AKADEMIA OBRONY NARODOWEJ
Ppłk dr inż. Bogdan MICHAILIUK
WARSZAWA 2003
SPIS TREŚCI
WSTĘP. 4
1. BROŃ BIOLOGICZNA - GENEZA 7
1.1. Przeszłość 7
1.2. Pierwsza wojna światowa – pierwsze próby 9
1.3. Okres międzywojenny - rozwój 11
1.4. Druga wojna światowa – problemy użycia. 13
1.5. Druga połowa XX wieku - przemiany 13
2. SYSTEM OCHRONY PRZED BRONIĄ BIOLOGICZNĄ 20
2.1. Ogólne założenia światowego i europejskiego systemu ochrony 20
2.2. System ochrony przed bronią biologiczną w USA 25
2.3. Polski system ochrony – założenia ogólne 27
2.3.1. Ochrona przed bronią biologiczną w systemie reagowania kryzysowego państwa 27
2.3.2. Ochrona przed bronią biologiczną w Siłach Zbrojnych RP 30
3. BROŃ BIOLOGICZNA - CHARAKTERYSTYKA 41
3.1. Specyfika rażenia 41
3.2. Bojowe środki biologiczne - klasyfikacja 44
3.3. Bojowe środki biologiczne - właściwości 46
3.4. Bojowe środki biologiczne – przegląd zagrożeń 48
3.4.1. Bruceloza (Brucellosis) 48
3.4.2. Cholera (Cholera asiatica) 50
3.4.3. Dżuma (Pestis) 51
3.4.4. Gorączka doliny Rift (Rift Vallej Fever) 52
3.4.5. Gorączka krwotoczna Ebola 54
3.4.6. Gorączka Q (Febris Q) 55
3.4.7. Gronkowcowa Enterotoksyna B (SEB) 56
3.4.8. Jad kiełbasiany (Botulismus) 57
3.4.9. Kongijsko – Krymska gorączka krwotoczna 59
3.4.10. Melioidoza 60
3.4.11. Ospa prawdziwa 62
3.4.12. Rycyna 64
3.4.13. Saksytoksyna (STX) 65
3.4.14. Trichoteceny (Toksyny grzybicze) 66
3.4.15. Toksyny (Laseczki zgorzeli gazowej) 68
3.4.16. Tularemia 69
3.4.17. Wąglik (Anthrax) 71
3.4.18. Wenezuelskie końskie zapalenie mózgu (VEE) 72
4. SPOSOBY OBRONY PRZED BRONIĄ BIOLOGICZNĄ 74
4.1. Prognoza skażeń i zakażeń 74
4.2. Wykrywanie i rozpoznawanie ataków 80
4.3. Indywidualna i zbiorowa ochrona 90
4.4. Udzielanie pomocy medycznej 93
4.5. Likwidacja skażeń biologicznych 97
5. PROBLEMY ZAKAZU BRONI BIOLOGICZNEJ 102
5.1. Akty prawne i umowy ograniczające, zakazujące produkowania i używania broni biologicznej 102
6. SŁOWNIK WYBRANYCH DEFINICJI I TERMINÓW 109
LITERATURA WYBRANA 115
ZAŁĄCZNIKI 117
Na świecie było tyle dżum co wojen.
Mimo to dżumy i wojny zastają
ludzi tak samo zaskoczonych.
Albert Camus, „Dżuma”
WSTĘP
Coraz bardziej realne staje się zagrożenie użyciem broni masowego rażenia zarówno w konfliktach lokalnych, jak i w celach terrorystycznych. Dotyczy to w pierwszym rzędzie broni biologicznej i chemicznej, a wynika to głównie z niewielkich kosztów produkcji takiej broni oraz rewolucji informatycznej umożliwiającej łatwy dostęp do informacji naukowej i technologicznej co pozwala na wytwarzanie takiej broni niemal w warunkach domowych. Broń biologiczna ( broń bakteriologiczna ) – należy do broni masowego rażenia. Wykorzystuje mikroorganizmy chorobotwórcze: wirusy, riketsje, bakterie i wytwarzane przez nie toksysny, grzyby chorobotwórcze, pierwotniaki, tkankowce do rażenia ludzi, zwierząt oraz zakażenia wody, roślinności, płodów rolnych i produktów żywnościowych, powoduje epidemie i trudne do zwalczenia choroby zakaźne ludzi i zwierząt. Jest rozprzestrzeniana za pomocą pocisków artyleryjskich, moździerzowych,rakietowych, bomb lotniczych,, przyrządów rozpylających, samolotów, które zrzucają z pokładów specjalne pojemniki z zakażonymi owadami, kleszczami czy gryzoniami[1]
Czy dziś istnieje zagrożenie bronią biologiczną? Potencjalna możliwość użycia mikroorganizmów chorobotwórczych jako środka bojowego stanowi realne zagrożenie współczesnego pola walki. Mikroorganizmy chorobotwórcze od dawna były stosowane w czasie wojen jako jeden ze środków do wyeliminowania siły żywej przeciwnika. Choroby zakaźne (również te pojawiające się naturalnie) dziesiątkowały wojska i powodowały niejednokrotnie znacznie większe straty niż same działania bojowe. O potencjalnej możliwości zastosowania mikroorganizmów chorobotwórczych w charakterze broni biologicznej decyduje przede wszystkim łatwość ich produkcji, niska cena wytwarzania, możliwość użycia w działaniach dywersyjnych i sabotażowych oraz znaczne trudności w wykryciu i udowodnieniu takiego przypadku (użycie określonych mikroorganizmów chorobotwórczych na terenach, gdzie choroba kiedykolwiek występowała naturalnie praktycznie uniemożliwia udowodnienie użycia broni biologicznej).
Potencjalna możliwość użycia broni biologicznej spowodowała, że kraje NATO wprowadzają w 2001 roku nowy rozdział do instrukcji ATP-45 – rozdział 9 „Ataki biologiczne, prognozowanie i ostrzeganie związane ze skażeniami i obszarami niebezpiecznymi”. Pozycja ta wprowadzona Stanagiem 2103 została zastąpiona przez ATP-45(B), które stanowi uaktualnioną i rozszerzona wersję ATP-45(A).
Podręcznik jest podzielony na pięć głównych części. Autor w części pierwszej zamierza przybliżyć Czytelnikowi w przystępnej formie problematykę, która kojarzy się z hasłem „broń biologiczna”. Myśl przewodnią opracowania stanowią historyczne, aktualne i perspektywiczne aspekty powstania i rozwoju tego środka masowego rażenia. Inaczej ujmując zagadnienie, w podręczniku pisze się o nim w czasie przeszłym, teraźniejszym i przyszłym. Wychodząc z tych metodologicznych założeń, na pierwszych stronicach podręcznika Czytelnik znajdzie uporządkowane i poddane ocenie informacje dotyczące rozwoju i bojowego użycia broni biologicznej w okresie poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej, w czasie jej trwania, w okresie międzywojennym, w czasie drugiej wojny światowej i po drugiej wojnie światowej. To retrospektywne spojrzenie na lata odległe, jak również coraz bliższe, doprowadzą do problemów współczesnej broni biologicznej.
W części drugiej interesującą jest także ogólna koncepcja systemu ochrony przed bronią biologiczną. Czytelnik zaznajomi się z obecnym systemem ochrony przed bronią biologiczną w Stanach Zjednoczonych, ogólnymi założeniami polskiego systemu ochrony przed skażeniami w sytuacjach kryzysowych i działalności Polskich Sił Zbrojnych.
W części trzeciej, dotyczącej podziału i ogólnej charakterystyki broni biologicznej, Czytelnik w przystępnej formie zapozna się z właściwościami wybranych środków biologicznych i ich przebiegiem klinicznym, leczeniem i zapobieganiem skutkom zakażeń.
W części czwartej interesujące mogą być wybrane problemy obrony przed bronią biologiczną, indywidualnej i zbiorowej ochrony oraz udzielania pomocy medycznej i likwidacji skażeń po ataku biologicznym.
W części piątej Czytelnik może się zapoznać z wybranymi aktami prawnymi i umowami zakazującymi produkowania i używania broni biologicznej.
Na końcowych stronicach podręcznika znajdzie Czytelnik wybrane definicje i terminy dotyczące broni biologicznej.
W tym ujęciu może on być przydatny dla szerokiego grona Czytelników, nie tylko z kręgów wojskowych lub zbliżonych do nich, ale także osób cywilnych. Podręcznik może z powodzeniem służyć, między innymi, studentom akademii wojskowych i szkół oficerskich, jako swoiste kompendium wiedzy na temat broni biologicznej.
1. BROŃ BIOLOGICZNA - GENEZA
1.1. Przeszłość
Broń biologiczna nie jest wynalazkiem współczesnym. Już u zarania dziejów zauważono, że wojnom często towarzyszyły epidemie, które czasami decydowały nawet o wynikach konfliktów. Trudno dziś dokładnie określić, kiedy te obserwacje zrodziły pomysł wykorzystania organizmów chorobotwórczych lub toksycznych substancji pochodzenia organicznego do celów wojskowych. Źródła historyczne podają, że w IV wieku przed Chrystusem w czasie walk na terenie Asyrii dokonywano zatruwania wody pitnej na terenie przeciwnika, stosując sporysz lub owoce roślin działających przeczyszczająco. Dawało to oczekiwane efekty, wyłączając z walki szerokie rzesze żołnierzy. Mniej więcej w tym czasie Solon zatruwał dostawy wody kierowane do oblężonej Krissy przy użyciu ciemiernika czarnego (rośliny ozdobnej z rodziny skrowatych). Dwa wieki później Scytowie razili wroga z łuków strzałami, których groty najpierw moczyli w krwi i rozpadających się zwłokach ludzkich. W zamierzchłych czasach uważni obserwatorzy doszli do wniosku, że prawie zawsze wojną towarzyszą epidemie chorób zakaźnych. Nie wiadomo dokładnie, kiedy te spostrzeżenia zrodziły pomysł wykorzystania zabójczej siły chorób zakaźnych. Nie znano wszak jeszcze wtedy przyczyn występowania tych chorób ani sposobów przenoszenia ich na ludzi. Stąd też w czasie oblężenia miast i twierdz stosowano zarażanie obrońców poprzez podrzucanie im zwłok zwierząt, które ginęły od zarazy.
Tatarzy w swoim niszczącym pochodzie poprzez Europę przerzucali przez mury obronne zwłoki ludzi zmarłych na dżumę lub cholerę. I tam gdzie nie pomagały zajadłe ataki i broń biała czy łuki i kusze, bakterie łamały opór szybko i całkowicie. W konsekwencji ataku na miasto Kaffa na Krymie, rozpoczęła się epidemia dżumy, która niebawem pochłonęła 25 milionów ludzi.
Bronią biologiczną posługiwał się również Aleksander Macedoński, który w okresie militarnych niepowodzeń skutecznie opóźniał pościg przeciwnika, pozostawiając za swymi oddziałami nie pogrzebane zwłoki koni i ludzi, zmarłych na zaraźliwe choroby.
Z kolei w literaturze wojskowej już od XVI wieku pojawiają się sugestie zadawania przeciwnikowi strat przez zarażanie jego żołnierzy chorobami zaraźliwymi[2]. Zarazki ospy zastosował konkwistador hiszpański Pizarro (do dziś szczerze przez Indian peruwiański znienawidzony) w czasie swoich brutalnych podbojów północnej części Ameryki Południowej, kiedy podstępnie rozdawał miejscowej ludności ubrania z chorych na ospę. Jak cytuje amerykański uczony S.A.Waksman – odkrywca streptomycyny, skutek był niesamowity, gdyż ospa zabiła wtedy ok. 3 miliony ludzi.
Ci sami Hiszpanie w tym samym czasie, a dokładnie w roku 1495, walcząc przeciw Francji, krwią chorych na trąd zatruli wino wojskom francuskim. Są na niechlubnej liście wczesnych bioataków także i polonika – według Departamentu Służby Zdrowia Stanu Arizona – w połowie XVII wieku polski generał polecił umieszczenie śliny chorych na wściekliznę psów wewnątrz wydrążonych kul armatnich.
Kolejne użycie broni biologicznej miało miejsce w Ameryce Północnej podczas wojny francusko – brytyjskiej, prowadzonej w latach1745-1767. Wtedy, na wzór Pizarra, dowódca wojsk angielskich sir Jeffrey Amherst zastosował w walce ze sprzyjającym Francuzom szczepem, zamieszkującym dolinę rzeki Ohio, koce zarażone wirusem ospy, wywołując u Indian śmiertelną dla nich epidemię ospy wietrznej i osłabiając tym samym armię francuską. Zastosowanie broni biologicznej było wyjątkowo skuteczne, gdyż Indianie nigdy jeszcze nie stykali się z ospą, byli szczególnie wrażliwi na jej zarazki i ginęli tysiącami.
Podobnie do Pizarra i Amhersta podczas wojny secesyjnej postąpił inny gentleman – dr Luke Blackburn – późniejszy gubernator Kentucky. Udoskonalił on metody poprzedników, dodając do zainfekowanych ospą wietrzną ubiorów także zainfekowane żółtą febrą. Tak spreparowane mundury sprzedał unionistom. Udoskonalenie to jednak się nie sprawdziło, ponieważ do przeniesienia wirusa gorączki na człowieka potrzebny jest nie mundur, a komar. W całej wojnie secesyjnej więcej żołnierzy zmarło z powodu chorób zakaźnych niż poległo na polu walki.
Również Napoleon, by zmusić do uległości mieszkańców Mantui, spowodował w 1797 roku zainfekowanie mieszkańców grodu gorączką błotną.
Z kolei podczas wojny krymskiej we wszystkich armiach walczących powszechnie szerzyły się takie choroby, jak dur brzuszny, plamisty i powrotny oraz gnilec. Już po pierwszych dniach kampanii pojawiła się w wojskach cholera, która do końca wojny dała w sumie ponad 18 tys. zachorowań, w tym ok. 10 tys. zgonów. W armii francuskiej liczącej 309 tys. żołnierzy poległo 7,5 tys., a zmarło od różnych chorób 61 tys.
Po okresie, w którym wiedziano o niezwykłej sile niszczącej lecz nie orientowano się w podstawowych danych mikrobiologicznych, nadszedł okres rozwoju nauk biologicznych. Rozwój nauk biologicznych, w tym mikrobiologii, który nastąpił u schyłku XIX wieku, przyczynił się do poprawy warunków życia ludzi oraz do znacznego zmniejszenia liczby zachorowań na choroby zakaźne. Ale dał jednocześnie w ręce ludzi marzących o zapanowaniu nad światem niezwykle groźną broń – wiedzę. A konkretnie wiedzę która otworzyła szerokie perspektywy i pole działania w celu zapobiegania i zwalczania chorób zakaźnych, ale równocześnie rozwinęła ogromne możliwości dla działań służących celom przeciwnym. Z możliwości tych zaczęto skwapliwie korzystać, i już od początku XX wieku w niektórych krajach, głównie w Niemczech, zaczęto rozwijać intensywne badania nad zastosowaniem broni biologicznej (zwanej wówczas bakteriologicznej) do niszczenia zarówno ludzi, jak i zwierząt służących człowiekowi.
1.2. Pierwsza wojna światowa – pierwsze próby
Okres pierwszej wojny światowej zapisał niechwalebną kartę w dziejach ludzkości. Po raz pierwszy na tak dużą skale zastosowano broń chemiczną[3]jako broń masowego rażenia. Wobec ogromu ofiar tego rodzaju działań na ogół zapomina się, że w wojnie tej podjęto dość liczne i niekiedy udane próby zastosowania czynników biologicznych wyhodowanych i spreparowanych w laboratoriach mikrobiologicznych.
Fakt, że zarazki można hodować i kierować ich rozmnażaniem, podsunął wojskowym myśl użycia ich jako broni. I tak narodziła się nowoczesna koncepcja broni biologicznej.
Prekursorami użycia broni biologicznej podczas pierwszej wojny światowej byli Niemcy. Począwszy od 1915 roku Niemcy zaczęli stosować na dużą skalę dywersyjne ataki biologiczne skierowane przede wszystkim przeciwko koniom wojskowym i bydłu hodowlanemu w krajach Ententy, a wkrótce przenieśli tę działalność na teren USA i później nawet do neutralnej Argentyny, która eksportowała żywe zwierzęta do Europy. Do tych celów stosowano głównie laseczki wąglika i pałeczki Burkholderia mallei wywołującej nosaciznę. Zwierzęta zakażano bezpośrednio bądź pośrednio przez skażenie paszy.
Dosyć interesująca w tym kontekście jest postać doktora Antona Dilgera. Ten pół Amerykanin, pół Niemiec (jak się później okazało bardziej Niemiec) w Waszyngtonie w 1915 roku zainfekował dostarczonymi przez rząd niemiecki bakteriami wąglika oraz nosacizny 3000 koni, mułów i owiec przeznaczonych dla S...
justysior