Le Bon Gustaw - Psychologia tłumu.pdf - PSYCHOLOGIA 1 - nakaima

Gustaw le Bon

Gustaw Le Bon, ur. 7 V 1841, Nogent-le-Rotrou, zm. 15 XII 1931, Paryż; francuski lekarz, filozof, socjolog i psycholog,

wraz z G. Tarde'em uznawany za inicjatora psychologii społecznej oraz jeden z głównych przedstawicieli psychologizmu w

socjologii. Działalność: po ukończeniu studiów lekarskich i uzyskaniu stopnia doktora medycyny został wysłany przez rząd

francuski do Indii (1884) w celu zbadania zabytków archeologicznych, następnie podróżował po Europie, Afryce Północnej i

Azji; był inicjatorem i wydawcą serii „Bibliotheąue de Philosophie scientifiąue". Główną dziedziną zainteresowań Le Bona

była psychologia społeczna, a zwłaszcza psychologia tłumu i zbiorowości, ale interesował się także anatomią, fizjologią,

antropologią, fizyką, chemią, etnopsychologią i historią cywilizacji, etnografią, archeologią i paleografią oraz teorią wy-

chowania i psychologią wychowawczą. Jako pierwszy Le Bon dokonał psychologicznej analizy zachowania tłumu ludzkiego

(1895). Jego zdaniem w wyniku następstw rewolucji przemysłowej życie polityczne zaczynają opanowywać tłumy, które pod

względem psychologicznym są tworem anormalnym, ponieważ rządzą nimi popędy i cechują je zachowania irracjonalne, ze

skłonnością do ulegania sugestii; wychodząc z tych przesłanek, Le Bon zwalczał socjalizm i syndykalizm oraz wszelkie

tendencje egalitarne. Był również autorem antyintelektualnej koncepcji, według której ustroje społeczne wywodzą się z

instynktów ludzkich .

Przedmowa do trzeciego wydania polskiego

Urodzony w 1841, a zmarły w 1931 r., Gustaw Le Bon żył w okresie obfitującym we Francji w liczne i ważne wydarzenia o

charakterze zarówno politycznym, jak i kulturowym. Już jako dorosły mężczyzna był świadkiem oblężenia Paryża przez

Prusaków, Komuny Paryskiej, a następnie niezwykle burzliwego życia politycznego III Republiki, z jej licznymi kryzysami,

pojawieniem się nowych prądów politycznych. Był to również okres szybkiego rozwoju różnych dyscyplin naukowych, a w

tym nauk społecznych (np. E. Durkheim), psychologii (Th. Ribot, któremu Le Bon zadedykował swoją Psychologię tłumu).

Le Bon nie tylko był świadkiem tych zmian, ale także ich aktywnym uczestnikiem.

Z wykształcenia był lekarzem i opublikował kilka prac z zakresu medycyny, ale zajmował się również fizyką i astronomią.

Był również zapalonym podróżnikiem i publikował sprawozdania ze swoich podróży. Jako ciekawostkę można podać (za J.

Ochorowiczem, [7]. że Le Bon opisał swoją wycieczkę w Tatry. To, że wiele pisał na różne tematy, spowodowało zapewne,

iż styl jego prac jest jasny i czyta się je łatwo. Jednakże owa łatwość jest często zwodnicza. Czytając bowiem prace Le Bona,

nie zauważamy, kiedy dokonuje on nieuzasadnionych uogólnień, kiedy powtarza się, zmieniając przy tym swoje poglądy,

kiedy niezbyt precyzyjnie posługuje się wprowadzanymi terminami, kiedy wreszcie z naukowca zamienia się w politycznego

publicystę.

Podróże doprowadziły Le Bona do zainteresowania się cywilizacjami krajów, które zwiedzał. Próbował on znaleźć zasady

rozwoju owych cywilizacji, co ostatecznie przywiodło go na teren nauk społecznych. Napisał wiele prac, jednak tylko

Psychologia tłumu osiągnęła szczególne powodzenie, była wielokrotnie wznawiana we Francji, tłumaczona na wiele

języków, w tym również na język polski.

Podawane są dwie daty pierwszego wydania francuskiego Psychologii tłumu: rok 1895 i 1897. Różnica ta wynika z faktu, że

praca została pierwotnie opublikowana w postaci artykułów w „Revue scientifiąue", a następnie w 1897 r. w postaci

książkowej. Jeżeli chodzi o tłumaczenia na język polski, to były dwa: pierwsze w 1899 r. [8], a więc bardzo szybko po

opublikowaniu książki we Francji; drugie [9] w 1930 r. Z uwagi na to, że język drugiego tłumaczenia jest bardziej

współczesny, wznowiony zostaje właśnie ten przekład 2 .

Jest kilka powodów, że Psychologia tlumu cieszyła się i nadal cieszy powodzeniem.

Publikując tę swoją pracę, Le Bon dał początek nowej dziedzinie badań, znajdującej się gdzieś na pograniczu psychologii

społecznej i socjologii — dziedzinie, dla której nie mamy jeszcze dobrej nazwy. Czasami nazywa się ją psychologią

zbiorowości lub badaniem zachowań zbiorowych. Kiedy czytamy Psychologię tłumu, rychło przekonujemy się, że tytuł pracy

jest mylący, przez tłum autor rozumie bowiem nie tylko tłum uliczny, zbiegowisko czy tłum agresywny, ale tłumem jest dla

niego parlament, ława przysięgłych, ogół wyborców, warstwa społeczna czy wreszcie naród. Bardzo pouczająca jest podana

przez Le Bona klasyfikacja tłumów; dzieli je on na: tłumy heterogeniczne, zaliczając do nich tłumy bezimienne, takie jak

uliczni gapiowie, i tłumy mające nazwę, nie anonimowe, a więc takie jak parlament czy ława sędziów przysięgłych, oraz

tłumy homogeniczne, takie jak sekty, warstwy i kasty. Ponadto, niejako osobno, zajmuje się tłumem zbrodniczym. Tak więc

Le Bonowi w Psychologii tłumu. chodziło nie tylko, a może nawet nie głównie, o tłumy w potocznym rozumieniu tego

słowa, ale nieomal o wszelkie zbiorowości. Jest to nadużycie terminu „tłum", z tym że — jak się wydaje — jest to omyłka

zamierzona, tym innym bowiem zbiorowościom Le Bon świadomie przypisuje cechy charakterystyczne raczej dla tłumu

ulicznego, w którym między członkami zachodzą bardziej bezpośrednie interakcje, niż ma to miejsce w przypadku innych

zbiorowości, gdzie takie interakcje maja bardziej upośredniony charakter. Nie trzeba chyba nikogo przekonywać, że takie

stawianie sprawy budzi liczne wątpliwości. Czy można w sposób uzasadniony przenosić na inne zbiorowości to, co zostało

zaobserwowane w tłumie ulicznym? Mówiąc inaczej: czy prawidłowości wykrytych w jednym rodzaju zbiorowości można

używać do opisu i tłumaczenia zjawisk występujących w zupełnie innego rodzaju zbiorowościach?

Można by bronić autora, zwracając uwagę, jak na przykład czyni S. Cat-Mackiewicz [11], że w czasach, w których żył Le

Bon, zarówno parlament francuski, jak i sądy (np. w sprawie Dreyfusa) zachowywały się podobnie do tłumu ulicznego. Jest

to jednak argument niewystarczający i słusznie zauważa J. Szacki [16], że w przypadku poglądów Le Bona mamy do

czynienia z wątpliwą koncepcją psychosocjologiczną, według której to, co wiemy o tłumach, stanowi klucz do wyjaśniania

nieomal wszelkich zjawisk społecznych. Sprawa ta ma jeszcze dodatkowy aspekt, który szczegółowo omówimy nieco

później, a mianowicie termin „tłum" może wywoływać negatywne skojarzenia i wobec tego inne zbiorowości określane

takim mianem mogą również nabierać ujemnego zabarwienia, co pozwala Le Bonowi na uprawianie swoistej propagandy.

Pomimo wspomnianych wyżej zastrzeżeń nie ulega wątpliwości, że Le Bon zapoczątkował badania zachowań zbiorowych i

do dzisiaj odwołują się do niego ludzie zajmujący się tą problematyką [l, 14, 17].

W innym miejscu [12] zwracałem uwagę, że praca Le Bona jest dobrym przykładem wczesnonaukowego okresu rozwoju

psychologii społecznej, kiedy to próbowano, co prawda w sposób niesystematyczny i metodologicznie wątpliwy, niekiedy z

wykorzystaniem anegdotycznych opisów zachowań, analizować te zachowania i wykrywać pewne prawidłowości. Podejście

takie było niewątpliwie postępem w stosunku do wcześniejszego okresu, kiedy to ograniczano się przede wszystkim do

spekulacji.

Gdy czytamy Psychologią tłumu, odnosimy jednak wrażenie, że dane empiryczne, którymi operuje autor, pochodzą zwykle

,,z drugiej ręki". Jedyny przypadek zachowania tłumu zaobserwowany przez samego Le Bona wskazuje na pochopność jego

wniosków. Twierdzi on bowiem, że tłum się pomylił, biorąc za szpiega kogoś, kto dawał znaki świetlne w nocy (rzecz działa

się w czasie oblężenia Paryża przez Prusaków w 1871 r.), bo nie można przecież zobaczyć tych sygnałów z odległości

kilkunastu kilometrów. Wiemy jednak, że oko ludzkie jest szczególnie czułe i może zauważyć takie znaki nawet z dużej

odległości. Tak więc może rację miał tłum, a nie Le Bon. Odnosi się również wrażenie, że autor dosyć dowolnie dobierał

przykłady zachowań tłumu, żeby przedstawić go w negatywnym świetle. Szczególnie dobrze nadawały się do tego celu opisy

ekscesów tłumów w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

Le Bon omawia te cechy tłumu, które jego zdaniem odróżniają tłum od zbioru jednostek będących jego uczestnikami. W tym

stwierdzeniu kryje się podstawowe założenie przyjmowane przez autora, że tłum to coś więcej niż po prostu zbiór

tworzących go jednostek.

Podstawową cechą tłumu, nazywaną przez Le Bona ,,prawem jedności umysłowej", jest to, że uczucia i myśli tłumu mają

jeden kierunek. Mówiąc inaczej, tłum przeżywa jedno uczucie i opanowany jest jakąś jedną ideą. Dobrym przykładem może

być tłum szturmujący Bastylię, dla którego ową ideą jest zdobycie i zniszczenie obiektu symbolizującego określony system

polityczny, a uczucia czy emocje przez ten tłum przeżywane to gniew i wściekłość.

Do tej części koncepcji Le Bona w dużym stopniu nawiązują Turner i Killian [17], wskazując, że w czasie powstawania

tłumu zachodzi proces, który można nazwać symbolizacją. Polega on na nadawaniu jakiemuś obiektowi określonego

znaczenia, z którym związane są zwykle silne emocje negatywne bądź pozytywne. Przykładem symbolu negatywnego może

być w czasie zamieszek na tle rasowym jakaś grupa etniczna. Natomiast przykładem symbolu pozytywnego dla tłumu

ekspresyjnego o charakterze religijnym jest Złota Świątynia w przypadku Sikhów. Milgram i Toch [14] zwracają uwagę, że

proces symbolizacji, a więc nadawania jakiemuś obiektowi pozytywnego lub negatywnego znaczenia, może być procesem

długotrwałym, znacznie wyprzedzającym w czasie powstanie tłumu. W procesie tym poważną rolę mogą odgrywać środki

masowego przekazu. Analizując treść jednego z dzienników amerykańskich, autorzy ci wykazali, że w ciągu kilku miesięcy

poprzedzających zamieszki na tle rasowym członków grupy, przeciw której skierowane były te zamieszki, przedstawiano w

coraz bardziej negatywny sposób.

Jednakże, niezależnie od faktu, że myśli i uczucia tłumu mają jeden kierunek, tłum w r edług Le Bona bywa zmienny, tzn. owe

myśli i uczucia często ulegają zmianom. I tak np. tłum, który do pewnego momentu zachowywał się bohatersko, staje się

tłumem panicznym pod wpływem strzałów oddanych przez policję. Owa zmienność tłumu wyraża się i w tym, że raz bywa

on rewolucyjny, a kiedy indziej konserwatywny.

Ze zmienności tłumu wynika jego następna cecha, a mianowicie to, że nie jest on wytrwały, tzn. nie potrafi przez czas

dłuższy dążyć do celu, łatwo się zraża, szczególnie jeżeli natrafia na trudne do pokonania przeszkody.

Inne cechy tłumu są związane z jego uczuciowością. Zdaniem Le Bona uczucia tłumu są przesadne, skrajne, tłum często jest

impulsywny, niszczycielski. Bez względu na to, w jakim stopniu słuszne są powyższe twierdzenia, przynajmniej w stosunku

do niektórych typów tłumów, widać wyraźnie ograniczoność podejścia autora. Jest to podejście wyraźnie statyczne, traktu-

jące tłum jako coś niezmiennego, a przecież tłum

powstaje, tworzy się i dopiero w jakiejś fazie jego istnienia może dojść do pojawienia się jakiejś jednej wspólnej idei i

przeżywania jednego siJnego uczucia. Widać to dobitnie na przykładzie tłumów ekspresyjnych, w których chodzi o

wyrażenie pewnego uczucia, jak ma to miejsce w przypadku tłumów religijnych. Przy tym początkowe uczucia wcale nie

bywają silne, a ich intensywność zwiększa się w miarę zachowywania się tłumu w pewien rytualny sposób. Również i

wyrażane uczucia wcale nie muszą mieć destruktywnego charakteru — innymi słowy, tylko niektóre tłumy, w pewnej fazie

swojego rozwoju, bywają silnie agresywne.

Le Bon uważał również, że tłum jest nietolerancyjny. Jednolity w swoich poglądach i uczuciach, które do tego są skrajne,

tłum nie potrafi tolerować poglądów innych niż własne, a głosicieli takich poglądów jest w stanie zniszczyć.

Autor ten charakteryzował również tłum od strony intelektualnej. Zwracał uwagę, że tłum myśli obrazami, wyobrażeniami,

między którymi pojawiają się proste skojarzenia. Dlatego też tłum jest podatny na różnego rodzaju halucynacje,

potwierdzające jego przekonania. Stąd właśnie w tłumie mamy do czynienia z różnymi niezwykłymi zjawiskami. Nic więc

dziwnego, że po takiej charakterystyce funkcji intelektualnych tłumu Le Bon dochodzi do wniosku, iż tłum wykazuje niższy

poziom intelektualny niż tworzące go jednostki, gdyby znajdowały się poza tłumem. Krytycy Le Bona słusznie zwracają

uwagę, że idealizuje on jednostkę, która przecież nie będąc w tłumie bywa skrajna w emocjach, myśli obrazami itd.

Te i inne cechy tłumu w różnych sformułowaniach powtarzane są wielokrotnie przez Le Bona. Już Z. Freud [4], który

stosunkowo wcześnie nawiązał do pracy tego autora, zwrócił uwagę, że niektóre z cech charakteryzujących według Le Bona

tłum przypominają mu cechy jego pacjentów, a więc jednostek.

Można powiedzieć, że przy czytaniu Le Bona odnosi się wrażenie, iż według niego tłum zachowuje się jak jednostka, coś

przeżywa, w określony sposób rozumuje itd. Taki sposób pojmowania zachowań tłumu przyczynił się do powstania w

psychologii społecznej długotrwałej kontrowersji na temat istnienia psychiki zbiorowej czy psychiki grupy. Z jednej strony

mieliśmy do czynienia ze stanowiskiem, że całość, jaką stanowi zbiorowość, to coś więcej niż zbiór składających się na nią

jednostek, i że całość ta może myśleć, decydować, przeżywać uczucia itd., a więc że istnieje psychika zbiorowa. Przeciwnicy

takiego stanowiska uważali, że nie ma niczego takiego jak psychika zbiorowa, a to tylko członkowie danej zbiorowości

myślą, przeżywają określone emocje, z tym że te stany są niekiedy do siebie podobne i właśnie to podobieństwo prowadzi do

fałszywego wniosku o istnieniu jakiejś zbiorowej psychiki. Kontrowersja ta trwa nadal, dość bowiem trudno jest o jakieś

dowody empiryczne, które by pozwoliły ostatecznie ją rozstrzygnąć.

Większość cech charakteryzujących, zdaniem Le Bona, tłum to cechy negatywne, z wyjątkiem owej jednokierunkowości i

zdarzających się niekiedy zachowań bohaterskich. Nic wiec dziwnego, że tak scharakteryzowany tłum, a przez to i inne tak

nazywane zbiorowości, nie budzą sympatii Czytelnika. Niemniej niektóre z cech tłumu podane przez Le Bona istotnie

występują w niektórych typach tłumów i w pewnych fazach ich istnienia.

Le Bon nie tylko charakteryzował tłum jako całość. Próbował również charakteryzować zachowania i procesy psychiczne

jednostek znajdujących się w tłumie.

Było dlań oczywiste, że jednostka w tłumie nie jest tożsama z jednostką znajdującą się poza tłumem. Twierdzenie to jest

pochodne w stosunku do tezy o jedności myśli i uczuć w tłumie. Człowiek, będąc w tłumie, przestaje być sobą, czy jak to

formułował Le Bon — u jednostki znajdującej się w tłumie następuje zanik świadomości swego „ja". Będąc w tłumie,

jednostka traci swoją odrębność, swoją indywidualność. Ta interesująca obserwacja stała się podstawą bardziej współczesnej

koncepcji dezindywidualizacji [3, 18]. Dezindywidualizacja to zarówno proces, jak i stan polegający na pozbawieniu

człowieka niektórych wyróżników jego odrębności, indywidualności, przez co staje się on anonimowy. Dezindywidualizacja

może prowadzić do zachowań nieco innych niż zachowania tego samego człowieka w warunkach normalnych. I tak osobnik,

u którego nastąpiła dezindywidualizacja, może być bardziej agresywny niż wtedy, kiedy nie jest jednostką pozbawioną

indywidualności [18], może nie przyjść z pomocą komuś bardzo jej potrzebującemu lub, odwrotnie, w pewnych warunkach

może zachowywać się bardziej prospołecznie [5]. Przebywanie w tłumie jest tylko jedną z sytuacji, w których może nastąpić

proces dezindywidualizacji — w tłumie jesteśmy anonimowi, nie różnimy się od innych. Dezindywidualizację może

powodować np. ciemność czy strój uniemożliwiający identyfikację. Tak więc właśnie Le Bonowi zawdzięczamy pierwociny

koncepcji dezindywidualizacji.

Inną interesującą cechą jednostki znajdującej się w tłumie, na którą zwrócił uwagę Le Bon, jest jej poczucie niezwyciężoności

i bezkarności. Duża liczba podobnie myślących i czujących osób wydaje się z łatwością osiągać to, do czego dąży; nic im w

tym nie może przeszkodzić. Nic więc dziwnego, że tak właśnie spostrzegają sytuację jednostki składające się na tłum.

Jednocześnie anonimowość czy dezindywidu-alizacja sprawia, że ludzie stanowiący tłum nie obawiają się kary za popełnione

czyny aspołeczne, antyspołeczne czy niezgodne z prawem. Stąd niejednokrotnie w tłumach mamy do czynienia z tego

rodzaju zachowaniami. Na sprawę poczucia bezkarności osób znajdujących się w tłumie zwracali również uwagę Miller i

Dollard [13], analizując zachowania tłumu z punktu widzenia ich własnej teorii uczenia się.

Podobnie jak tłum rozumiany jako całość, również znajdujące się w nim jednostki kierują się w s\voich zachowaniach

sugestiami innych i tzw. zaraźliwością (o czym za chwilę). Innymi słow r y, znajdująca się w tłumie jednostka nie kieruje się

procesami racjonalnymi.

Co więcej, Le Bon uważał, że u jednostek w tłumie przeważają nad procesami świadomymi procesy nieświadome.

Pisząc o roli owych czynników nieświadomych, autor przedstawia bardzo niejasną, wyraźnie rasistowską koncepcję,

której nie ma tu powodu obszerniej omawiać. Stoi on mianowicie na stanowisku, że istnieje nie uświadamiana dusza rasy

(ponieważ jest wiele ras, wobec tego istnieje wiele różnych dusz), na którą składa się kilka zasadniczych, zwykle

religijnych idei, stanowiących podstawę danej rasy czy narodu. Tych kilka idei w bliżej niejasny sposób kontroluje

zachowania członków danej rasy, z tym że idee te muszą znajdować się w ich nieświadomości. A ponieważ u jednostek

znajdujących się w tłumie zaczynają się nasilać procesy nieświadome, to właśnie w nim przejawia się szczególnie

wyraźnie owa dusza rasy. Inny jest według Le Bona tłum romański, a inny anglosaski, germański czy słowiański,

szczególnie jeżeli chodzi o jego impulsywność, a także to, o co

czy przeciw czemu walczy. Gdy idee stanowiące duszę rasy zaczynają zanikać, mamy do czynienia z upadkiem danej

cywilizacji, w co Le Bon święcie wierzył, jeżeli chodzi o cywilizację francuską. Nie wydaje się, żeby warto było

polemizować z tym fragmentem koncepcji Le Bona, natomiast przyczyniła się ona między innymi do zainteresowania się jej

autorem przez faszystów. I tak M. Billig [2] twierdzi, że Mussolini korespondował z Le Bonem, a w Mein Kampf Hitlera

możemy znaleźć ślady jego koncepcji.

O ile poprzednie uwagi Le Bona na temat cech jednostki znajdującej się w tłumie można zaakceptować z takimi czy innymi

zastrzeżeniami, to poważną wątpliwość budzi inna podana przez niego cecha jednostki w tłumie, a raczej cały zespół takich

cech. Le Bon uważa, że jednostkę w tłumie charakteryzuje entuzjazm człowieka pierwotnego, który chce za wszelką cenę

zrealizować ową jedną ideę, jaka owładnęła tłumem. Jednakże zachowując się w ten sposób, jednostka cofa się w swoim

rozwoju intelektualnym, staje się okrutna, dzika i popędliwa. Tak więc ta część charakterystyki jest wyraźnie negatywna, co

jeszcze raz świadczy o negatywnym stosunku Le Bona do przedmiotu swoich studiów.

Jeżeli chodzi o podaną przez Le Bona charakterystykę jednostek w tłumie, to można jej zarzucić, że traktuje je ona w sposób

zbyt uniformistyczny, jednolity. A przecież, jak to wskazują Turner i Killian [17], tłum, szczególnie we wcześniejszych

fazach powstawania, składa się z osób o bardzo różnych motywacjach. I tak na przykład, gdy pojawia się jakieś wydarzenie

prowadzące do gromadzenia się ludzi, mogą wśród nich znaleźć się tacy, którzy uważają, że trzeba coś w tej sytuacji zrobić;

tacy, którzy są po prostu widzami; tacy, którzy odczuwają zadowolenie z faktu przebywania w tłumie — są to zwykle ludzie

o obniżonym poczuciu bezpieczeństwa, a przebywanie w tłumie daje im to poczucie siły, o którym wspominał Le Bon; są w

tłumie ludzie lojalni w stosunku do własnej grupy, jeżeli jej członkowie stają się z jakichś powodów uczestnikami tłumu; są

tacy, którzy inspirują tłum do zachowań aspołecznych czy antyspołecznych, często są to osobnicy o przeszłości kryminalnej

czy psychiatrycznej, których zachowania mogą modelować zachowania innych uczestników tłumu; wreszcie są ci, którzy

manipulują zachowaniami tłumu, a więc jego przywódcy. Dopiero w późniejszych fazach, kiedy zostają wciągnięci w tłum

różnego rodzaju przypadkowi osobnicy lub odwrotnie, kiedy odpadną oni od tłumu, można mówić o uniformizmie

zachowań, a więc o owej jedności myśli i uczuć tłumu.

O tym, że tłum nie jest tak jednolity, jak to się wydawało Le Bonowi, świadczą także inne dane, chociażby analiza zdjęć

fotograficznych tłumu. Okazuje się, że w tłumie mamy do czynienia z jego jądrem i obrzeżami [14]. Jeżeli tłum nie porusza

się, to w zależności od otoczenia fizycznego ma kształt koła lub półkola, w środku którego jest owe jądro. Gęstość tłumu jest

największa w środku, a maleje w miarę posuwania się od środka na zewnątrz. Jeżeli jest to tłum poruszający się, to jego

jądrem jest czoło tłumu. W jądrze tłumu znajduje się Jego przywódca lub przedmiot stanowiący dla tłumu jego symbol. Na

obwodzie koła, na jego obrzeżach, mamy do czynienia z przyłączaniem się nowych lub odpadaniem przypadkowych

uczestników tłumu. Jeżeli tłum ma kształt prostokąta lub kwadratu bez wyraźnego jądra, to jest to tłum wcześniej

zorganizowany, np. taki, z jakim mamy do czynienia w różnego rodzaju pochodach. Le Bon nie tylko scharakteryzował tłum

i znajdujące

się w nim jednostki, lecz starał się również pokazać, z jakimi mechanizmami mamy w tłumie do czynienia, z tym że czytając

Psychologią tłumu nie zawsze wiemy, czy chodzi o tłum jako całość, czy o znajdujące się w nim jednostki. Szczególnie

interesujące, aczkolwiek nie całkiem jasne, wydaje się pojęcie przeniesione wprost z nauk medycznych, a mianowicie pojęcie

zaraźliwości. Chodzi mianowicie o to, że w tłumie pewne idee czy uczucia rozchodzą się z dużą szybkością, podobnie jak ma

to miejsce w przypadku epidemii zaraźliwej choroby. Wydaje się więc, że owa wprowadzona przez Le Bona „zaraźliwość"

jest raczej pojęciem opisowym, nie zaś wyjaśniającym. Zapewne zdawał sobie z tego sprawę sam autor, który zaraźliwość, a

więc szybkie rozchodzenie się jakiejś idei czy emocji, wiązał z podatnością tłumu na sugestie. Owa podatność na sugestie do

pewnego stopnia przypomina stan hipnotyczny związany ze wspomnianym już zanikiem świadomości swego „ja". W wyniku

podatności na sugestie pojawia się naśladowanie innych. Może zdarzyć się na przykład, że jakiś uczestnik tłumu dozna

halucynacji, opowie o tym innym i tłum bardzo szybko zaczyna spostrzegać coś, czego w ogóle nie ma. Innym źródłem

sugestii może być przywódca tłumu. Obserwacje zachowania tłumów skłaniają do wniosku [17], że mechanizmy

występujące w trakcie tworzenia się tłumu są znacznie bardziej złożone, niż to sądził Le Bon. Zwraca się uwagę, że w

tłumach mamy do czynienia z zachowaniem uczestników, które można obrazowo nazwać „mieleniem" czy „tarciem" (ang.

milling). Chodzi o to, że uczestnicy tłumu zmieniają swoje miejsca w zajmowanej przezeń przestrzeni, kontaktują się ze sobą,

przekazują sobie wiadomości, wymieniają poglądy, informują się wzajemnie o przeżywanych uczuciach. Można zadać sobie

pytanie, jaka jest funkcja tego „mielenia". Zanim postaramy się odpowiedzieć na to pytanie, warto zwrócić uwagę, że

punktem wyjścia do powstania tłumu spontanicznego jest jakieś wydarzenie zewnętrzne. Le Bon, zafascynowany rozwijaną

przez siebie koncepcją „duszy rasy", w niewielkim tylko stopniu i mało konsekwentnie uwzględniał rolę czynników

zewnętrznych w tworzeniu się tłumu. W pewnym miejscu swojej pracy stwierdza on, że tłum działa pod wpływem zewnętrz-

nych okoliczności, z tym że stwierdzenie to służy mu do przypisania tłumowi jeszcze jednej negatywnej cechy, a mianowicie

zmienności. Okoliczności zewnętrzne są zmienne i dlatego tłum jest zmienny w swoich ideach i nastrojach. Sprawy wpływu

okoliczności zewnętrznych na powstawanie tłumu Le Bon nie rozwijał, jak się bowiem wydaje, wprowadzenie ich rozbija-

łoby w jakimś stopniu zwartość jego koncepcji.

Turner i Killian [17] zwracają uwagę, że to, czy ludzie będą tworzyć tłum, szczególnie tłum o charakterze spontanicznym,

zależy od pewnych cech sytuacji zewnętrznej, w której się znajdują. Mówiąc dokładniej, chodzi o takie cechy sytuacji jak jej

nagłość i niejasność. Dobrym przykładem tego rodzaju sytuacji, w której cechy te występują w dość znacznym stopniu, jest

wypadek uliczny, powodujący na ogół gromadzenie się przypadkowych przechodniów. Wypadek jest najczęściej czymś

nagłym, nieoczekiwanym, a jednocześnie czymś niejasnym ze względu na swoją wyjątkowość, nieznajomość przyczyn, a

także niepewność, jak należy w tej konkretnej sytuacji postąpić. Co więcej, fakt gromadzenia się ludzi zwiększa jeszcze ową

niejasność czy niepewność. Nic więc dziwnego, że u gromadzących się osób pojawia się gotowość do zachowań, które

pomogłyby im zrozumieć ową sytuację. Posługując się językiem Le Bona, możemy powiedzieć,

że uczestnicy tłumu są podatni na sugestie, ponieważ sami nie mają poglądu na temat wydarzenia, które przerwało normalny

tok ich działań, spowodowało zatrzymanie się, a także podobnie podziałało na innych przechodniów. Potrzeba informacji

prowadzi do owego zjawiska mielenia czy tarcia, o którym wspomniano wyżej: uczestnicy zbiegowiska nawiązują ze sobą

"kontakty, przechodzą z jednego miejsca na inne, żeby dowiedzieć się, co się właściwie stało, co do tego wydarzenia

doprowadziło, kto jest za nie odpowiedzialny i co należałoby zrobić. W tłumie niesłychanie łatwo nawiązuje się kontakty z

nieznajomymi, czego na ogół nie robi się w bardziej normalnych warunkach. Innymi słowy, członkowie tłumu komunikują

się ze sobą.

W procesie wzajemnego komunikowania się szczególną rolę, o czym już wspomniano wcześniej, zaczynają odgrywać

niektórzy członkowie tłumu, mający określoną motywację i określone cechy. Zwykle w tłumie znajdują się tacy, którzy

uważają się za dobrze poinformowanych i mają potrzebę informowania innych; mogą być tacy, którzy chcą być wzorem dla

innych, jak należy się zachować, np. jak pomóc ofierze wypadku. Takimi ludźmi mogą być niekiedy osobnicy bardzo

aktywni, może się zdarzyć, że będą wśród nich ludzie o przeszłości kryminalnej czy psychiatrycznej. Oni to często

wypowiadają się pierwsi, przedstawiając zwykle bardzo skrajne poglądy. I w tym wypadku widać pewien wpływ Le Bona,

który — jak to już wspomniano — zwracał uwagę, że osoba doznająca halucynacji, jeżeli wypowie się pierwsza, może „zara-

zić" innych. Osoby wypowiadające się później, szczególnie jeżeli wygłaszają poglądy bardziej umiarkowane, mogą zostać

zopinii bądź zabierają głos w sposób popierający te skrajne poglądy. Owe „poglądy" są niejednokrotnie nieumyślnie bądź

umyślnie rozsiewanymi pogłoskami. Ponieważ wielu ludzi zaczyna powtarzać taką opinię, a wśród nich są tacy, którzy

wreszcie potrafią zrozumieć to, co się dzieje, sytuacja taka jest spostrzegana jako świadcząca o jednolitości czy uniformizmie

poglądów i emocji. Ma to wpływ na niezdecydowanych i na widzów, którzy mogą się przyłączyć do tłumu i zacząć podzielać

panujące w nim opinie.

Widzowie odgrywają szczególną role w sytuacji formowania się tłumu agresywnego. Sami nie będąc częścią tłumu,

sprawiają oni często pozorne wrażenie, że są jego częścią, co może prowadzić do spostrzegania tłumu jako znacznie

większego, niż jest on w rzeczywistości. Niektórzy z widzów wyrażają poparcie dla tłumu, a nawet zachęcają go do

określonych działań, co z kolei zobowiązuje osoby aktywne, znajdujące się w tłumie, do jeszcze bardziej skrajnych

zachowań.

W trakcie tego rodzaju interakcji, szczególnie w tłumie spontanicznym, może dojść do wspomnianej wcześniej symbolizacji,

kiedy to określony obiekt staje się symbolem, któremu przypisuje się negatywne lub pozytywne cechy i który mobilizuje

uczestników tłumu do określonych działań. Na przykład w czasie wypadku drogowego taka symbolizacja może się dokonać

w stosunku do jego prawdziwego czy domniemanego sprawcy, czyniąc go przedmiotem ataków werbalnych, a nawet

rękoczynów. I wtedy właśnie pojawia się owa jedność uczuć i idei, o której pisał Le Bon. Mówiąc inaczej, to podstawowa

prawo sformułowane przez Le Bona dotyczy tłumu w określonej, końcowej fazie jego istnienia, będącej efektem zarówno

sytuacji zewnętrznej, jak i interakcji zachodzących wewnątrz tłumu.

Wyżej przedstawiono pewną koncepcję interakcji

zachodzących w tłumie, który powstał w sposób spontaniczny, np. w sytuacji wypadku drogowego. W innych typach tłumów

interakcje mają inny charakter, np. w przypadku tłumów zorganizowanych lub ekspresyjnych, takich jak tłum religijny. W

tłumach tego typu, zbierających się na ogół nie ze względu na jakieś nieoczekiwane wydarzenie, ale w czasie określonym

wcześniej przez przywódców, symbol znany jest od dawna, znane są również zachowania tłumu, inicjowane zwykle przez

jego przywódców lub przez ich pomocników. Są to np. określone okrzyki, skandowanie haseł, śpiewanie pieśni itp. Jednak

niekiedy i w tego rodzaju zorganizowanych tłumach może dojść do zachowań nieprzewidzianych, będących zarówno

wynikiem zewnętrznych okoliczności, jak i interakcji zachodzących w tłumie. Tego rodzaju zachowaniem może być np.

panika.

Bardzo interesujący jest tłum o charakterze quasiwidowni, jakim są kibice na imprezach sportowych. Nie są oni

zorganizowani, a w każdym razie nie w pełni zorganizowani. Z jednej strony wydarzenia na boisku mają często

nieoczekiwany charakter, z drugiej zaś istnieją określone symbole. Symbolem pozytywnym jest zwykle „własna" drużyna,

symbolem negatywnym — drużyna przeciwnika lub sędzia. Pewne formy zachowania są z góry ustalone, np. okrzyki pod

adresem sędziego, który niewłaściwie zdaniem kibiców sędziuje; inne zachowania mogą mieć spontaniczny charakter,

wywoływane są przez ludzi, którzy chcą coś zrobić, np. wyrazić radość z powodu wygranej własnej drużyny albo rozpacz z

powodu przegranej. Jak wiemy, mogą to być zachowania o niezwykle agresywnym charakterze. Na marginesie warto zwró-

cić uwagę na interesujące zjawisko konwencjonalizacji tłumu. To, co kiedyś było spontaniczne i społecznie nie akceptowane,

staje się zaprogramowane i zaakceptowane. Ten, kto pierwszy krzyknął: „Sędzia kalosz!", uczynił to spontanicznie i był

potępiany za niewłaściwe zachowanie. Obecnie jest to okrzyk w pełni akceptowany, używany nawet w środkach masowego

przekazu.

Niekiedy pod wpływem nagłego pojawienia się sytuacji zagrażającej może w tłumie powstać panika. Jeżeli uczestnicy tłumu

spostrzegają określoną sytuację jako zagrażającą każdemu z nich (nawet jeśli źródłem takiej informacji są inni, np. okrzyk

„Pali się!"), to pojawia się u nich strach, który może być zredukowany, jeżeli unikną w jakiś sposób tego, co im zagraża.

Najprostszą formą uniknięcia zagrożenia jest opuszczenie miejsca, gdzie ono istnieje, a więc ucieczka. Wtedy na ogół mamy

do czynienia z paniką: uczestnicy tłumu, nie zwracając uwagi na innych, rzucają się do ucieczki. Często tego rodzaju

zachowania prowadzą do tragicznych skutków, jak to ma wielokrotnie miejsce np. w przypadku pożaru w pomieszczeniach

zamkniętych, gdy uciekający tłum tratuje innych, blokuje wyjścia itp. Mintz [15] w serii eksperymentów symulujących tego

rodzaju sytuację pokazał, że panika prowadząca do zablokowania wyjść pojawia się wtedy, kiedy ludzie spostrzegają tylko

swój indywidualny interes i jednocześnie nie mogą się ze sobą porozumieć co do kolejności wydostawania się z zamkniętego

pomieszczenia. Innym ważnym czynnikiem w takiej sytuacji jest zarówno stopień zagrożenia, jak i stopień zorganizowania

tłumu czy zbiorowości. Na przykład inaczej w czasie wojny reagują na zagrożenie nie zorganizowani cywile, a Kiaczej

zorganizowani żołnierze; ci drudzy znacznie rzadziej ulegają panice.

Jest pewien aspekt Psychologii tłumu, który może u Czytelnika budzić mieszane uczucia. Chodzi miano-

wicie o te treści, które wskazują na praktyczne konsekwencje rozważań teoretycznych. Kto wie, czy Le Bon nie był

pierwszym lub jednym z pierwszych psychologów społecznych, który tworzył stosowaną psychologię społeczną. Z cech

przypisywanych tłumowi i z rządzących nim mechanizmów wyprowadzał on zalecenia, w jaki sposób należy kierować

tłumami, a w związku z tym, jakie cechy winien posiadać przywódca tłumu, czy stosując nieco inną terminologię —

przywódca zbiorowości. Przyjrzyjmy się niektórym z tych wniosków praktycznych. Jak pamiętamy, Le Bon uważał, że tłum

charakteryzuje się niskim poziomem intelektualnym, myśli obrazami i przeżywa silne, skrajne, przesadne uczucia. Wobec

tego ten, kto chce tłum kontrolować, winien posługiwać się prostymi hasłami i słowami. Jeżeli tylko można, to te słowa i

hasła należy starać się przedstawiać w obrazowej postaci. Nie trzeba i nie należy ich uzasadniać w racjonalny sposób, mają

one bowiem wywoływać emocje, a uzasadnienia racjonalne mogą u uczestników tłumu wywoływać wątpliwości, co mówiąc

współczesnym językiem psychologii społecznej — mogłoby obniżyć wiarygodność osoby oddziałującej na tłum, a tym

samym zmniejszyć skuteczność jej oddziaływań. Uzasadnienia racjonalne są niepotrzebne jeszcze i z innego powodu. Hasła

czy słowa wiążą się według Le Bona w jakiś sposób z nieświadomością i w niej zaczynają działać niejako autonomicznie.

Trzeba również odwoływać się do uczuć tłumu, a ten, kto oddziałuje, winien je podzielać z tłumem lub udawać, że je

podziela. Tak więc Le Bon wyraźnie preferuje emocjonalne oddziaływania propagandowe.

Owe hasła czy słowa należy zdaniem Le Bona wielokrotnie powtarzać, a dzięki zaraźliwości tłum zostanie przez nie

opanowany. Wydaje się, że zwrócenie uwagi na rolę powtarzania haseł dało początek różnego rodzaju poglądom na

oddziaływania propagandowe podkreślające wagę powtarzania określonych treści. Poglądy te w skrajnej postaci zawarte są w

twierdzeniu, że „wystarczy jakieś kłamstwo powtarzać dostatecznie długo, żeby zostało uznane za prawdę". Można by więc

w jakimś stopniu uznać Le Bona za ojca określonej koncepcji propagandy.

Le Bon, zajmując się różnymi zbiorowościami, a w tym zbiorowościami uprawnionymi do głosowania, zaleca osobom

prowadzącym kampanię wyborczą nadskakiwanie wyborcom, obiecywanie im najprzeróżniejszych, pożądanych przez nich

rzeczy, obrzucanie błotem przeciwników.

Widzimy więc, że praktyczne środki kontrolowania tłumu w pełni odpowiadają teoretycznej koncepcji tłumu

zaproponowanej przez Le Bona. Na ograniczoność tych środków wskazują chociażby niepowodzenia wykorzystującej je

propagandy faszystowskiej, kierowanej w czasie II wojny światowej na kraje walczące z państwami Osi, jak również

krótkotrwałość i płytkość tych oddziaływań w takich krajach jak Włochy, Hiszpania czy Rumunia. Wydaje się również, że

współczesna poznawcza koncepcja człowieka w zasadniczy sposób podaje w wątpliwość efektywność środków

kontrolowania zbiorowości proponowanych przez Le Bona.

Także obecnie praktyczne wnioski wynikające z badań nad tłumami cieszą się dużym zainteresowaniem, szczególnie ze

strony instytucji, np. policji, których jedną z funkcji jest kontrola tłumów. Turner i Killian [17] podają jako przykład takich

wniosków zalecenia dla oficerów policji w Chicago, jeżeli idzie o kontrolę tłumu, szczególnie tłumu uwikłanego w zamieszki

na tle rasowym. Widać wyraźnie, że i te zalecenia praktyczne wynikają z określonej, bardziej współczesnej koncepcji tłumu.

A więc, żeby kontrolować tłum należy:

1) usunąć lub izolować osoby zaangażowane w wywoływanie incydentu — trzeba to uczynić, zanim tłum stanie się ową

jednolitą całością;

Le Bon Gustaw - Psychologia tłumu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: