WOJNY POLSKO - ROSYJSKIE W XVII WIEKU
* „Wielka smuta" w Rosji
* 1598 r. - wygaśnięcie dynastii Rurykowiczów w Rosji po śmierci Iwana IV Groźnego i jego syna Fiodora
* wystąpienie bojarów i chłopów przeciwko władzy bojara Borysa Godunowa
* pojawienie się pretendenta do tronu w Moskwie, Dymitra Samozwańca, który podawał się za cudownie ocalałego syna Iwana IV; uzyskał pomoc magnatów polskich (Jerzy Mniszech) i w 1604 r. przy pomocy wojsk magnackich wyruszył na Moskwę (tzw. „dymitriady"); po śmierci Godunowa w 1605 r. zajął Moskwę i został carem
* zatargi z Kościołem prawosławnym, wystąpienia ludowe pod wodzą Iwana Bołotnikowa; po zabójstwie Dymitra (1606 r.) carem został Wasyl Szujski, któremu zagroził Dymitr Samozwaniec II, zajmując część Rosji (bez Moskwy)
• była to nieudana próba kolejnej „dymitriady"
* 1608 r. Szujski zawarł układ z Polską, uwalniając jeńców polskich, a w 1609 r. układ ze Szwecją, co stało się pretekstem do wojny polsko-rosyjskiej
* Wojna polsko-rosyjska
* próba rozbicia przez Polskę sojuszu cara Wasyla Szujskiego ze Szwecją, z którą Polska prowadziła w tym czasie wojnę o Inflanty; Zygmunt III Waza dążył do zajęcia tronu w Moskwie; Kościół katolicki chciał podporządkować sobie Kościół prawosławny
* 1609 r. początek wojny i oblężenie twierdzy Smoleńsk (do 1611 r.)
• 4 VII 1610 r. zwycięstwo Stanisława Żółkiewskiego pod Kłuszynem nad armią rosyjsko-szwedzką, zajęcie Moskwy, usunięcie z tronu Szujskiego
• ugoda moskiewska: obietnica oddania korony carskiej Władysławowi Wazie za cenę przejścia na prawosławie, przywileje dla szlachty rosyjskiej i pokój bez aneksji (Rosja nie traciła ziem) - Zygmunt III odrzucił te warunki, chciał sam zająć tron moskiewski
• powstanie narodowe w Rosji przeciw Polakom, w 1612 r. powstańcy opanowali Moskwę, wyrzucając Polaków, którzy wycofali się z Rosji; nowym carem w 1613 r. został Michał Fiodorowicz Romanów
* 1617-1618 nieudana próba Polaków ponownego wkroczenia do Moskwy; zakończyła się rozejmem w Dywilinie w 1618 r. (obowiązywał od 1619 r.): do RP włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską
* 1632 r. uderzenie Rosjan na Smoleńsk; odsiecz Władysława IV i hetmana Krzysztofa Radziwiłła; kapitulacja Rosjan, podpisano pokój w Polanowie w 1634 r.: Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu w Moskwie za odszkodowanie pieniężne, przy Polsce pozostały ziemie uzyskane rozejmem w Dywilinie
Walka o Ukrainę
* ugoda Kozaków z Rosją w Perejasławiu w 1654 r. oddająca Ukrainę pod władanie cara
• wojna z Polską, armie rosyjskie wkroczyły na Litwę (zajęcie Wilna) i na Ukrainę - zwycięstwo Polaków w sojuszu z Tatarami pod Ochmatowem (1655 r.)
• wraz z rozpoczęciem „potopu" szwedzkiego Rosjanie wycofali się z Rzeczpospolitej
* 1660 r. wznowienie przez Rosję wojny z Polską - zwycięstwo Stefana Czarnieckiego pod Połonką (1660 r.), Stanisława Potockiego i Jerzego Lubomirskiego pod Cudnowem, wojska królewskie wyparły Rosjan z Litwy
* w latach 1663-64 Jan Kazimierz wkroczył na tereny Rosji - Polska nie wykorzystała zwycięstwa ze względu na pusty skarb, brak armii
• wojnę zakończył rozejm w Andruszowie (1667 r.): do Rosji włączono ziemię smoleńską, siewierską, czernihowską, wschodnią część Ukrainy z Kijowem i Zaporożem
• warunki rozejmowe potwierdził pokój podpisany w Moskwie w 1686 r. przez Krzysztofa Grzymułtowskiego
Skutki wojen
* zniszczenie ziem Rzeczpospolitej, utrata wschodnich województw
* wzrost znaczenia Rosji, która po okresie „wielkiej smuty" stała się groźnym przeciwnikiem Polski
POWSTANIE CHMIELNICKIEGO
1. Przyczyny wybuchu powstania
* Kozacy byli siłą społeczną Ukrainy naddnieprzańskiej, wywodzili się ze zbiegłych chłopów polskich i rosyjskich, ludności ukraińskiej, zubożałej szlachty i mieszczan; zasiedlali tereny nad Dnieprem; zagrożeni przez Tatarów organizowali się na wzór wojskowy na czele z atamanami, dowództwo znajdowało się na Zaporożu na Siczy (jednej z wysp na Dnieprze)
* zajęcia ludności naddnieprzańskiej - uprawa roli, łowienie ryb; rozbój, organizowanie zbrojnych wypadów na ziemie Tatarów i Turcji
* spory z magnaterią, która tworzyła na Ukrainie swoje „państewka" i chciała podporządkować sobie Kozaków jako pańszczyźnianych chłopów
* Kozacy rejestrowi - Zygmunt August i Stefan Batory utworzyli oddziały Kozaków rejestrowych (około 500 osób) do obrony granicy Polski za żołd i wolność osobistą; dążenie Kozaków do zwiększenia rejestru, ponieważ pozostali traktowani byli jak chłopi pańszczyźniani
* Władysław IV Waza dążył do wojny z Turcją, obiecując Kozakom zwiększenie rejestru - od 1646 r. prowadzono zaciąg do wojska, ale sejm nie zgodził się na wojnę, więc Kozacy poczuli się oszukani
* różnice wyznaniowe na Ukrainie - w 1596 r. unia brzeska podporządkowała Kościół prawosławny papieżowi; opór przeciwko kontrreformacji, katolicyzm utożsamiany był z polską magnaterią
* różnice językowe i obyczajowe
* tradycje walki na Ukrainie od XVI wieku
• 1591-1593 powstanie pod wodzą Krzysztofa Kosińskiego – żądano zapłacenia zaległego żołdu, zwiększenia rejestru (w 1590 r. ustalono rejestr do 1000 osób); powstanie stłumiły prywatne wojska magnackie
• 1594-1599 powstanie Semena Nalewajki przeciwko przywilejom magnaterii; powstanie pokonały wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego 1630-1637 powstanie Tarasa Fedorowicza, w wyniku którego podniesiono rejestr do 8 tysięcy
• 1637-1638 powstanie Pawła Pawluka - zmniejszono rejestr do 6 tysięcy, przystąpiono do represji wobec Kozaków, co wywołało kolejne nieudane powstanie pod wodzą Ostrzanina
* osobisty zatarg pisarza wojsk zaporoskich Bohdana Chmielnickiego z polskim podstarościm z Czehrynia, który zajął jego gospodarstwo i zabił syna
* wojna z Polską była wojną o wyzwolenie narodowe Ukrainy
* podpisanie porozumienia między Kozakami a Tatarami, którzy obawiali się wojny z Rzeczpospolitą o pograniczne tereny
Przebieg działań
* 1648 r. - zwycięstwo Kozaków nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem(do niewoli dostali się hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski)
• śmierć króla Władysława IV, zwycięstwo Chmielnickiego pod Piławcami, gdzie szlachta polska uciekła z pola walki na wieść o zbliżających się wojskach tatarskich pod dowództwem Tuhaj-beja; dotarcie wojsk kozackich pod Lwów i Zamość
• podczas wolnej elekcji Jan Kazimierz został wybrany nowym królem polskim
* odnowienie wojny w 1649 r. - oblężenie twierdzy Zbaraż, w której zamknęła się załoga polska pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego; pomoc wojsk pod wodzą Jana Kazimierza, który został osaczony pod Zborowem, gdzie zawarto ugodę zborowską (1649 r.): wyodrębniono województwa ukraińskie (kijowskie, bracławskie, czernihowskie), na które nie miało wstępu wojsko polskie, zwiększono rejestr do 40 tysięcy, Bohdan Chmielnicki otrzymał buławę hetmańską; tego kompromisu nie chciała przestrzegać żadna ze stron
* odnowienie wojny - klęska Kozaków pod Beresteczkiem (VI 1651 r.) w starciu z wojskami królewskimi pod dowództwem Jana Kazimierza, ugoda w Białej Cerkwi (1651 r.) - okrojono teren dla Kozaków, zmniejszono rejestr do 20 tysięcy
* wystąpienia chłopów na Podhalu - Aleksander Kostka Napierski z chłopami opanował zamek w Czorsztynie, powstanie stłumiono
* 1652 r. wyprawa Chmielnickiego na Mołdawię wbrew interesom polskim - klęska armii polskiej pod wodzą hetmana Marcina Kalinowskiego pod Batonem
* 1653 r. zaskoczenie armii polskiej pod dowództwem króla przez oddziały Chmielnickiego pod Żwańcem - na krótko powrócono do postanowień ugody zborowskiej
* próby rozbioru Polski w czasie „potopu" - traktat w Radnot w 1656 r. przyznawał Chmielnickiemu Ukrainę
* ugoda w Hadziaczu (1658 r.): nowy hetman Jan Wyhowski otrzymał od Polski obietnicę utworzenia Księstwa Ruskiego (województwa kijowskie, ...
cirelly