Barok

Kontrreformacja i mistycyzm, czyli nurty religijne baroku

W przeciwieństwie do epoki renesansu, a której Bóg był hojnym i wszechobecnym dawcą niezmierzonych dóbr, „którym nie masz miary”, reżyserem ludzkich wyborów niewystępującym przeciw człowiekowi, w baroku Stwórca okazał się niewidzialny. Poza tym według ówczesnych myślicieli nie pomagał człowiekowi w walce z przeciwnościami losu oraz czyhającym na niego Szatanem, lecz organizował ład społeczny w myśl hasła:

Większość dzieł sztuki barokowej była zainspirowana religią. Fakt ten można łączyć z odzyskaniem w czasie kontrreformacji przez Kościół katolicki pozycji hegemona, którą utracił w okresie reformacji i starał się odzyskać podczas wojen religijnych. W tym czasie nasiliła się nietolerancja religijna, zaczęto promować religijność i szerzyć zamiłowanie do niezwykle bogatych ceremonii.

Choć w tej epoce odnotowujemy wzrost różnorodności podglądów i nurtów kultury, a konsekwencją widocznej rewolucji intelektualnej była rozłączenie tożsamych do tej pory metody badań naukowych od pojmowania teologicznego, to jednak można rozróżnić kilka podstawowych nurtów religijnych baroku. Są to: kontrreformacja, premesjanizm, neotomizm oraz mistycyzm.

Kontrreformacja
Ten ruch intelektualny wewnątrz Kościoła katolickiego miał ogromne znaczenie dla sztuki, polityki i życia duchowego Europy drugiej połowy XVI i całego XVII wieku.
Wokół nazewnictwa, przyczyn i przebiegu skomplikowanego zjawiska narosło mnóstwo nieporozumień. Pewne jest, że jego powstanie wiąże się z soborem trydenckim (1545-1563), który przyniósł z sobą idee reformy wewnątrzkościelnej, obecności Kościoła katolickiego w życiu społeczeństw (kultura, filozofia, kwestie społeczne, polityczne) oraz sformułowania poglądów odnośnie filozofii, edukacji, literatury, kultury i sztuki.
Kontrreformacja miała zatem na celu zahamowanie szerzącej się reformacji, odzyskanie pozycji Kościoła rzymskokatolickiego, pozbycie się protestantów.

Mistycyzm
Cechował się emocjonalnym, ponadzmysłowym doświadczeniem uniesienia religijnego, brakiem oczywistej granicy pomiędzy podmiotem doznającym i przedmiotem doznawanym. Chcąc poznać swojego boga, człowiek musiał wejść w stan ekstazy. Tą z kolei osiągali tylko ci, którzy zaznali łaski bezpośredniego obcowania z bóstwem.

Sarmatyzm

Pojęciem sarmatyzm określa się nurt kulturowy, wykształcony w Polsce w końcu XVI wieku i trwający do połowy XVIII wieku. U jego podstaw leżało przekonanie, iż Polacy pochodzą od starożytnego plemienia walecznych Sarmatów. Teorią o antycznym pochodzeniu szlachta uzasadniała swoją wyjątkową pozycję, liczne przywileje. Sarmatyzm jako nurt kulturowy nie miał swojego odpowiednika nigdzie w świecie.
Tzw. ideologię sarmacką tworzyło również przekonanie, iż idealnym miejscem jest dwór ziemiański. Tym samym sarmatyzm stał się ideologią ziemiańską. Ideałem było takie życie, w którym należało poprzestać na tym, co dała natura. Mit ten, zmieszany z typową dla polskiej szlachty tamtego okresu megalomanią, doprowadził do izolacjonizmu. Miał on swoje konsekwencje nie tylko na płaszczyźnie jednostkowej (spadek liczby młodzieży kształcącej się na zagranicznych uniwersytetach), ale również stosunków międzynarodowych. Popularny stał się pogląd, ujmujący Polskę jako przedmurze chrześcijańskiej Europy. Chrześcijaństwo utożsamiano z jednocześnie katolicyzmem. Z czasem zrodził się również mit oblężonej twierdzy, który starał się wykazać, iż Polski nikt nie wspiera w walce o katolicyzm. Na bazie tych idei narodził się wzór osobowy idealnego Sarmaty.
Swoisty światopogląd sarmacki, stworzony przez mity sarmackie, stał się podstawą wywyższania polskich obyczajów, kultury politycznej, sposobu życia, stroju, języka. Niezachwiana wiara we własną doskonałość powodowała, iż nie podejmowano się reformowania państwa. Kultywowano stare tradycje, przeszłość. To, co polskie i swojskie, było lepsze od tego, co nieznane i cudze.
Sarmatyzm był tym nurtem kulturowym, dzięki któremu została w Polsce podtrzymana tradycja antyczna.

Konceptyzm (wł. concetto – świetny, wyszukany pomysł) – główny prąd w poezji baroku, cechujący się dążeniem do nieustannego zadziwiania, zaskakiwania i zaszokowania czytelnika. Koncept to wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod względem budowy jak i treści. Poetykę konceptyzmu można określić mianem poetyki kontrastu. Zamiłowanie do niego zaznaczyło się w doborze skojarzeń, puent czy tropów, takich jak antytezy, oksymorony, paradoksy. Konceptyzm narodził się w literaturze hiszpańskiej i włoskiej. Wśród polskich twórców, oryginalne koncepty stosowali Jan Andrzej Morsztyn (1621 – 1693) oraz Daniel Naborowski (1573 – 1640).

Eufuizm, tendencja w literaturze angielskiej wczesnego baroku. Charakteryzuje ją przesadnie wytworny styl, silnie zmetaforyzowany język, liczne efekty retoryczne.

Préciosité, preciosite (fr. - dosł. wykwintność) - tendencja w literaturze francuskiej 1. połowy XVII wieku, odmiana baroku, bliska zwłaszcza takim kierunkom jak konceptyzm i marinizm. Styl préciosité kształtował się w opozycji do klasycystycznej poetyki F. Malherbe'a, faworyzował formy o kunsztownej strukturze (m.in. rondo, sonet), przejawiał skłonności do operowania wyszukanym i rozbudowanym obrazowaniem, opierającym się często na concetto (z wł. koncept).

Poezja préciosité miała głównie charakter okolicznościowy, wiążąc się z konkretnymi wydarzeniami towarzyskimi. Jej najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem był Vincent Voiture.

Gongoryzm wziął się od nazwiska hiszpańskiego poety Luisa de Gongora y Argote (1561–1627). Oznacza on barokowy styl poetycki w Hiszpanii, odznaczający się zawiłością, kwiecistością; jest bardzo ozdobny i napuszony. Gongoryzm charakteryzował się stosowaniem niezwykłego słownictwa, przekształceniami słów greckich i łacińskich. Nurt ten kładł nacisk na rozbudowane metafory, zaskakujące i niezwykłe. Gongoryzm często stosował aluzje.

Marinizm jest stylem poetyckim charakterystycznym dla włoskiego Baroku i pochodzi od nazwiska Giambattista Marino (1569–1625). Poezja marinistyczna powinna zaskakiwać, olśniewać i zdumiewać. Marino miał powiedzieć: Kto nie potrafi zdumiewać, niechaj idzie do stajni. W myśl tejże koncepcji najważniejszymi elementami sztuki winny być: oryginalność, niecodzienność, przepych stylistyczny. Marino zapoczątkował modę na pisanie wierszy udziwnionych, kunsztownych, zaskakujących i olśniewających formą. W tego typu utworach da się zauważyć zaskakujące eksperymenty słowne i stylistyczne, dziwne metafory, liczne hiperbole, błyskotliwą i zaskakującą pointę. To właśnie dobra pointa decydowała o kunszcie całego utworu. Poezję Marina określa się jako poezję zmysłowej rozkoszy. Za ważny element poezji uważał Marino doznania zmysłowe, które miały być odzwierciedleniem stanu duszy. Jego twórczość była również bardzo intelektualna i „zimna”, przetwarzająca różne, zaczerpnięte z tradycji literackiej wątki. Poezja ta nie opisywała natury, lecz raczej wyizolowaną od rzeczywistości kulturę. Poeta miał przede wszystkim mistrzowsko opanować język, tworzyć kunsztowne porównania, koncepty, pointy. Miał łamać schematy i reguły, miał zadziwiać. To był jego główne zadanie.