Ośrodek historyczny warszawski
Czołowym przedstawicielem kierunku historycznego tego ośrodka był Władysław Grabski (1874 – 1938) – ekonomista, polityk, minister skarbu, prezes rady ministrów, profesor SGGW.
Jest on twórcą polskiego systemu pieniężnego. W kwietniu 1924 r. przeprowadził reformę waluty, wprowadził złoty polski w miejsce marki polskiej i utworzył Bank Polski. Oparł złotego na złocie w celu ożywienia gospodarki i eksportu oraz wzrostu podaży kredytów zagranicznych. Nadmierną emisję pieniądza uważał za szkodliwą, gdyż spadek kursu pieniądza podważa społeczne zaufanie do niego.
Był znakomitym znawcą problematyki rolnej.
Dążył do wypracowania długofalowego programu rozwoju gospodarczego, którego podstawą miała być właściwa polityka agrarna.
Przestrzegał przed naśladownictwem polskich wzorów, podkreślał znaczenie tradycji narodowych i tworzących się historycznie instytucji. Wskazywał na znaczenie nie tyle czynników materialnych, ile etyczno – moralnych w procesie rozwoju społeczeństwa. Wysuwał hasło rozwoju oświaty ogólnej i rolniczej, planowej organizacji szkolnictwa wiejskiego i zrzeszeń rolniczych, realizujących określone cele ekonomiczne.
Doceniał konieczność przeprowadzenia reform strukturalnych w celu likwidacji zacofania gospodarczego Polski. Na pierwszy plan wysunął problem reformy rolnej, której przeprowadzenie zapewniłoby pełniejsze wykorzystanie czynników produkcji zarówno w rolnictwie, jak i w przemyśle. Doprowadziłoby to w rezultacie do pewnej redystrybucji dochodu narodowego i do wzrostu popytu społecznego, a tym samym do poprawy sytuacji chłopów, domagających się zwiększenia swych dochodów, a także przyspieszenia rozwoju społeczno-gospodarczego.
Postulował parcelację wielkiej własności i tworzenie gospodarstw o obszarze 5 – 10 ha, gdyż mogą one być samowystarczalne, dzięki nim zwiększ się zatrudnienie, podnosi się poczucie godności obywatelskiej włościan. Opowiadał się za dobrowolną parcelacją, przymusową parcelacją zalecał objąć grunty leżące odłogiem lub źle użytkowane. Był zwolennikiem oparcia ustroju rolnego na różnego typu gospodarstwach, gdyż specjalizacja produkcji rolnej umożliwia osiągnięcie maksymalnych efektów ekonomicznych.
Zajął się on bliżej problemem cyklicznego rozwoju gospodarki, który tłumaczył względną nadprodukcją w przemyśle. Jego zdaniem spadek rentowności produkcji rolnej ogranicza popyt ludności wiejskiej na artykuły przemysłowe, a w konsekwencji także spadek popytu ludności miejskiej na środki spożycia. Cykliczny rozwój gospodarki jest zjawiskiem nieuchronnym, w trakcie którego następuje dostosowanie tempa rozwoju produkcji do wahań popytu społecznego.
Był zwolennikiem inwestycji publicznych w polityce antykryzysowej, które w szczególności miały objąć infrastrukturę gospodarczą. Kładł nacisk na ożywienie produkcji przemysłowej i rolnej. Zalecał zmniejszenie obciążeń podatkowych dla rolników, obniżenie stopy procentowej kredytów krótko- i długoterminowych, wprowadzenie ceł ochronnych na artykuły rolne, rozszerzenie akcji melioracyjnych.
Krytykował działalność aparatu biurokratycznego, sankcjonująca przywileje stanowe nielicznej grupy obywateli powiązanych z rządem. Nowa ideę politycznej przyszłości Polski oparł na spójni ideowej, tworzącej warunki do legalnej działalności różnych ugrupowań politycznych z pominięciem akcji odwetów i dyskryminacji
Należał do przedstawicieli młodszej szkoły historycznej w ekonomii.
Akcentował społeczne aspekty problemów ekonomicznych, które stanowią przedmiot badań ekonomii społecznej.
Ekonomię społeczną dzieli na część teoretyczną, wyjaśniającą prawa rządzące gospodarstwem społecznym i część praktyczną, podejmującą problem polityki ekonomicznej. W teorii wartości zajmuje niejednolite stanowisko, uznając za podstawę wartości oceny subiektywne, związane z preferencja potrzeb lub obiektywne, ujęte od strony kosztów produkcji. Idąc śladem Smitha formułuje dwie definicje kapitału: rzeczowa i wartościową. W problemie pracy produkcyjnej wychodzi poza koncepcje fizjokratów, obejmując tym pojęciem zarówno prace wydatkowaną w rolnictwie, jak też w przemyśle i handlu.
Uwzględnienie aspektów społecznych w przedmiocie badań ekonomii uzasadniał koniecznością redystrybucji dochodu narodowego przez władze publiczne i rosnącą rolą współczesnego państwa w procesie rozwoju gospodarczego. Prowadząc rozważania w kategoriach historycznych, wskazuje, że wzrost konfliktów społecznych i rozwój procesów monopolizacji gospodarki skłaniają państwo do przejęcia ogólnej kontroli nad życiem gospodarczym.
Wyróżnił trzy rodzaje środków polityki ekonomicznej państwa:
v bezpośrednie: działalność przedsiębiorstw państwowych
polityka celna i taryfowa
przywileje i monopole państwowe
ulgi, subwencje i premie eksportowe
v pośrednie: ochrona prawa patentowego
ochrona wzorów, marek fabrycznych i handlowych
v ogólne: rozbudowa infrastruktury gospodarczej
rozwój szkolnictwa przemysłowego
Podkreślał potrzebę zmiany istniejącej struktury gospodarczej, umożliwiającej niwelację różnic w uprzemysłowieniu kraju. Rozwiązanie kwestii socjalnej łączył ze stworzeniem ochrony prawnej robotników, działalnością pracowniczych związków zawodowych i wprowadzeniem państwowych ubezpieczeń socjalnych.
Indywidualne motywy działalności gospodarczej ludzi podporządkowuje motywom społecznym, co pozwala na uniknięcie w przyszłości jednostronności rozwiązań ustrojowych rodzących konflikty klasowe.
Badał rozwój życia społeczno-gospodarczego w krajach europejskich na tle historycznie określonych form porządku kulturalnego i ustroju politycznego. Uważał, że należy włączyć życie gospodarcze i motywy gospodarcze w całokształt życia społeczno-kulturalnego. Rozwój wiedzy o społeczeństwie rozwiąże wyzwania współczesnej epoki.
Ośrodek teoretyczny krakowski
Jego dorobek teoretyczny wykazuje wpływ angielskiej ekonomii XIX wieku, głównie Johna Stuarta Milla i Alfreda Marshalla. Jego rozważania cechuje indywidualistyczny punkt widze
Posługiwał się on koncepcją „człowieka ekonomicznego”, którą rozpatrywał łącznie z teorią motywów. Skupił swoja uwagę na postępowaniu według zasady gospodarności. W jego ujęciu ekonomia jest nauka o zasadzie najmniejszego wysiłku. Dostrzegał jedynie występowanie powiązań funkcjonalnych między zjawiskami gospodarczymi. W teorii ceny rozwijał koncepcję popytu i podaży. W teorii wartości przyjął subiektywna teorię kosztów produkcji. Teza o istnieniu związków funkcjonalnych stała się podstawa jego koncepcji o samoustalającej się równowadze. Wielkości rynkowe samoczynnie zmierzają do wzajemnego dostosowania się do stanu równowagi. Szerzył on mit o wolnej konkurencji, która w jego teorii cyklu koniunkturalnego jest jednym z warunków wyjścia z kryzysu.
Wyjaśniał wahania cykliczne nadmiernymi inwestycjami w stosunku do bazy finansowej. Kładł również nacisk na wpływ zjawisk pieniężno-kredytowych na przebieg cyklu. Badał zmienność zjawisk ekonomicznych, dążył do dynamicznego ujęcia procesu gospodarczego.
W okresie wielkiego kryzysu lat 1929 – 1933, oraz ożywienia 1936-1939 występował przeciw ingerencji państwa w życie gospodarcze, przeciwstawiał się polityce nakręcania koniunktury poprzez rozwijanie robót publicznych, jak również prowadzenie bezpośredniej działalności gospodarczej przez państwo. Jedynie w kwestii walutowej dopuszczał możliwość interwencjonizmu.
Propagował wolną konkurencję jako system najbardziej sprawny ekonomicznie i etycznie najwyższy. Reprezentował interesy burżuazji nie zmonopolizowanej. Dowodził, że jest ona klasą postępową, nosicielem postępu technicznego. Podstawowe znaczenie przywiązywał do rozwoju procesów akumulacji wewnętrznej, której pierwotnym źródłem miały być oszczędności kapitalistów. Jego propozycje zmierzały do zapewnienia przedsiębiorcom pełnej swobody działalności gospodarczej i zabezpieczenia praw własności.
Wysuwał postulat prowadzenia polityki „małego” budżetu, który nakłada możliwie najniższe podatki na klasy posiadające. Opowiadał się za koniecznością rozszerzenia kredytowego finansowania przemysłu przez państwo, co miało ożywić procesy inwestycyjne w kraju. Odrzucał przy tym zdecydowanie inflacyjne metody finansowania rozwoju gospodarczego.
Był on mistrzem i przewodnikiem tzw. Szkoły Krakowskiej. W okresie inflacji i hiperinflacji rozwinął wraz ze Szkołą działalność pisarską o charakterze naukowo-publicystycznym, zwalczającą inflację. Tym samym budził świadomość ekonomiczną społeczeństwa i wytyczał kierunki niezbędnych reform finansowo-pieniężnych.
Prowadzona przez niego ocena polskiej polityki gospodarczej zawiera szereg elementów oryginalnych, które mimo upływu czasu nie straciły swego znaczenia. Dotyczy to m.in. konieczności zrównoważenia budżetu, prowadzenia ostrożnej polityki kredytowej przez banki, ujemnych skutków ustalania cen maksymalnych.
Jako jeden z nielicznych w 1928 r. przewidział szybkie nadejście kryzysu gospodarczego. W 1932 r. wystąpił wraz ze Szkoła z memoriałem zalecającym porzucenie deflacji i gold standardu oraz postulującym wprowadzenie dewaluacji bez inflacji. Dewaluacja miała być „nieznaczna i chwilowa”, gdyż jest ona mniejszym złem niż dalsze zadłużanie się za granicą.
Zagadnienia gospodarcze rozpatrywał także w kategoriach moralnych. Obserwował związki między ekonomia a moralnością i polityką gospodarczą a moralnością. Jego inspiracje rozwiązania konfliktów społecznych i politycznych w skali wewnętrznej jak i międzynarodowej, szły w kierunku odrodzenia demokracji i liberalizmu ekonomicznego, pogłębienia postawy chrześcijańskiej na szerokiej płaszczyźnie społecznej, zespolenia politycznego świata w miejsce podziału na sfery wpływów.
Był zwolennikiem koncepcji psychologicznej szkoły austriackiej. W jego dorobku ważne miejsce zajmują prace z zakresu metodologii ekonomii.
Uwypuklił on nomotetyczny charakter nauki ekonomii. Zwrócił uwagę na rolę analizy abstrakcyjnej w badaniach naukowych i istnienie ogólnych praw ekonomicznych. Posługiwał się założeniem „człowieka gospodarującego”, kierującego się w swym postępowaniu egoistycznym motywem maksymalizacji zysku. Za podstawowy przedmiot badań ekonomii uznał analizę działalności gospodarczej jednostek, a zasadę gospodarności uznał za najlepsza podstawę wyróżnienia działania gospodarczego.
Krytykował analizę funkcjonalną, twierdząc, że nie uwzględnia ona problemu czasu, który jest podstawa ekonomii. Wskazał, że eliminowanie analizy przyczynowej sprowadza badanie zjawisk gospodarczych jedynie do ich opisu.
W wyjaśnieniu wahań koniunkturalnych wysuwał na plan pierwszy zjawiska związane z polityką pieniężno-kredytową banków. Jego zdaniem ożywienie gospodarcze jest konsekwencją wzrostu obiegu pieniężnego, deflacja natomiast wywołuje objawy depresji. Niska stopa procentowa prowadzi do hiperinwestycji i rodzi tendencje inflacyjne, gdyż rośnie zapotrzebowanie na kredyt. Pojawia się dysproporcja między kapitałem trwałym i obrotowym, maleje akumulacja wewnętrzna Środkiem łagodzenia wahań cyklicznych jest właściwa polityka bankowa, ustalająca wysokość bankowej stopy procentowej na poziomie stopy rynkowej.
Jest on prekursorem badań z zakresu ekonomiki konsumpcji. W „Teorii dochodu społecznego” prowadził rozważania nt. dochodu brutto i netto oraz podziału dochodu narodowego.
W swym programie naprawy skarbu warunkował poprawę stosunków ekonomicznych odpowiednią reformą systemu finansowego. Postulował stabilizację marki i zrównoważenie budżetu, głównie poprzez zmniejszenie wydatków państwowych.
W latach 1930 – 1935 występował przeciwko deflacji wskazując na społeczne i gospodarcze straty związane z jej wprowadzeniem. Postulował dewaluacje bez inflacji.
System liberalny był dla niego systemem umożliwiającym maksymalizacje dochodów indywidualnych i dochodu społecznego oraz rozwój produkcji zgodny z potrzebami społeczeństwa. Gwarantem rozwoju ekonomicznego kraju miało być zabezpieczenia prawa własności prywatnej i swobody inicjatywy gospodarczej jednostek.
Podważał on celowość istnienia przedsiębiorstw państwowych tezą o ich niskiej rentowności. Zalecał m.in. ograniczenie administracji państwowej.
Ośrodek teoretyczny warszawski
Jego dorobek wykazuje wpływ ekonomii angielskiej, głównie szkoły klasycznej, która pragnął spopularyzować na gruncie polskim. Należał do najbardziej cenionych za granicą ekonomistów polskich.
W swych rozważaniach teoretycznych odrzucał postulat „ekonomii czystej”, sformułowany przez szkołę matematyczną, wykluczając z zakresu badań nauki ekonomii ekonomię społeczną i stosowaną. Postulował oparcie ekonomii na rzeczywistości, wskazując, że ekonomia czysta jest jedynie krokiem wstępnym analizy naukowej i że musi być dopełniana i sprawdzana przez obserwację. Teoria i rzeczywistość dają się porównać do dwóch kół zębatych, które musza być dokładnie do siebie dopasowane.
Kierował się w swoich rozważaniach poglądem Claude’a Bernarda, że brak ścisłego związku między teorią i obserwacją jest jednym z głównych czynników hamujących rozwój nauki. Dlatego starał się połączyć ze sobą dwa rozbieżne kierunki rozważań: teoretyczny i opisowy, historyczny. Podważał wartość poznawczą badań, pozostających wyłącznie w sferze abstrakcji. Dedukcję i indukcję uważał za metody, które muszą się wzajemnie uzupełniać, a spór o wyższości jednej z nich zaliczał do historii.
Prawa ekonomiczne wykryte za pomocą dedukcji i abstrakcyjnych założeń homo oeconomicus i wolnej konkurencji należy za pomocą indukcji skorygować, czyli uwzględnić wcześniej odrzucone zjawiska przypadkowe.
Za twórców nauki ekonomii uważał fizjokratów, Smitha i Ricarda, którzy odkryli obiektywny charakter praw ekonomicznych.
Definiował ekonomię jako naukę o prawach, które rządzą produkcją, wymianą, obiegiem i podziałem bogactw. Pisząc o bogactwie miał na myśli te dobra materialne, które służą do zaspokojenia potrzeb społecznych. Przychylał się do poglądu fizjokratów, Ze dobrobyt społeczeństwa zależy od wielkości produktu czystego.
Podkreślił obiektywny charakter wartości jako kategorii społecznej. Zwracał uwagę na elastyczność systemu pieniężnego i możliwość kredytowego finansowania przedsiębiorstw przez banki. Stał na stanowisku, że ceny nie są określone przez politykę bankową, lecz przeciwnie, one rozstrzygają o ilości emitowanych banknotów.
Wskazywał na rolę banku emisyjnego w procesie utrzymania równowagi rynkowej.
Dążył do przedstawienia procesów ekonomicznych w postaci matematycznych funkcji. Wychodził z założenia, że ta droga można wyprowadzić ekonomię z ciasnego koła opisu lub czystych spekulacji i dojść do jasnego ujmowania zjawisk ekonomicznych oraz do ścisłego wnioskowania.
W jego dorobku ważne miejsce zajmuje teoria cyklu koniunkturalnego, powstała niezależnie i wcześniej od teorii J.M. Keynesa, nosząca nowatorski charakter zarówno w interpretacji przyczyn wahań cyklicznych, jak i roli państwa w życiu gospodarczym.
Jest on autorem pierwszych w Polsce szacunków dochodu społecznego za lata 1929 i 1933, które przeprowadził wspólnie z Ludwikiem Landauem. Opracował także wskaźniki budownictwa i inwestycji, oraz inne, m.in. wskaźnik kosztów, cen.
Punktem wyjścia jest teza, że o poziomie dochodu narodowego decyduje proces inwestycyjny, na którego przebieg wpływa przede wszystkim przewidywana rentowność, określająca rozmiary nakładów inwestycyjnych. W nieco odmienny sposób ujmuje twierdzenia Alberta Aftaliona, że decyzje inwestycyjne zależne są od poziomu cen. Zwraca uwagę na problem zatrudnienia. Wzrost cen i zatrudnienia w okresie ożywienia podnosi rentowność i pobudza popyt inwestycyjny. Natomiast spadek cen i zatrudnienia, pod wpływem zachwiania równowagi rynkowej, obniża rentowność i hamuje rozwój procesów inwestycyjnych. Obserwował on występowanie procesów kumulacyjnych w gospodarce.
Wzrost inwestycji prowadzi do wzrostu produkcji dóbr inwestycyjnych, a więc i zatrudnienia w gałęziach wytwarzających te dobra, które z kolei pobudza popyt konsumpcyjny robotników i wzrost zatrudnienia w gałęziach produkcji artykułów spożycia. Rozszerzenie produkcji i wzrost rentowności wywołują dalszy rozwój inwestycji i tworzenie nowej siły nabywczej. Z chwilą jednak, gdy zwiększona produkcja napotyka barierę popytu, obniża się rentowność inwestycji, co pociąga za sobą kurczenie się procesów produkcyjnych, zwiększanie bezrobocia, spadek cen, itd.
Przyjęcie wzajemnej zależności między rentownością a inwestycjami pozwoliło Kaleckiemu na przedstawienie cyklu koniunkturalnego w kategoriach dochodu narodowego.
Relacje miedzy oszczędnościami a wydatkami kapitalistów
Kalecki uważał, że wzrost konsumpcji kapitalistów oznacza spadek oszczędności. Pogląd ten jest słuszny w odniesieniu do pojedynczego kapitalisty. Natomiast w odniesieniu do klasy kapitalistów istnieje zależność przeciwna: wzrost wydatków kapitalistów na zakup dóbr kapitałowych bądź artykułów konsumpcyjnych prowadzi do wzrostu zysków. Kapitaliści jako ogół zyskują to, co inwestowali i skonsumowali.
Wpływ rynku pieniężnego, produkcji cen i płac oraz karteli na przebieg cyklu
Zapotrzebowanie na środki obiegowe podnosi się w okresie ożywienia i rozkwitu, spada w fazie kryzysu i depresji. Towarzyszy temu wzrost i spadek stopy procentowej, której stosunek do rentowności kapitału hamuje lub przyspiesza wzrost inwestycji. Dlatego Kalecki występuje przeciwko poglądowi, że obniżka płac przyspiesza wyjście z kryzysu. Uważa on, że spadek płac spowodowałby spadek cen i w ten sposób to, co przedsiębiorcy zyskaliby na płacach, utraciliby na cenach. Wykazuje, że obniżka płac nominalnych prowadzi do obniżki płac realnych w wyniku sztywności cen. W rezultacie spada popyt konsumpcyjny i zatrudnienie w gałęziach wytwarzających dobra konsumpcyjne oraz rosną zapasy towarowe w magazynach.
Podważa pogląd, że wysokie ceny przyspieszają poprawę koniunktury. Obserwuje tendencje przeciwne, że obniżka cen, zwłaszcza artykułów konsumpcyjnych, pobudza popyt globalny i tworzy podstawę do wyjścia z kryzysu. Kolejnym środkiem łagodzącym depresje jest obniżka cen artykułów zmonopolizowanych.
Jaką metodę finansowania robót publicznych zalecał
Najbardziej racjonalna formą polityki nakręcania koniunktury jest inflacyjne finansowanie robót publicznych.
Jednak metody tej nie można utożsamiać z inflacją. Nie wszystkie środki wydane na roboty publiczne pozostają w obiegu. Obieg zazwyczaj wzrasta przy tym nieznacznie, a może nie wzrastać wcale, a wydawane sumy wracają do banku emisyjnego w postaci bezpośrednich spłat kredytów przez kapitalistów, którzy te sumy zarobili. Pogorszenie sytuacji pieniężnej nie jest związane ze zwiększeniem obiegu, lecz z pasywnością bilansu handlowego, do którego prowadzi zwiększenie importu środków produkcji.
W procesie nakręcania koniunktury istotną rolę odgrywają źródła finansowania, a nie rodzaj wykonywanych inwestycji.
Jego zdaniem inwestycje publiczne sfinansowane dodatkową siłą nabywczą stanowią właściwy sposób ożywienia koniunktury, natomiast finansowanie robót publicznych z podatków zmniejsza zyski o tyle, o ile je zwiększa.
Teoria Kaleckiego wychodzi poza koncepcję równowagi krótkookresowej J.M.Keynesa. Jego model ma charakter dynamiczny. Kalecki ujmuje problem inwestycji w czasie, bada nie tylko wpływ inwestycji na poziom dochodu narodowego, ale i jego podział.
Podejmuje zagadnienie decyzji inwestycyjnych, inwestycji ex ante, wprowadza rozróżnienie między zamówieniami a wydatkami inwestycyjnymi.
Wskazuje, że zmiana rozmiarów inwestycji w kolejno następujących po sobie okresach czasu narusza równowagę krótkookresową, ulęgają zmianie prawie wszystkie parametry okresu początkowego.
Poza teoria cyklu, Kalecki analizował problem dochodu narodowego i jego części składowych, stopy procentowej i inwestycji. Zwraca uwagę, że w procesie wzrostu gospodarczego duże znaczenie ma ostateczny podział na konsumpcje i oszczędności.
1
Atramm_ent