Różne czynniki mają wpływ na ustalenie wysokości odszkodowania. Ustalenie odszkodowania – tj. wysokości sumy pieniężnej, która ma być wypłacona poszkodowanemu jest wynikiem rozumowania prawniczego i ma swoje fazy:
1. określenie szkody podlegającej naprawieniu – jaka szkoda podlega naprawieniu?, jakie zdarzenia uważamy za szkodę?
2. ustalenie wartości szkody
3. ustalenie stosunku między ustaloną wartością szkody a wysokością odszkodowania – możliwe różne ujęcia
ad 1.
SZKODA to uszczerbek w dobrach prawnie chronionych, interesach, prawach podmiotowych.
Zdarzenie może mieć szkodliwe następstwa dwojakiego rodzaju:
- normalne
- anormalne
Podstawą ustalenia charakteru następstwa jest związek przyczynowo skutkowy i jego charakter.
Art. 361 wyznacza granice odpowiedzialności odszkodowawczej, określa bowiem jakie szkody objęte są odpowiedzialnością:
Art. 361. § 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. § 2. W powyższych granicach (tzn. w granicach normalnego związku przyczynowego), w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Związek przyczynowo - skutkowy pełni dwie funkcje:
- stanowi przesłankę powstania obowiązku naprawienia szkody
- wyznacza granice szkód objętych odpowiedzialnością – objęte są nią tylko normalne następstwa (szkody) określonego zdarzenia; jeżeli szkoda jest anormalnym następstwem zdarzenia, nie jest objęta odpowiedzialnością.
ad 2.
Ustalenie odszkodowania – możemy wskazać rożne systemy w prawie porównawczym ustalania jego wysokości:
1. proporcjonalność między winą a należnym odszkodowaniem –
Występuje w prawie austriackim, gdzie przy szkodzie na mieniu odszkodowanie nie obejmuje utraconych korzyści (tzw. lucrum cessans) chyba, że zachodzi wina umyślna lub rażące niedbalstwo po stronie odpowiedzialnego za powstanie szkody. Od rodzaju winy zależy ustalenie rozmiaru szkody podlegającej naprawieniu. Gdy nie jest spełniona przesłanka winy umyślnej ani rażącego niedbalstwa odszkodowanie ogranicza się do naprawienia doznanej rzeczywiście straty (damnum emergens) i nie obejmuje utraconych korzyści.
2. wysokość odszkodowania uzależniona od decyzji sądu
W prawie szwajcarskim ustalenie wysokości odszkodowania pozostawione jest uznaniu sędziego, który bierze pod uwagę cały szereg różnych okoliczności sprawy.
3. system pełnego odszkodowania
Występuje między innymi w prawie polskim, niemieckim, szwajcarskim.
Jeżeli ustali się, że powstała szkoda podlegająca naprawieniu, będąca normalnym następstwem, to w zasadzie ta szkoda powinna zostać naprawiona , a wysokość odszkodowania ustalona tak aby ją w pełni naprawić. Odszkodowanie powinno obejmować nie tylko damnum emergens ale także lucrum cessans. Zgodnie z tą zasadą naprawienie szkody naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
Zasada ta została wyrażona w art. 361 § 2 k.c. Istnieją od niej wyjątki, które wskazują na pewne okoliczności, które należy wziąć pod uwagę ustalając wysokość odszkodowania które doprowadzą do obniżenia jego wysokości.
Z drugiej zaś strony wynika z niej, że odszkodowanie nie powinno przekraczać wysokości szkody. Działanie przepisów odpowiedzialności cywilnej nie może być źródłem bezpodstawnego wzbogacenia się poszkodowanego. W niektórych systemach możliwe jest ustalenie w pewnych przypadkach odszkodowania przekraczającego wysokość szkody – mamy wówczas do czynienia z odszkodowaniem karnym (punitive, exemplary damages), które obok funkcji kompensacyjnej pełni również funkcję represyjną. W prawie polskim podstawową funkcją jaką pełni odpowiedzialność cywilna jest funkcja kompensacyjna. Funkcja represyjna może wchodzić w grę, ale w bardzo wąskim zakresie, gdy ustawa wyraźnie to przewiduje. Istnieje rodzaj odpowiedzialności cywilnej przy okazji której może dojść do realizacji funkcji represyjnej – np. instytucja KARY UMOWNEJ.
Z ustaleniem wysokości szkody wiążą się pewne problemy. W wypadku szkody w postaci uszczerbku na zdrowiu, trudno jest ocenić ją w pieniądzu. Jest cały szereg przepisów pozwalających ustalić wysokość szkody na osobie – art. 444 k.c. i następne. Nawet przy szkodzie na mieniu powstają problemy w ustaleniu jej wysokości.
Ustalając szkodę można wziąć pod uwagę:
- wartość rynkową (pretium commune)– określa ile warta była by dana rzecz na rynku w danej chwili
- wartość dla poszkodowanego (pretium singulare) – określa wartość jaką rzecz ma dla konkretnej osoby – poszkodowanego
Z zasady pełnego odszkodowania oraz faktu, że szkoda ma pełnić przede wszystkim funkcję kompensacyjną wynika, że należy wziąć pod uwagę wartość jaką dana rzecz miała dla konkretnego poszkodowanego – aby jemu szkodę w pełni naprawić.
· Zniszczenie rzeczy używanej – przy ustalaniu wysokości szkody należy uwzględnić wartość szczególną rzeczy dla poszkodowanego
· Zniszczenie rzeczy należącej do kompletu – na skutek zniszczenia elementu zmniejsza się wartość całego kompletu. Przy ustaleniu wysokości szkody należy uwzględnić nie tylko wartość zniszczonego elementu, ale także obniżenie wartości całego kompletu
Nie powinniśmy jednak zupełnie odrywać się od ceny rynkowej, która powinna stanowić pewien wzorzec, punkt odniesienia dla ustalenia ewentualne pewnej wartości wyższej szkody.
Czasami przepis prawa może ograniczyć odpowiedzialność do zwykłej wartości rzeczy (ceny rynkowej). Wtedy mówimy o metodzie obiektywnej ustalania wysokości szkody, ponieważ odnosi się do obiektywnych kryteriów. Odwoływanie się do zwykłej wartości rzeczy przy ustalaniu wysokości szkody to wyjątek od zasady pełnego odszkodowania wyrażonej w art. 361 § 2
USTALENIE WYSOKOŚCI SZKODY POLEGAJĄCEJ NA USZKODZENIU POJAZDU
Ustalona wysokość szkody powinna uwzględniać koszty przywrócenia pojazdu do stanu użyteczności. W doktrynie pojawiają się wątpliwości, czy należy brać pod uwagę spadek możliwej do osiągnięcia ceny za dany pojazd, który to spadek jest konsekwencją tego, że pojazd jest już pojazdem powypadkowym. Obecnie przyjmuje się, że należy uwzględnić spadek wartości sprzedażnej. Uwzględnia się w tym wypadku okoliczności indywidualne – fakt, że pojazd jest w majątku określonej osoby. Ustalenie wysokości uszczerbku w postaci spadku wysokości możliwej do osiągnięcia ceny będzie odbywało się na podstawie cen rynkowych.
Możemy wyróżnić jeszcze jeden rodzaj wartości jaką ma rzecz tj. pretium affectionis czyli wartość, która wynika, ze szczególnego upodobania czy więzi uczuciowych. Nie powinna ona być uwzględniana przy ustalaniu wysokości szkody bo:
- nie da się jej zobiektywizować (trudno przeliczyć uczucia na pieniądze)
- założeniem polskiego prawa cywilnego jest, że za pomocą środków majątkowych naprawiana jest szkoda majątkowa. Szkoda niemajątkowa (nieprzyjemne uczucia, negatywne emocje, ból) z założenia nie podlega naprawie przy użyciu środków pieniężnych z zastrzeżeniem jednak wyjątków przewidzianych w przepisach prawa (zadośćuczynienie za krzywdę; art. 24)
SZKODA może przybrać dwie postacie:
1. damnum emergens polega na zmniejszeniu aktywów bądź zwiększeniu pasywów czy naruszeniu praw na dobrach niematerialnych a także może polegać na wydatkach na ograniczenie szkody (leczenie)
2. lucrum cessans – szkoda, która polega na utracie korzyści, których poszkodowany w chwili zdarzenia nie miał, ale mógłby osiągnąć w zwykłym toku rzeczy, gdyby nie nastąpiło zdarzenie szkodzące. Musi zachodzić dostatecznie wysoki stopień prawdopodobieństwa, że w normalnym toku rzeczy korzyść zostałaby osiągnięta aby szkoda ta podlegała naprawieniu. Ocenia się to w świetle ustaleń faktycznych oraz zasad wynikających z doświadczenia życiowego oczywiście w granicach normalnego związku przyczynowego. Tutaj dochodzi do głosu zasada pełnej odpowiedzialności, która karze nam uwzględnić indywidualną sytuację poszkodowanego - czyli bierzemy pod uwagę jakie byłyby jego korzyści i zyski, a nie zwykle, typowo osiągalne. Co do zasady nie uwzględnia się szansy na osiągnięcie korzyści, chyba że zachodzi dostatecznie wysoki stopień prawdopodobieństwa na jej osiągnięcie.
Czy jest szkodą?:
pozbawienie możliwości korzystania z pojazdu na czas naprawy pojazdu powypadkowego
prof. Szpunar à można domagać się naprawienia wynikłej stąd szkody jeżeli dany pojazd służył poszkodowanemu do wykonywania zawodu; mógłby dochodzić lucrum cessans. W innych przypadkach korzystania z samochodu na potrzeby rekreacyjne – utrata przyjemności i wygody nie stanowi szkody majątkowej i przez to nie podlega naprawieniu przy pomocy odszkodowania
prof. Sołtysiński i Rusiewicz à w tym przypadku powstaje szkoda majątkowa; pewne reperkusje majątkowe w sytuacji życiowej poszkodowanego.
prof. Dybowski à mamy w tej sytuacji do czynienia ze szkodą majątkową, którą da się bardzo łatwo wyliczyć. Korzystanie z przedmiotów komercjalizuje się przez np. możliwość wynajmu. W konsekwencji mamy dość łatwy sposób ustalenia ile poszkodowany musiałby wydać aby wynająć pojazd zastępczy – w ten sposób można ustalić wysokość szkody
Jeżeli brak pojazdu został zrekompensowany przez poszkodowanego poprzez wynajem pojazdu zastępczego należy uznać, że właściciel pojazdu znajdującego się w naprawie doznał szkody majątkowej.
kwestia zmarnowanego urlopu
np. w wyniku zatrucia pokarmowego
prof. Szpunar à utrata przyjemnych doznań nie jest szkodą. Jeżeli jakość usług jest niewłaściwa możliwe jest roszczenie o obniżenie ceny
Niektórzy uważają, że tego typu zorganizowany wyjazd ma wartość majątkową. Zmarnowany urlop może się wiązać z utratą zdolności do dalszego zarobkowania, ponieważ podstawowa funkcja urlopu nie zostanie zrealizowana.
Orzeczenie Trybunału w Luksemburgu w sprawie „Leibner” z 2002 roku.
Sąd austriacki uznał, że zmarnowany urlop to szkoda niemajątkowa i nie podlega naprawieniu za pomocą środków pieniężnych. Powództwo sąd oddalił. Sprawa trafiła do Luksemburga ze względu na fakt, że roszczenie oparte było na przepisach stanowiących wdrożenie dyrektywy wspólnotowej. Trybunał uznał że rozumieniu prawa wspólnotowego naprawienie szkody powinno obejmować również tego rodzaju następstwa. Sąd krajowy nie może powoływać się na własne regulacje prawa cywilnego gdy prawo wspólnotowe przewiduje rozszerzenie zakresu odpowiedzialności za szkodę.
Problemy dowodowe związane z lucrum cessans – stan faktyczny orzeczenia SN z 3 kwietnia 1979 roku.
Pozwana firma budowlana nie wykonała na czas chlewni, w której powód miał zamiar prowadzić hodowlę. Powód wystąpił o naprawienie szkody , która polegała na utraconych korzyściach, które by uzyskał, gdyby chlewnia została wybudowana na czas. SN uwzględnił okoliczność, że powód prowadził już wcześniej działalność hodowlaną, którą jednak zaprzestał. Hodowla mu się wówczas nie udała, więc zrezygnował. Powód nie był dostatecznie wytrwały w prowadzeniu hodowli, aby uznać jego roszczenie.
ustalenie rozmiaru szkody – 2 konkurencyjne metody:
1. Metoda uwzględniania pojedynczego naruszonego dobra
Ustalając rozmiar szkody bierzemy pod uwagę tylko wartość konkretnego naruszonego dobra. Nie bierzemy pod uwagę wpływu naruszenia tego dobra na cały majątek.
2. Metoda różnicy
Ustalając rozmiar szkody bierze się pod uwagę stan całego majątku poszkodowanego jaki rzeczywiście istnieje po nastąpieniu zdarzenia szkodzącego i porównujemy ze stanem hipotetycznym tegoż majątku tj. takim któryby istniał gdyby zdarzenia szkodzącego nie było.
Szkoda to różnica pomiędzy tymi dwoma stanami majątku.
METODA RÓŻNICY pozwala wykryć doznaną szkodę ze wszelkimi reperkusjami dla majątku poszkodowanego. Metoda ta jest zalecana w doktrynie i stosowana w orzecznictwie.
problem daty z jakiej mamy brać pod uwagę wartość szkody
Kwestię tą reguluje wyraźnie ustawodawca wyraźnie w art. 363 § 2 k.c.:
Art. 363. § 1. Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu. § 2. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.
Możliwe sposoby naprawienia szkody określone są w art. 363 § 1 k.c.
Art. 363. § 1. Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
- odszkodowanie pieniężne nie jest jedynym ani wymienionym w pierwszej kolejności sposobem naprawienia szkody
- ustawodawca daje możliwość wyboru poszkodowanemu co do sposobu naprawienia szkody
- kiedyś, gdy istniały problemy z nabyciem towaru wówczas bardzo często poszkodowany żądał naprawienia szkody w naturze (restitutio in integrum); obecnie zasadą w praktyce jest naprawienie szkody przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej.
- gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.
Zobowiązanie do naprawienia szkody nie jest więc świadczeniem pieniężnym sensu stricto.
Związek przyczynowo – skutkowy pełni podwójną rolę
1. jest konieczną przesłanką odpowiedzialności
2. jest czynnikiem, który wyznacza zakres odpowiedzialności – odpowiedzialność obejmuje bowiem tylko normalne następstwa zdarzenia. Anormalne następstwa nie są objęte obowiązkiem naprawienia szkody
ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY - jest to pewna obiektywna zależność zachodząca między dwoma zdarzeniami, a mówiąc bardziej precyzyjnie – między dwoma stanami faktycznymi. Zdarzenie sugerowałoby konieczność nastąpienia zmiany – jednak brak zmiany (zaniechanie) może spowodować szkodę
Podstawą odpowiedzialności jest stan rzeczy z którym ustawa łączy obowiązek naprawienia szkody tj. taki stan rzeczy z którego wynika inny stan rzeczy, który w danej sytuacji określimy jako szkoda. Należy podkreślić że zależność ta musi mieć charakter obiektywny. Rozpatrujemy ją każdorazowo na tle konkretnej sprawy
Aby sprawdzić czy zależność ma charakter obiektywny należy posłużyć się testem sine qua non. Jego zastosowanie polega na sformułowaniu pytania czy gdyby zdarzenie (ewentualna przyczyna) nie miałoby miejsca to czy szkoda powstałaby? Jeżeli okaże się, że na to pytanie należy dać odpowiedź twierdzącą (tzn. szkoda powstałaby gdyby nie nastąpiło zdarzenie uznane za przyczynę szkody) należy uznać że związek nie ma charaktery obiektywnego. Jeżeli jednak stwierdzimy, że szkoda nie powstałaby gdyby nie nastąpiło zdarzenie uznane za przyczynę, wtedy należy uznać, że związek ma charakter obiektywny.
Związek jest obiektywny tzn., że zachodzi niezależnie od woli czy wiedzy stron o istnieniu powiązania.
W prawie nie badamy tylko zależności czysto fizycznych – to jest sytuacja najprostsza./ Badamy również zależności w których nie następuje „przekaz energetyczny” np. zaniechanie (stanowi stworzenie warunków (wzrost prawdopodobieństwa powstania )do powstania szkody.
Np. dróżnik nie zamykając przejazdu kolejowego zwiększa prawdopodobieństwo powstania szkody w sposób obiektywny.
Mogą też wchodzić w grę powiązania natury normatywnej – poprzez założone przez ustawodawcę zależności następuje powiązanie określonego stanu faktycznego z określonym następstwem np. radca prawny, który zapomniał złożyć apelację w terminie, przez co uprawomocnił się niekorzystny dla klienta wyrok
TEORIA RÓWNOWARTOŚCI WARUNKÓW zakłada bardzo szerokie powiązania przyczynowo – skutkowe, bowiem przyczyną każdego skutku jest każdy czynnik , bez którego dany skutek by nie nastąpił np. można uznać za odpowiedzialnego za wszelkie zabójstwa z użyciem broni palnej jej producenta. Teoria ta przyjmowana jest na gruncie odpowiedzialności karnej ponieważ. Odpowiedzialność karna ma jednak ograniczenia – uzależniona jest jeszcze od winy.
Odpowiedzialność cywilna jest często oparta na zasadzie winy. Są jednak przykłady odpowiedzialności cywilnej od tej winy uniezależnionej – np. odpowiedzialność na zasadach słuszności czy zasadzie ryzyka. W związku z tym już na płaszczyźnie związku przyczynowo – skutkowego należy ustalić pewne kryterium selekcji następstw, które rodzić będą odpowiedzialność cywilną. Tym kryterium selekcji następstw jest adekwatność (normalność).
Art. 361. § 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. § 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.
W prawie polskim sam ustawodawca w kodeksie określa kryterium selekcji następstw. W innych systemach czyni to orzecznictwo, praktyka stosowania prawa określając, że zależność musi mieć charakter efektywny czy bezpośredni. Stosowane są różne kryteria.
Przyjmuje się, że normalne następstwa to takie szkodliwe skutki pewnego stanu rzeczy, których prawdopodobieństwo pojawienia się zwiększa się każdorazowo przez pojawienie się zdarzenia rozpatrywanego jako przyczyna . Należy pamiętać, że zwiększa się prawdopodobieństwo a nie pewność.
Innymi słowy, normalne jest następstwo typowe, które w zwykłym toku rzeczy pojawi się
Przy ustalaniu kryterium oceny należy pamiętać, przesłanka ta ma charakter obiektywny tj. chodzi nam o wykrycie zależności, która istnieje niezależnie od wiedzy i woli poszkodowanego czy sprawcy szkody. Dlatego kryterium ustalenia normalności związku przyczynowo skutkowego jest stan wiedzy i doświadczenia aktualny w momencie zdarzenia. Dużo zależy od tego co uznamy za przyczynę, co umieścimy w jej opisie.
1. Aptekarz przy przygotowywaniu zapisanego leku pomylił składniki w wyniku czego powstała trucizna. Jej spożycie spowodowało znaczne pogorszenie stan zdrowia poszkodowanego.
Badamy czy utrata zdrowia przez przyjmującego wydany „lek” pozostaje w normalnym związku przyczynowo – skutkowym z jego zachowaniem. To, czy uznamy to za normalny związek
przyczynowo - skutkowy zależy w tym wypadku od tego jak opiszemy, to co nazywamy przyczyną:
Czy w świetle zasad wiedzy i doświadczenia możliwe byłoby ustalenie że to była trucizna? – TAK. Nie będziemy jednak stawiać zarzutu winy poszkodowanemu, jednak należy uznać, że normalny związek przyczynowo skutkowy zachodzi.
2. Firma farmaceutyczna wypuściła na rynek lek szkodzący, co okazało się dopiero po paru latach, kiedy to wzbogacił się stan wiedzy. Lekarz, który zapisał lek, kiedy stan wiedzy nie obejmował szkodliwych skutków jego działania nie poniesie odpowiedzialności za szkodliwy skutek działania leku, ze względu na to że jego zachowanie nie pozostaje w normalnym związku przyczynowym ze szkodą. Jednak, jeżeli w momencie zapisywania pacjentowi szkodliwego leku wiadome już były szkodliwe następstwa stosowania leku (stan wiedzy się wzbogacił) lekarz staje się sprawcą w rozumieniu normalnego związku przyczynowego, nawet jeżeli informacja o szkodliwości leku jeszcze do niego nie dotarła
3. Krawiec spóźnia się z uszyciem garnituru,. Jego klient przekłada z tego powodu termin lotu i ginie w katastrofie. Czy tragiczne zdarzenie jest następstwem zaniedbania krawca? – NIE ma w tym wypadku normalnego powiązania bo w świetle zasad wiedzy i doświadczenia nie można takiego skutku uznać za normalne następstwo zaniedbania krawca
4. Dorożkarz pomylił drogę na dworzec, w konsekwencji czego musiał jechać na skróty po wertepach aby zdążyć. Klient wypadł – jest to normalne następstwo jazdy po wertepach
5. Śmierć postrzelonego myśliwego w wyniku uderzenia pioruna pozostawionego pod drzewem aż do czasu przybycia pomocy nie jest normalnym następstwem pozostawienia go pod drzewem
5
prawozaoczne