MARIUSZ MARKIEWICZ HISTORIA POLSKI 1492-1795 WYDAWNICTWO LITERACKIE � Copyright by Wydawnictwo Literackie, Krak�w 2002 Wydanie drugie poprawione Recenzje merytoryczne Prof. dr J�zef Gierowski Prof. dr hab. Krzysztof Mikulski Dr Andrzej K. Link-Lenczowski " Redaktor prowadz�cy Barbara G�rska Zesp� redakcyjno-korektorski Wojciech Adamski, Barbara Borowska, Alina Doboszewska, Iwona Gtuszek, Jolanta Korku�, Krzysztof Lisowski, Teresa Podoska, Maria Russ, Henryka Salawa, Lidia Timofiejczyk, Ma�gorzata W�jcik Indeks os�b oraz indeks nazw geograficznych, administracyjnych i etnicznych Maciej Zdanek Projekt ok�adki, stron tytu�owych, uk� Tomasz Lee Przygotowanie map Andrzej Najder Redaktor graficzny, wyb�r ilustracji Bo�ena Korhut 39 3 W Printed in Poland Wydawnictwo Literackie Sp. z o.o., 2007 31-147 Krak�w, ul. D�uga 1 bezp�atna linia telefoniczna: 0 800 42 10 40 ksi�garnia internetowa: www.wydawnictwoliterackie.pl e-mail: ksiegarnia@wydawnictwoliterackie.pl fax: ( + 48-12)430 00 96 tel.: (+48-12) 619 27 70 Sk�ad i �amanie: Infonnarket Druk i oprawa: Drukarnia Narodowa S.A. ISBN 978-83-08-04128-4 � oprawa broszurowa ISBN 978-83-08-04129-1 � oprawa twarda BUL UA \ Spis tre�ci Wst�p .................................................... 15 Obszar pa�stwa i liczba ludno�ci................................ 17 CYWILIZACJA. KULTURA ........................................ 25 I. INSTYTUCJE RZECZYPOSPOLITEJ................................ 27 1. Ustr�j pa�stwa............................................. 27 �Jedyna i niepor�wnywalna?"� normalne pa�stwo europejskie czy pa�stwo pogranicza .................................... 27 Monarchia mieszana......................................... 30 Trzy porz�dki prawno-polityczne Rzeczypospolitej Obojga Narod�w ........ 33 2. Monarcha................................................ 35 Kr�l jako prawodawca ....................................... 35 Kr�l jako najwy�szy s�dzia .................................... 36 Kierownik polityki zagranicznej ................................. 37 Kr�l jako w�dz naczelny...................................... 38 Kr�l a ko�cio�y ............................................ 38 W�adza rozdawnicza kr�l�w.................................... 39 Dw�r kr�lewski jako narz�dzie w�adzy ............................ 40 Etykieta, ceremonia� i propaganda ............................ 43 Niezale�no�� finansowa kr�la .................................. 47 Elekcyjno�� tronu .......................................... 49 3. Sejm ................................................... 50 Zakres w�adzy............................................. 51 Sk�ad sejmu .............................................. 53 Kr�l w sejmie........................................... 55 Senatorowie............................................ 55 Pos�owie.............................................. 56 Obrady sejmowe ........................................... 58 Obrady w izbach po��czonych ............................... 59 Obrady w izbach roz��czonych............................, . . 60 Spis tre�ci Problem Liberum velo .................................... 61 Konkludowanie obrad � ponownie w izbach po��czonych ............ 63 Inne rodzaje sejm�w ........................................ 64 4. Sejmiki.................................................. 65 Zwo�ywanie sejmik�w........................................ 65 Obrady sejmik�w........................................... 67 Sejmiki zrywane, rozdwojone i kradzione .......................... 69 Zakres dzia�alno�ci sejmik�w................................... 70 Organy sejmikowe.......................................... 71 5. Administracja ............................................. 72 Rady senatu .............................................. 73 Urz�dy ministerialne i lokalne .................................. 74 Ministrowie............................................ 74 Urz�d marsza�kowski...................................... 74 Urz�d kanclerski ........................................ 75 Urz�d podskarbinski i g��wne problemy skarbu Rzeczypospolitej........ 76 Podskarbi wielki......................................... 78 Urz�d hetma�ski ........................................ 79 Urz�dy ziemskie......................................... 81 6. Ko�cio�y Rzeczypospolitej � struktura organizacyjna .................. 85 Ko�ci� katolicki ........................................... 85 Reforma Ko�cio�a........................................ 89 O�wiecenie katolickie ..................................... 92 Ko�ci� prawos�awny i unicki (greckokatolicki) ...................... 93 Ko�cio�y protestanckie ....................................... 96 7. Wojsko Rzeczypospolitej...................................... 97 i'ospolit.e ruszenie .......................................... 97 Wojsko zawodowe .......................................... 99 Piechota zaporoska ......................................... 102 Husaria i inne formacje jazdy .................................. 102 Wojsko cudzoziemskiego autoramentu............................. 105 Artyleria i llo!,;i ............................................ 106 Kota i konfederacje wojskowe .................................. 106 II. SPO�ECZE�STWO ......................................... 108 1. Mapa spo�eczna Rzeczypospolitej, narody i grupy etniczne............... 109 Podstawowe spo�eczno�ci ..................................... 109 Dw�r i jego wie�........................................... 110 Miasto.................................................. 111 Cechy................................................ 111 Kaha� � getto............................................. 113 Punkty kontakt�w spo�ecznych ................................. 114 S�siedztwa ............................................... 116 Ma�e ojczyzny............................................. 116 Rzeczpospolita wielu narod�w.................................. 120 J�zyki .................................................. 123 Religia a j�zyki ............................................ 124 J�zyk polski, katolicyzm, nar�d etniczny ........................ 124 �J�zyk litewski, kalwinizm i katolicyzm.......................... 125 .l�zyk ruski, prawos�awie i unici .............................. 126 J�zyk niemiecki, luteranizm................................. 128 J�zyki �ydowskie, wyznanie moj�eszowe......................... 129 Ormianie, Tatarzy, Karaimi, Cyganie, Szkoci, Wo�osi, Holendrzy ........ 132 2. Stany................................................... 134 Stan szlachecki ............................................ 134 Granice stanowe......................................... 134 Spis tre�ci 3. Przywileje szlacheckie..................... Liczba szlachty i jej zr�nicowanie ............ Mo�nowladcy, magnaci, arystokraci............ Sarmatyzm, czyli ideologia szlachecka.......... Szlachcic ziemianin....................... Szlachcic obywatel ....................... Idea�y polityczne szlachty................... Mieszczanie .............................. Stan mieszcza�ski........................ Podzia�y i konflikty spo�eczne................ Stan mieszcza�ski � uwagi og�lne............ Ustr�j miast............................ Mieszka�cy miast........................ Wielkie i ma�e miasta ..................... Procesy urbanizacyjne..................... W�a�ciciele miast ........................ Ch�opi.................................. Podda�stwo........................... Gromada............................. Spo�eczno�� ch�opska..................... Ludzie lu�ni ............................. �ycie biologiczne cz�owieka................... Wy�ywienie............................... U�ywki i uciechy sto�u...................... Mieszkania .............................. Warunki mieszkaniowe ................... Ubiory................................. Rodzina................................ Kobiety ................................ Seks .................................. Dzieci ................................. Dzieci niechciane....................... Edukacja dzieci ........................ System szkolny ........................... Komisja Edukacji Narodowej ............... Szko�y wy�sze ......................... Podr� edukacyjna oraz s�u�ba dworska i wojskowa �mier�................................. III. GOSPODARKA .................. 1. Charakterystyka og�lna ............ 2. Rolnictwo � organizacja produkcji rolnej Wielkie Ksi�stwo Litewskie ....... Ukraina..................... Prusy ...................... Gospodarstwo wiejskie............. Uprawa ro�lin ................ Hodowla.................... Stawy...................... Rybo��wstwo................. Gospodarka le�na.............. 3. Przemy�l ...................... Przemys� wiejski � organizacja produkcji Przemys� miejski � organizacja produkcji Cha�upnictwo albo nak�ad........ 136 138 139 142 142 143 144 147 147 149 150 152 154 156 158 159 161 162 164 165 168 172 175 176 177 181 183 186 188 190 191 191 193 194 198 199 201 202 204 204 208 212 213 214 215 215 218 222 223 223 224 224 225 227 Spis tre�ci Manufaktury ........................................... ...
henioka