinnem gronie

I najmniej z dzieci płakany po zgonie.

Toteż Bóg jemu wynagrodził za to,

Bo mu dał cichą śmierć i lodowatą,

Bez żadnych bolów, bez żadnych omamień.

Skonał i skościał, i stał się jak kamień.

A tak okropnie po śmierci wyglądał,

Jakby już próżnych naszych łez nie żądał,

Ale chciał tylko lice swoje wrazić

W serca nieczułe, oczy nam przerazić

I wiecznie zostać w rodziców pamięci

Z twarzą, co woła: "Jesteście przeklęci!" -

Skonał. Myślałem wtenczas - o rozpaczy! -

Że jeśli reszcie Pan Bóg nie przebaczy,

Jeśli anioła śmierci przyszle po nie:

Dziecko mi weźmie - żonę - a po żonie

Mnie nieszczęsnego zawoła przed Stwórcę...

Córka! - Ja myśleć nie śmiałem o córce!

I trwoga o nią nie gryzła mię żadna.

Ach, ona była młoda! taka ładna!

Taka wesoła, kiedy moją głowę

Do lilijowych brała chłodzić rączek,

Kiedy zrobiwszy z jedwabiu osnowę,

Około cedru biegała po trawie,

Jak pracowity snując się pajączek.

Patrz! i ten pas mój błyszczący jaskrawie

Ona robiła - i te smutne oczy

Ona rąbkami złocistych warkoczy

Tak przesłaniała, że patrzałem na nią

Jako na róże przeze łzy i słońce.

Ach, ona była domu mego panią!

Ona jak jaśni anieli obrońcę

Najmniejsze dziecko w kołyseczce strzegła.

I gdzie płacz jaki słyszała, tam biegła;

I wszystkie nasze opłakała ciosy,

I wszystkie nasze łzy - wzięła na włosy.

Dziesięć dni przeszło i nocy tak długich,

Że śmierć już mogła na gwiazdy odlecić.

Dziesięć dni przeszło, dziesięć nocy drugich

Przeszło - nadzieja zaczynała świecić...

Po dzieciach ustał wielki płacz niewieści

I naliczyliśmy ranków trzydzieści.

Nareszcie zbywszy pamięci i mocy,

Położyłem się i zasnąłem w nocy.

I we śnie, w lekkie owinięte chmury,

Ujrzałem moje dwie umarłe córy.

Przyszły za ręce trzymając się obie;

I pozdrowiwszy mię pokojem w grobie,

Poszły, oczyma cichymi błyszczące,

Nawiedzać inne, po namiocie śpiące.

Szły cicho, z wolna, schylały się nisko

Nad matki łożem, nad dziecka kołyską;

Potem na moją najmłódszą dziewczynę

Obiedwie - ręce położyły sine!

Budzę się z krzykiem i umarłą dziatwę

Klnąc wołam dziko: "Hatfe! moja Hatfe!"

Przyszła jak ptaszek cicho po kobiercu,

Rzuciła mi się rączkami na szyję;

I przekonałem się, że Hatfe żyje,

Słysząc jej serce bijące na sercu,

Ale nazajutrz grom przyszedł uderzyć -

Córka!!! - Lecz na co z boleścią się szerzyć?

I te mi dziecko sroga śmierć wydarła!

I ta mi córka na rękach umarła!

A była jedna najstraszniejsza chwila -

Kiedy ją bole targały zabójcze,

Wołała: "Ratuj mię! ratuj, mój ojcze!"

I miała wtenczas czerwone usteczka

Jak młoda róża, kiedy się rozchyla. -

I tak umarła ta moja dzieweczka,

Że mi się serce rozdarło na ćwierci -

A piękna była jak anioł - po śmierci!

Przyszli nade mną płakać nieborakiem

Strażnicy; przyszli mi wydrzeć to ciało.

I nieostrożni zaczepili hakiem -

Hak padł na pierś jej twardą, krągłą, białą...

I tu - bogdajby jak ja nie umarli! -

Tu ją pod mymi oczyma rozdarli. -

Ty im to, Boże niebieski, spamiętasz!

Wziąłem ją - i sam zaniosłem na cmentarz.

Z założonymi na piersiach rękoma

Siedziała trzy dni matka nieruchoma

W kącie namiotu, żółta, jakby z drewna.

Dziecina stała się blada i rzewna;

Bo mleko matki zaczęło wysychać,

I co dnia było płacz w kołysce słychać.

A ta pustynia - nie masz dzieci w grobie! -

Ona inaczej wydaje się tobie,

Może złocista, jasna i weselna?

Lecz dla mnie jest to równina piekielna!

Przez tę równinę, przez te piasku kupy

Ciągnięto śniade moich dzieci trupy.

A tam na wzgórzu, kędy morze bije,

Dla ciebie szumi morze - dla mnie wyje;

A kiedy z wichrem na brzegi nie skacze,

Dla ciebie szemrze tylko - dla mnie płacze,

...