Bezpośrednio po zakończeniu wojny literatura podjęła próbę analizy mechanizmów społecznych i psychologicznych, które umożliwiły zbrodnie ludobójstwa.
· materiał zebrany w 1945 roku w trakcie prac w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich
· 8 opowiadań:
o Profesor Spanner – opis niemieckiego instytutu naukowego, produkującego m.in. mydło ze szczątków ludzkich
o Dno – o transporcie więźniarek do obozu
o Przy torze kolejowym
o Dwojra
o Wiza – eksterminacja Żydów
o Dorośli i dzieci w Oświęcimiu
o Kobieta cmentarna
o Człowiek jest mocny – o komorach gazowych
· prawie zupełna rezygnacja z odautorskiego komentarza na rzecz pełnego oddania głosu uczestnikom, świadkom – tym, którzy przeżyli
· inspiracje behawiorystyczne
· oskarżenie faszyzmu
· wypowiedzi świadków – pozbawione patosu, etycznych ocen, umiejętności rozpoznania sytuacji, są lapidarne, surowe, często nawet językowo i myślowo nieporadne
· relacja prosta, zwięzła, faktograficzna
Ani żywa, ani umarła. – Przy torze kolejowym
I jechać spokojnie dalej w stronę własnej śmierci, która czekała ich u kresu drogi. – Przy torze kolejowym
Jednego dnia – to był wtorek – z trzeciego samochodu, który przyjechał tego dnia z Chełmna, wyrzucili na ziemię zwłoki mojej żony i moich dzieci, chłopiec miał siedem lat, dziewczynka cztery. Wtedy położyłem się na zwłokach mojej żony i powiedziałem, żeby mnie zastrzelili. Nie chcieli mnie zastrzelić. Niemiec powiedział: „Człowiek jest mocny, może jeszcze dobrze popracować.” – Człowiek jest mocny
Ludzie ludziom zgotowali ten los. – motto zbioru
Nie bałam się. Wiedziałam, że umrę, więc się nie bałam. O sobie może powiedzieć to, że się zawsze modliła, gdy ją bili. Modliła się, żeby nie czuć nienawiści. Nic więcej. – Wiza
Później przyszedł czas, gdy na cmentarz spadały pociski. Posągi i medaliony potłuczone leżały wzdłuż alei. Groby z otwartymi wnętrzami ukazały w pękniętych trumnach swoich umarłych. Ale kobieta cmentarna wobec tej sprawy również zachowała wrodzony spokój. – Nic im nie będzie – powiedziała. – Nie umrą przecież drugi raz. – Kobieta cmentarna
Przeszła takie rzeczy, w które nikt by nie uwierzył. I ona sama nie uwierzyłaby także, gdyby nie to, że to jest prawda. – Dno
To nie była fizyczna siła (...), bo przecież one właśnie były najsłabsze. To była siła tęsknoty i pragnienia. – Wiza
W Niemczech, można powiedzieć, ludzie umieją coś zrobić – z niczego... – Profesor Spanner
SEWERYNA SZMAGLEWSKA[2], DYMY NAD BIRKENAU (1945)
· punkt wyjścia dla powieści – żywioł autobiograficzny (autorka aresztowana prze gestapo w 1942, więziona w Oświęcimiu aż do ewakuacji obozu w 1945)
· faktograficzne wartości utworu (codzienne życie oświęcimskie w najdrobniejszych szczegółach)
· motywy autobiograficzno-faktograficzne zostały włączone w subtelnie sfabularyzowaną konstrukcję o cechach powieściowych
· wyrazisty cel zabiegów literackich – mają przybliżać świadomości czytelnika (zwłaszcza takiego, który nie doświadczył kamiennego świata) rzeczywistość niemożliwą do zrozumienia i wyobrażenia rzeczywistość
· po raz pierwszy wyd. w Londynie w 1951
· przestroga wobec niebezpiecznego odrodzenia się czasów propagandy
· powieść zrodzona z osobistego doświadczenia pisarza (aresztowany w końcu 1939 roku, przebywał w kilku więzieniach i łagrze pod Archangielskiem)
· subtelne studium psychologiczno-socjologiczne
· przedstawienie degradacji człowieczeństwa w warunkach więziennych i łagrowych
· analiza procesu duchowego umierania istoty ludzkiej w systemie totalitarnym
· opis istoty systemu komunistycznego opartego na zniewoleniu w kłamstwie (inny świat – zrodzony z przemocy; przeobrażający tradycję, europejski krąg wartości humanistycznych)
· Bywają w życiu człowieka chwile – zwłaszcza po okresach stałego podsycania próżności odwagą zamiarów – gdy nogi uginają się nagle, jakby były z waty, i jedyne, czego naprawdę się pragnie, to uciec nie oglądając się nawet za siebie.
· Człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach.
· Człowiek nie może się nigdy obronić przed samym sobą.
· Człowiek nie może żyć, nie wiedząc, po co żyje.
· Dante nie wiedział, że nie ma na świecie cierpienia większego, niż doznawać szczęścia na oczach nieszczęśliwych, jeść w obecności głodnych.
· Dni naszego życia nie są podobne do dni naszej śmierci i prawa naszego życia nie są również prawami naszej śmierci.
· Głodni byliśmy w obozie zawsze, ale za prawdziwy głód uważaliśmy tylko taki stan, w którym na wszystko dokoła patrzy się jak na obiekt do zjedzenia.
· Ileż to razy ja sam, rozpłaszczywszy pałającą twarz na oblodzonej szybie kuchni, żebrałem niemym spojrzeniem u złodzieja leningradzkiego Fiedźki o jeszcze jedną chochlę „rzadkiego”?
· Jaki ból sprawia uświadomienie sobie nicości i błahości celu naszych oczekiwań, gdy zostają wreszcie spełnione! Lepiej jest czekać, spodziewając się rzeczy nieosiągalnych nawet, niż mieć wiedzę, że się posiada nikły zaledwie cień dawnych pragnień.
· Jakże skomplikowanym i nieobliczalnym mechanizmem jest organizm ludzki! To prawda, że istnieje w nim pewna określona granica wytrzymałości, ale przekroczywszy ją trzeba się liczyć tyleż samo z załamaniem, co z nieoczekiwanym buntem, który jest formą znieczulenia in extremis.
· Jedynie samotność jest w życiu człowieka stanem graniczącym z absolutnym spokojem wewnętrznym, z odzyskaniem indywidualności. Tylko w pochłaniającej wszystko pustce samotności, w ciemnościach zacierających kontury świata zewnętrznego można odczuć, że się jest sobą aż do granic zwątpienia, które uprzytamnia nagle własną nicość w rosnącym przeraźliwie ogromie wszechświata.
· Jest zawsze miejsce na nadzieję, gdy życie okazuje się czymś tak beznadziejnym, że staje się nagle naszą wyłączną własnością... (...) Gdy nie widać już znikąd ratunku, najmniejszej szczeliny w otaczającym nas murze, gdy nie można podnieść ręki na los właśnie dlatego, że jest losem, pozostaje jeszcze jedno – obrócić ją przeciwko samemu sobie.(...) jaka pociecha tkwi w odkryciu, że ostatecznie należy się tylko do samego siebie – przynajmniej w wyborze rodzaju i czasu śmierci...
o Opis: Natalia Lwowna do G. Herlinga-Grudzińskiego
· Każdy mężczyzna biorący kobietę w czasie pierwszych paru godzin flirtu uważany jest zazwyczaj za zabójczego uwodziciela, a każda kobieta oddająca się świeżo poznanemu mężczyźnie uchodzi za ladacznicę.
· Lepiej umrzeć niż żyć na kolanach.
o Opis: za Dolores Ibarruri, hiszpańską rewolucjonistką
· Ludziom, którzy nigdy na oczy nie widzieli Francji, upadek Paryża zwiastował śmierć ostatniej nadziei, klęskę bardziej nieodwracalną niż kapitulacja Warszawy.
· Można zwątpić w człowieka i sens walki o to, aby mu było lepiej na ziemi.
· Nie ma na świecie cierpienia większego, niż doznawać szczęścia na oczach nieszczęśliwych, jeść w obecności głodnych.
· Nikt tak jak ludzie sztucznie lub dobrowolnie izolowani nie potrafi idealizować wszystkiego, co dzieje się poza granicami ich osamotnienia.
· O ile nadzieja może być często jedyną treścią życia, o tyle jej spełnienie staje się czasem trudną do zniesienia męką.
· Obóz sowiecki pozbawił miliony swych ofiar jedynego przywileju, jaki dany jest każdej śmierci – jawności – i jedynego pragnienia, jakie odczuwa podświadomie każdy człowiek-przetrwania w pamięci innych.
· Są tajemnice, które łączą, są jednak i takie, które w przypadku klęski na zawsze – dzielą.
· Tak silne jest w każdym więźniu pragnienie ocalenia najnędzniejszych choćby resztek własnej woli, że zapominając o naczelnej w obozach zasadzie samooszczędzania się, uważają za przywilej nieomal ciche prawo uświęcania bezgranicznego wyzysku pracy niewolniczej aktem własnej zgody.
· Wszystkiego najlepszego – mówili, ściskając mi rękę – na przyszły rok na wolności. To było wszystko. Ale kto zna obóz sowiecki, ten wie, że było to bardzo wiele. Gdyż słowa wolność nie wzywa się w Rosji nadaremno.
· Wyszedł z hotelu, jak ptak z przetrąconym skrzydłem przefrunął przez jezdnię i nie oglądając się za siebie, zniknął w kotłującym się tłumie.
o Opis: zdanie kończące powieść, dalej jest już tylko data: Lipiec 1949–lipiec 1950.
· Życie bez czekania na cokolwiek nie ma najmniejszego sensu i wypełnia się po brzegi rozpaczą.
...
Kornelia1998