Mazowieckie_Studia_Humanistyczne-r2002-t8-n2-s183-192.pdf

Mazowieckie Studia Humanistyczne

Nr 2, 2002

Marian Leczyk

PANEUROPA COUDENHOVE-KALERGIEGO

(NARODZINY IDEI)

Nie sięgając głębokich antecedencji 1 , które można by uznać za wyraz ten-

dencji integracyjnych, a trzymając się realiów czasów najnowszych, należy stwier-

dzić, że pomysły pokonania rozproszenia europejskiego i uczynienia z tego ob-

szaru zjednoczonego organizmu gospodarczego, wspartego na politycznej i kul-

turalnej współpracy państw i narodów, sięgają początków lat dwudziestych XX w.

Zatem od lat osiemdziesięciu kwestia ta stanowi przedmiot nie tylko refleksji

filozoficznej, ale bardziej już konkretnych przemyśleń i to wspartych analizami

ekonomicznymi. Pierwotne podstawy były jednak filozoficzne, humanistyczne,

były bowiem reakcją na dramat I wojny światowej, wyniesione z niej tragiczne

doświadczenia i hekatombę ofiar. Były to wystarczające powody do refleksji nad

przyszłością kontynentu, prowadzące do idei Europy zjednoczonej - Paneuropy.

Idea ta trafiła na podatny grunt. Europę na początku lat dwudziestych trapił

dokuczliwy kryzys powojenny, brak stabilności gospodarczej i społecznej, a w nie-

których rejonach także politycznej. Wyrażało się to w szaleństwie inflacji, w straj-

kach, w radykalizacji postulatów społecznych wysuwanych przez lewicę w nie-

mal wszystkich krajach europejskich. Twórca idei Richard Coudenhove-Kalergi

upatrywał zagrożenie świeżo ustanowionego pokoju w konfliktach lokalnych,

które odezwały się w Europie. Wylicza je: wojna polsko-rosyjska, wojna turec-

ko-grecka, konflikt między Węgierską Republiką Rad a jej sąsiadami, „okupa-

cja" Wilna przez Polskę, zajęcie Ódenburga (Sopronu) przez Węgrów, Fiume

przez Gabriela d'Annunzio, Górnego Śląska „przez Korfantego" 2 .

Najbardziej ogólne impresje dotyczące zjednoczenia Europy sięgają kilku wieków wstecz.

Kwestia ta pojawiała się zazwyczaj jako refleksja towarzysząca wielkim konfliktom euro-

pejskim i wyniszczeniu jej większych obszarów. Warto przytoczyć charakterystyczną

Marian Leczyk

Kwestia podniesiona przez Coudenhove-Kalergiego trafiła w centrum zain-

teresowań rozmaitych organizacji gospodarczych, partii politycznych, stowarzy-

szeń humanitarnych; była pożądana jako temat konferencji i zebrań, roztrząsań

w prasie i w parlamentach. Autor pomysłu wykazywał ogromną energię, zapał

i pracowitość. Dotarł do czołowych polityków europejskich, przedstawicieli prze-

mysłu i kapitału, zainteresował swoimi ideami intelektualistów. Na przełomie lat

dwudziestych i trzydziestych wśród europejskiej elity politycznej, popierającej

ruch paneuropejski, znalazły się takie nazwiska, jak: Aristide Briand, Paul Boą-

cour, Eduard Daladier, Paul Painlevé, Eduard Herriot, Leon Blum, Henri Jouve-

nel, Anatol De Monzie, Gustav Stresemann, Heinrich Briinning, Hjalmar Schacht,

Joseph Wirth, Konrad Adenauer, Francesco Nitti, Carlo Sforza, Eleutherios Ve-

nizelos, Nicolae Titulescu, Grigore Gafencu, Tomas Masaryk, Aleksander Skrzyń-

ski - aby wymienić osobistości najbardziej znane. Ludzie przemysłu i kapitału,

wspierający ruch paneuropejski to: Max Warburg, Robert i Karol Bosch, Aloys

Meyer, Hans Sulzer, Louis Loucher, Charles Rist, Ernest Mersier, Teodor Lau-

rent, Daniel Serruys, René Duchemin, Tomasz i Jan Bata.

Finansiści europejscy przeznaczali na wsparcie idei Paneuropy rozmaitej

wysokości kwoty (Max Warburg - 60 000 marek w złocie) 3 . Lista intelektuali-

stów zainteresowanych ruchem jest szczególnie długa. Są to: Albert Einstein, Paul

Claude, Benedetto Croce, Zygmunt Freud, Henryk i Tomasz Mann, Emil Ludwig,

Jules Romains, Paul Valéry, Stefan Zweig, Wilhelm Ostwald, Selma Lagerlöf,

Rainer Maria Rilke, Ludwik (Lujo) Brentano, Jakub Wassermann, Richard Strauss,

José Ortega y Gasset, Franz Werfel. Jest wielce interesujące, że to intelektualiści

oraz przemysłowcy i finansiści dostrzegali ostrzej niż politycy potrzebę jedności

Europy i współpracy jej narodów - pierwsi przez pryzmat wartości duchowych,

drudzy przez pryzmat realiów ekonomicznych 4 .

Za głównych promotorów zjednoczenia Europy uznaje się dwie osobisto-

ści: Austriaka Richarda Nicolausa Coudenhove-Kalergiego i Francuza Aristide'a

Brianda. Pierwszeństwo należy jednak przyznać Austriakowi - do niego należa-

ła inicjatywa stworzenia idei, opracowanie zasad organizacyjnych i dokumen-

tów programowych ruchu.

Po pierwszych latach zachwytu Ligą Narodów zaczęły się lata rozczarowań.

Powodem był niedowład Ligi we wcielaniu w życie jej programu bezpieczeń-

stwa międzynarodowego i humanitarnych idei. Prestiż Ligi Narodów nadwerę-

żyło mocno niepowodzenie uchwalonego przez tę organizację w 1924 r. Proto-

nek do polskich dążeń inkorporacyjnych wobec Wileńszczyzny i Górnego Śląska był ne-

gatywny.

Paneuropa Coudenhove-Kalergiego

185

kołu Genewskiego w sprawie pokojowego regulowania sporów międzynarodowych.

Liga Narodów była odsuwana na dalszy plan przez wielkie mocarstwa w roz-

wiązywaniu dylematów ekonomicznych Europy i lokalnych konfliktów politycz-

nych. Odczuwano więc potrzebę wsparcia Ligi dodatkowymi inicjatywami i po-

Aristide Briand był pacyfistą, dążył do ułożenia stosunków niemiecko-fran-

cuskich przez pojednanie obu państw i narodów; temu miała służyć jego nieofi-

cjalna dyplomacja. Jej przejawem było znane spotkanie z niemieckim ministrem

spraw zagranicznych Gustavem Stresemannem we wrześniu 1926 r. w miejsco-

wości Thoiry nad Jeziorem Genewskim, gdzie przedmiotem poufnych rozmów

była sprawa ogólnego porozumienia francusko-niemieckiego (kwestia odszko-

dowań wojennych, wcześniejsza ewakuacja alianckich wojsk okupacyjnych z nie-

mieckiej Nadrenii). Ocena polityki Brianda była kontrowersyjna: przeciwnicy

zarzucali mu nadmierną pobłażliwość wobec Niemiec i zbyt daleko idące ustęp-

stwa w wywiązywaniu się przez to państwo ze zobowiązań traktatowych, zwo-

lennicy (w tym Coudenhove-Kalergi) widzieli w nim wielkiego Europejczyka,

a następnie Paneuropejczyka, podpowiadającego politykom, że nadszedł czas

„mówienia po europejsku". Pokojowa Nagroda Nobla miała być świadectwem

zasług Brianda w dziele ostatecznego spacyfikowania i zjednoczenia Europy.

Briand włączył się do działań na rzecz Paneuropy w okresie, kiedy Francja

pod rządami Raymonda Poincareego (lipiec 1926-lipiec 1929 r.) przeżywała

sukcesy gospodarcze. Briand, który objął rządy po Poincareem, aby po raz dzie-

siąty pokierować Francją, był u szczytu popularności 5 . Jego propozycja przed-

stawiona Lidze Narodów we wrześniu 1929 r. zawierała pomysł utworzenia „Sta-

nów Zjednoczonych Europy"; z polityków bardziej znanych pomysł Brianda

poparł Gustav Stresemann.

Działalność Brianda nie była jednak na ogół skuteczna. Stało temu na prze-

szkodzie pewne obciążenie psychologiczno-charakterologiczne. Briand był kla-

sycznym szlachetnym demagogiem; poklask, jaki zdobywał, był jak wybuchy

gejzeru, który szybko przygasał i wybuchał z nową siłą, gdyż nie szło za nim

racjonalne, konkretne i metodyczne działanie praktyczne. Ale ta sama demago-

gia, obfitująca w budzące nadzieje wizje, pozwalała mu na powrót ujmować ster

francuskiej nawy.

Spośród paneuropejczyków bardziej konsekwentny i pełen uporu w dążeniu

do celu, mimo lat niepowodzeń a nawet porażek, był Richard Coudenhove-Ka-

lergi. Urodził się w listopadzie 1894 r. w Tokio. Był synem austriackiego hrabie-

go i Japonki nazwiskiem Mitsuko Aoyama - córki bogatego przedsiębiorcy naf-

towego, handlującego także dziełami sztuki. Otrzymał staranne wykształcenie,

Marian Leczyk

młodzież szlachecką, przygotowując ją do objęcia wyższych stanowisk w służ-

bie państwowej, cywilnej i wojskowej. Dużo miejsca poświęcał studiom filozo-

ficznym, interesowała go zwłaszcza filozofia stoików, która pomagała mu - jak

pisze - we wszystkich sytuacjach życiowych 6 .

Obok filozofii stoickiej wpływ na jego światopogląd i postawę życiową

wywarło międzynarodowe środowisko Teresianum, odzwierciedlające kosmopo-

lityczny charakter monarchii habsburskiej. Studiowała tam młodzież wywodzą-

ca się spośród wszystkich narodowości zamieszkujących monarchię: Niemców,

Węgrów, Polaków, Czechów, Kroatów, Słoweńców, Ukraińców, a także Rumu-

nów i Włochów; nie brakło Rosjan i Turków, a nawet Egipcjan, Hindusów, Per-

sów i Chińczyków. Stwarzało to atmosferę zbliżenia i przyjaźni międzynarodo-

wej, służyło symbiozie tego co było najbardziej wartościowe w kulturze i świa-

topoglądach tam reprezentowanych. Nie sprzyjało natomiast wytwarzaniu się

nacjonalizmu - „pozostawał on poza wysokimi murami Teresianum" - pisze

w swoich pamiętnikach Coudenhove-Kalergi 7 .

Jeśli kosmopolityzm odegrał w jego wizji Europy ogromne znaczenie, to

należałoby zwrócić uwagę, że w badaniach nad ideą Paneuropy wskazuje się na

dodatkowe jeszcze (choć wiążące się z kosmopolityzmem) źródła inspiracji Co-

udenhove-Kalergiego. Idzie tu mianowicie o uniwersalizm rzymski, żydowski

i masoński 8 . Pierwszy brał się z podziwu dla doskonałej organizacji Imperium

Rzymskiego, dla jego potęgi zdolnej zapewnić bezpieczeństwo świata łacińskie-

go. Drugi z przekonania o uniwersalnych wartościach zawartych w diasporze,

która zrodziła poczucie tożsamości kulturowej Żydów w jej wszystkich przeja-

wach (religia, język, obyczaj, solidarność i wzajemne wsparcie). Trzeci z ko-

smopolitycznego humanizmu masońskiego (sam był członkiem loży wiedeńskiej),

z idei braterstwa, tolerancji i braku przesądów rasowych i narodowościowych,

z laicyzmu i racjonalizmu wolnomularstwa.

Już w 1923 r. (miał wówczas 29 lat) wystąpił on ze zwartym zbiorem zasad

ruchu paneuropejskiego. Była to wydana w języku niemieckim w Wiedniu książka

pt. Paneuropa. Cel, jaki stawiał przed sobą jej autor to: „obudzić wielki ruch

polityczny" - ruch ogólnoeuropejski - który by ziścił marzenie narodów o zbu-

dowaniu zjednoczonej Europy 9 .

Doraźnym, aktualnym punktem wyjścia był głęboki powojenny kryzys ekono-

miczny, polityczny i ideologiczny, który przeżywała Europa. Coudenhove-Ka-

lergi zapytywał: „Czy Europa jest w stanie, w swoim politycznym i gospodar-

R. N. Coudenhove-Kalergi, Ein Leben für Europa , Köln 1966, s. 66.

Paneuropa Coudenhove-Kalergiego

187

czym rozbiciu, obronić swój pokój i niezależność przed rosnącymi pozaeuropej-

skimi potęgami - czy też jest zmuszona, dla ratowania swojej egzystencji, zor-

ganizować się w związek państw? Stawiać takie pytanie, oznacza odpowie-

dzieć na nie; dlatego niepostawienie jego - znaczy jego zatajenie" 10 .

Autor zwracał też uwagę na fakt, że musi nastąpić koniec dotychczasowej

przewagi europejskiej w świecie - tego co dziś nazywa się końcem europocen-

tryzmu. Po I wojnie światowej wyrosły nowe centra przemysłowo-finansowe i kul-

turowe poza Europą: w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, w Azji;

odrębne imperium budowała komunistyczna Rosja. Ta decentralizacja potencji

zapowiadała pozbawienie Europy jej roli światowego, monopolistycznego cen-

trum. Stoi więc Europa przed zadaniem wypracowania programu ratowania swojej

egzystencji - pisze Coudenhove-Kalergi - wobec grożącego jej niebezpieczeń-

stwa, wyrastającego na obszarze Rosji, Ameryki Północnej i Azji Wschodniej.

Szanse Europy nie są jednak całkiem przekreślone. Dzięki bogactwu swojej wie-

lowiekowej tradycji pozostanie ona jeszcze duchowym centrum. „Polityka świa-

towa będzie się więcej lub mniej identyfikować z polityką europejską" - przewi-

dywał inicjator Paneuropy 11 . Wiele krajów - nawet pozaeuropejskich - poprze

ideę zjednoczenia Europy, ale jest to przede wszystkim kwestia wiary samych

Europejczyków. „Dopóki w Paneuropę wierzą tysiące - pozostaje ona utopią;

dopiero kiedy zaczną w nią wierzyć miliony - stanie się programem politycz-

nym; gdy tylko zaczną w nią wierzyć setki milionów - stanie się ona rzeczywi-

Autor przywiązywał wielką wagę do stosunku Anglii do ruchu paneuropej-

skiego. Nie przewidywał bezpośredniego udziału tego państwa w Paneuropie ze

względu na rozległość jego imperium kolonialnego i własne specyficzne intere-

sy jako mocarstwa światowego. Przestrzegał jednak przed budowaniem global-

nej organizacji europejskiej przeciw Anglii ze względu na jej olbrzymi potencjał

ekonomiczny. Podkreślał jednak, że pozycja tego państwa ulega zmianie, z pierw-

szego mocarstwa staje się ono primus inter pares. Trafność tego spostrzeżenia,

pochodzącego przecież z początków lat dwudziestych, jest uderzająca w swoim

Coudenhove-Kalergi przywiązywał wielką wagę do zagadnienia niemieckie-

go. Po pierwsze, uznał, że Niemcy z ich wielkim potencjałem gospodarczym

muszą - siłą rzeczy - odgrywać w przyszłej zjednoczonej Europie czołową rolę.

Po drugie, współczuł Niemcom z powodu dość ostrego potraktowania tego

państwa w Traktacie Wersalskim; wyrażał pogląd, że odpowiednie klauzule tego

traktatu (odszkodowania wojenne, rozbrojenie Niemiec, kolonie, odcięcie Nie-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: