LEKSYKON PRZYRODNICZY POROSTY, MCHY, PAPROTNIKI Bruno P. Kremer i Hermann Muhle POROSTY, MCHY, PAPROTNIKI Przek�ad z niemieckiego Janina Zieli�ska �wiat Ksi��ki Przegl�d symboli obrazkowych Mchy boezno- zarodniowe * Gwiazdka oznacza gatunki umieszczone na Czerwonej Li�cie ro�lin wymar�ych, gin�cych i zagro�onych w Polsce Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytu� orygina�u: Steinbachs Naturfuhrer: Flechten, Moose, Farne � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1991/1997 � polskiego wydania Bertelsmann Media Sp. z o.o., Warszawa 1998 Wszelkie prawa zastrze�one Redaktor tomu Porosty, mchy i paprotniki: Magdalena Hildebrand Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany ISBN 83-7227-061-9 Nr 2068 Spis tre�ci 6 Wst�p 8 Porosty 10 Porosty krzaczkowate 30 Porosty listkowate 56 Porosty z sinicami 58 Porosty z pylastym hymenium 58 Porosty z otoczniami 60 Porosty z wyd�u�onymi owocnikami 62 Inne porosty skorupiaste 76 Mszaki 78 W�trobowce 80 Glewiki 80 W�trobowce plechowate 92 W�trobowce ulistnione 112 Mchy 114 Mchy torfowce 118 Mchy g�rnozarodniowe 188 Mchy bocznozarodniowe 224 Paprotniki 226 Wid�aki 232 Skrzypy 238 Paprocie 280 S�owniczek 283 Wykaz nazw ro�lin 286 Autorzy zdj�� Wst�p Kolejny tom Leksykonu przyrodniczego ��czy bardzo r�norodne grupy organizm�w, jak po- rosty, mszaki i paprotniki, ostatnie obejmuj�ce wid�aki, skrzypy i paprocie. Liczne gatunki, szczeg�lnie porost�w i mszak�w, s� tak ma�e, �e bez pomocy lupy trudno je oznaczy� lub jest to niemo�liwe. Ich pi�kno i r�norodno�� kszta�t�w nie ukazuj� si� tak bezpo�rednio, jak barwy i bogactwo form ro�lin kwiatowych. Dla zrozumienia ich odmienno�ci od znacznie nam bli�szych ro�lin kwiatowych potrzebna jest nie tylko znajomo�� ich cech wsp�lnych i indywidualnych, lecz tak�e sposobu �ycia i rozmna�ania si� za pomoc� zarodnik�w. Wy- obra�enie o nich przybli�y czytelnikom tej ksi��ki rozdzia� poprzedzaj�cy ilustracje i za- mieszczony na ko�cu s�owniczek. W pewnym stopniu pouczaj�ce b�dzie tak�e uwa�ne obejrzenie barwnych ilustracji wielu gatunk�w porost�w i mszak�w. �aden spec- jalista nie mo�e okre�li� wszystkich gatunk�w z fotografii, nawet gdy ukazuj� one r�ne de- tale. Dlatego obok opis�w gatunk�w nie mo�- na by�o zrezygnowa� z zamieszczenia w tek�- cie rysunk�w. Wyostrzmy nasz� uwag� obserwuj�c te orga- nizmy, kt�re w uproszczeniu, a wed�ug dzisiej- szego rozumienia niezbyt trafnie, zosta�y okre�lone jako �ro�liny ni�sze", a w�wczas zdarzy si�, �e gdy coraz wnikliwiej b�dziemy przygl�da� si� otaczaj�cej nas naturze, ujrzy- my nowy �wiat stanowi�cy niepozorn� stron� �ywych zbiorowisk. Maj� one wielkie znacze- nie ekologiczne w gospodarce przyrody, a przez to tak�e dla cz�owieka. Dopiero w drugiej po�owie XIX wieku odkryto, �e porosty maj� szczeg�lnie swoist�, dualis- tyczn� natur�. Grzyby i glony tworz� trwa�e wsp�lnoty �yciowe w postaci porost�w. Wy- r�niono oko�o 16 000 gatunk�w. Porosty na swoich stanowiskach od tropik�w po Arktyk�, od w�d morskich po wysokie g�ry znacz� cz�sto zgo�a granice rozwoju �ycia. Ju� w sta- ro�ytno�ci u�ywano intensywnych barwnik�w porostowych. Purpurowe persio i niebieski lakmus s� stosowane do naszych czas�w. Do substancji porostowych nale�� te� kwasy, kt�re osi�gaj� w organizmach porost�w zna- cz�ce st�enia. Maj� one znaczenie we wsp�czesnej taksonomii. Dzi�ki kwasom poros- ty przyczyniaj� si� do chemicznego wietrzenia ska�, na kt�rych si� osiedlaj� i wrastaj� w nie strz�pkami grzyba, aby si� przytwierdzi�. Poros- ty wytrzymuj� w swoim otoczeniu znaczn� kon- centracj� metali ci�kich, s� jednak szczeg�lnie wra�liwe na zanieczyszczenie powietrza. Je�li zim� koncentracja dwutlenku siarki przekracza 0,16 mg/m3, w�wczas ca�e p�aty porost�w za- mieraj�. W obszarach rozwijaj�cego si� uprze- mys�owienia tworz� si�, pocz�tkowo niezauwa- �ane, pustynie porostowe. Niekt�re porosty mo- g� osi�ga� wiek ponad sto lat. W przeciwie�stwie do porost�w o naturze dua- listycznej, mszaki kt�re razem licz� oko�o 10000 gatunk�w, s� znacznie bli�sze lepiej nam znanym ro�linom wy�szym. Jednak�e mszakom brak pewnych istotnych cech ro�lin kwiatowych. Z regu�y nie maj� one korzeni, tkanki okrywaj�cej i przewodz�cej, a gospo- dark� wodn� reguluj� nie tylko wewn�trz swo- ich kom�rek, lecz tak�e potrzebn� wilgo� gro- madz� kapilarnie w obszarach mi�dzy listka- mi i �ody�k�. W ten spos�b niekt�re gatunki mog� wch�on�� sze�cio- lub siedmiokrotnie wi�cej wody ni� same wa��. Mszaki odgrywa- j� znaczn� rol� w gospodarce wodnej las�w i torfowisk. Torfowce zgo�a umo�liwiaj� powstawanie wysokich torfowisk z pok�adami torfu. Obserwatorzy przyrody rzadko dostrze- gaj� przemian� pokole� mszak�w, kt�ra jest zwi�zana ze zmian� ich postaci. �atwiej mo�- na zaobserwowa� w naturze to zjawisko, kiedy si� o nim wie. Paprotniki s� to naczyniowe ro�liny zarodniko- we kt�re podobnie jak mszaki, stanowi� od- r�bny typ w �wiecie ro�lin. W naszym tomie uwzgl�dniono trzy klasy obejmuj�ce 12 500 gatunk�w rozprzestrzenionych w �wiecie: wid- �aki, skrzypy i paprocie. Na ostatnie przypada oko�o 12 000 gatunk�w. W przemianie pokole� naczyniowych ro�lin zarodnikowych, w�a�ciwa ro�lina, kt�r� znamy z natury, nast�puje po niepozornym drobno- plechowatym gametoficie. Poniewa� nie znaj- dujemy tutaj kwiat�w ani owoc�w jako cech gatunkowych, oznaczanie wymaga nie tylko dok�adnych obserwacji kszta�tu li�ci, u skrzy- p�w tak�e przekroju p�du, lecz przede 6 wszystkim organ�w zarodniono�nych. Tak�e w tej grupie ro�lin, kt�re w przeciwie�stwie do mch�w tworz� korzenie i tkank� przewodz�c� co upodabnia je do ro�lin kwiatowych, cz�sto rysunki w tek�cie s� wa�niejsze dla okre�lenia, ni� barwne ilustracje. Wi�kszo�� �ro�lin ni�szych" nigdy nie byta przed- miotem zbioru z powodu swej niepozorno�ci. Fakt, �e wiele spo�r�d nich to nie tylko gatunki rzadkie, ale wr�cz zagra�a im wygini�cie, u�wiadamia nam, �e przyroda cierpi w mniejszym stopniu przez zbieranie, zrywanie i inne bezpo�rednie u�ytkowanie, ni� przez znacznie gro�niejsze zmia- ny �rodowiska b�d� pozbawianie przestrzeni �y- ciowej i zatruwanie biosfery. G.S. Wid�ak ja�owcowaty Piesza nka k�dzierzawa Porosty Porosty [Lichenes) s� wsp�lnot� �yciow� glonu z grzybem. Dzi�ki �cis�emu symbiotycznemu wsp�yciu cia�o wegetatywne porostu [thallus, plecha) rozwija postaci, jakich nie osi�gaj� ani glon, ani grzyb w oddzielnych kulturach. Szczeg�l- nie bogato zr�nicowane s� formy listkowate i krzaczkowate. Godne uwagi jest tworzenie przez porosty w�a�ciwych im zwi�zk�w chemicznych. S� w�r�d nich substancje o dzia�aniu antybiotycz- nym. Partnerem glonowym (phycobiont) s� g��wnie je- dnokom�rkowe lub nitkowate formy sinic lub ziele- nic. W�r�d partner�w grzybowych (mycobiont) najcz�ciej wyst�puj� workowce, tylko w nielicz- nych przypadkach podstawczaki. W�r�d workow- c�w (Ascomycetes) dominuj� formy z owocnikami miseczkowatymi (apotecja), rzadsze s� formy z owocnikami zag��bionymi (peritecja). Partner grzybowy najcz�ciej okre�la zewn�trzny kszta�t plechy, natomiast partner glonowy poprzez foto- syntez� jest dostarczycielem w�glowodan�w. Nie- kt�re porosty maj� obok ich g��wnego partnera glonowego, jeszcze dodatkowy glon (zwykle sinic� Nostoc) rozwijaj�cy si� w brodawkach na po- wierzchni lub zag��bionych w piesze. S� one zna- ne jako cefalodia. Mo�na wyr�ni� dwa schematyczne typy budowy plechy: niewarstwowan� (homeomeryczn�) i war- stwow� (heteromeryczn�). Plecha homeome- ryczn� wyst�puje g��wnie u porost�w galaretowa- tych (np. Collema), w kt�rych partnerem glonowym jest sinica, cz�sto kszta�tuj�ca form� plechy. W po- rostach heteromerycznych glony (najcz�ciej ziele- nice) s� w jednej okre�lonej warstwie plechy. Wyr�- �niamy trzy g��wne typy morfologicze plech, cho� s� mi�dzy nimi formy przej�ciowe: 1. Porosty skorupiaste Plecha ich jest tak �ci�le zro�ni�ta z pod�o�em (substrat), �e nie mo�na jej zdj�� lub jest to bar- dzo trudne. 2. Porosty listkowate Plecha jest mniej lub bardziej kolista i sk�ada si� z listkowatych �atek z wyra�n� g�rn� i doln� stro- n�, na kt�rej mog� tworzy� si� organy czepne (chwytniki), kt�rymi porost przytwierdza si� do pod�o�a. 3. Porosty krzaczkowate Plecha jest ta�mowata lub ob�a, zwykle bogato rozga��ziona. Przytwierdza si� do pod�o�a chwyt- nikami lub tarczk� czepn�. Formy nitkowate, cz�s- to zwisaj�ce, okre�lamy jako brodate. Niekt�re porosty krzaczkowate tworz� styliki proste lub lej- kowato rozszerzone z licznymi owocnikami na brzegu. S� to tzw. podecja (np Cladonia). Je�li pionowe styliki s� p�onne, okre�la si� je jako pseudopodecja. Do rozmna�ania wegetatywnego mog� s�u�y� �u- seczkowate lub wa�eczkowate wyrostki (izidia). Tworz�ce si� obficie proszkowate rozmn�ki no- sz� nazw� soredi�w. S� to grupy glon�w otoczone strz�pkami grzybni. Powstaj� one cz�sto w sora- liach, w charakterystycznych dla r�nych ga- tunk�w miejscach plech. Tylko komponent grzybo- wy ma zdolno�� do rozmna�ania p�ciowego, nie stwierdzono jej natomiast u partnera glonowego. Dzi�ki swoim w�a�ciwo�ciom porosty maj� prak- tyczne znaczenie jako ro�liny wska�nikowe (bioin- dykatory) zanieczyszczenia powietrza. S� one bardzo wra�liwe na kwa�ne spaliny, ust�puj� te� ju� we wczesnym stadium uprzemys�owienia, po- cz�tkowo w bliskim zasi�gu zak�ad�w przemys�o- wych, kt�re do dzi� rozprzestrzeni�y si� w wielu regionach. Znaczenie gospodarcze maj� porosty reniferowe (Cladonia rangiferina i podobne gatun- ki) w tundrach subarktycznych, gdzie s�u�� jako pasza dla renifer�w. Cladonia stellaris bywa u�y- wana do wicia wie�c�w, przy projektowaniu ro�- linnych uk�ad�w przestrzennych. Dawniej sto- sowano barwniki porostowe (np. z Rocella) do barwienia tkanin. Porosty s� szeroko rozprzest- rzenione, cz�sto mo�na znale�� je w warunkach ekstremalnych gdzie przy s�abej konkurencji roz- wijaj� wielkie bogactwo...
marszalek1