PRAWNE INSTRUMENTY POLITYKI REGIONALNEJ - I wykład 29.10.2006
O ile wcześniej Unia Europejska nie zajmowała się polityką regionalną, o tyle, obecnie sytuacja się zmieniła. UE rozwija politykę regionalną. Daje to szansę rozwoju państwom biednym.
Podmioty realizujące politykę regionalną – 3 podmioty, które współpracują, współdziałają ze sobą:
1) państwo
2) Rada Europy (rozwija współpracę transgraniczną)
3) Unia Europejska
Zasadnicza zbieżność istnieje pomiędzy państwem a UE. Natomiast różnice widać w działaniach RE, która nie jest nastawiona na kreowanie polityki regionalnej. W znacznie większym stopniu polityki współpracują pomiędzy różnymi społecznościami w dziedzinach np. kultury, edukacji, gospodarki.
Celem współpracy jest zacieranie różnic, zwłaszcza etnicznych przez RE.
Nie prowadzi działalności stymulującej rozwój przez działanie finansowe.
Aparat państwowy + UE - współpraca jest podstawą działania, w szczególności jeśli chodzi o rozwój gospodarczy.
Polityka regionalna – ukierunkowane działanie, które ma umożliwić realizację określonych celów.
REGION – już samo tworzenie regionów jest elementem polityki.
Trzy (3) rodzaje regionów ( sensie politycznym) :
1) region federalny
2) region autonomiczny
3) region administracyjno – samorządowy.
Region federalny – ma najszerszy zakres kompetencji tj. jednostka składowa państwa wyposażona we władztwo. Tylko część władztwa należy do kompetencji państwa i ten szerszy zakres mieści się w kompetencji federacji. Państwo ma wydzielone kompetencje – dotyczą one obrony państwa i polityki zagranicznej.
Region autonomiczny – na znacznie węższy zakres uprawnień niż federacja. Charakteryzuje się tym, że jest wyposażony w pewien ograniczony zakres kompetencji ustawodawczej. Te kompetencje są ustalone w taki sposób, że kwestie, które wynikają ze specyfiki regionu i mają taki charakter iż nie naruszają stabilności systemu całego państwa są przekazane do kompetencji regionu autonomicznego. Jest to wąski zakres i podlega ona w różnych zakresach kontroli państwa.
Regiony autonomiczne istnieją w Europie: we Włoszech i Hiszpanii. Kraje te są podzielone na regiony autonomiczne, np. w Hiszpanii regiony autonomiczne różnią się swoim statusem. Taki podział na regiony niektórym dał podstawę do wyróżnienia państwa regionalnego.
Region administracyjno – samorządowy : przeważający model w Europie. Charakteryzuje się decentralizacją uprawnień na zasadach określonych w ustawach, nie mają uprawnień do stanowienia prawa.
Władza – konsekwencją (skutkiem) pewnej odrębności (cech) występujących na danym obszarze.
Występują też przesłanki o niepolitycznym charakterze.
Polska – 16 województw
Regionów dla UE – znacznie mniej (6) :
- południowy (śląskie, małopolskie)
- wschodni (świętokrzyskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie)
- centralny (łódzki, mazowiecki)
- północny (pomorski, kuj. – pom., warm. – mazurskie)
- północnozachodni ( zach. – pom., lubuskie, wielkopolskie)
- południowozachodnie (dolnośląskie, opolskie).
Podział, który występuje u nas ma się nijak do tego, który jest wymagany w UE.
Ekonomiczna przesłanka : te 6 regionów to wystarczające dla RP – charakteryzują się zdolnością do racjonalnego gospodarowania.
Tworzenie regionów ma różne podstawy, różne są źródła, różne konteksty. Ważne jest w jakim stopniu te regiony mają samodzielność i o jakie przesłanki ta samodzielność jest oparta. U nas decydujące przesłanki to: historyczne, polityczne, historyczno – demograficzne. Szukając przesłanek na powołanie nowych regionów dochodzi jeszcze przesłanka ekonomiczna.
Dwa (2) podstawowe składniki regionów:
1) zbiorowość ludzi
2) terytorium (otoczenie)
Zbiorowość ludzi – jest określona demograficznie, jest to struktura demograficzna regionu, dla której bierze się pod uwagę ruch naturalny, który ją cechuje oraz strukturę etniczną. Patrzymy także na inne elementy tej struktury: na siłę roboczą, jej zasoby, kwalifikacje. Oprócz tego istotnym składnikiem charakteryzującym siłę roboczą jest aktywność społeczna i działalność. Mają one istotny wpływ na kształtowanie regionu.
Region jest zróżnicowaną strukturą. Musimy pamiętać o mentalności ludzi, o kulturze, naturze, cechach osobowości. Należy pamiętać o czynnikach historycznych, które ukształtowały tę zbiorowość.
Zbiorowość ludzka danego regionu przejawia swoją aktywność w 4 aspektach:
1) behawioralnym – dotyczy zachowań ludzi przede wszystkim odnoszących się do umiejętności współżycia i skutecznego współdziałania
2) funkcjonalny – odnosi się do pełnienia ról, działalności ekonomicznej, politycznej i kulturowej
3) normatywno – instytucjonalny – mamy na myśli kształtowanie przez ludzi prawnych i instytucjonalnych form działalności
4) ideologiczny – chodzi nam o formę kształtowania postaw i świadomości regionalnej.
Te aspekty składają się, są elementami wpływającymi na postępowanie ludzi.
Terytorium (otoczenie) – jest ukształtowane geograficznie, przestrzennie.
W aspekcie terytorialnym poszukujemy wszelkich możliwości ekonomicznego rozwoju. Strukturę tego regionu. Przyczyny zróżnicowania jakie są.
Cechy, które pozwalają określić potencjalne środki wpływające na rozwój regionu: (wpływ czynników terytorialnych na kierunki rozwoju terytorialnego),
Czynniki terytorialne :
np. morze, osady powstające wzdłuż rzek, bogactwa naturalne, surowce, ukształtowanie terenu, kolej , usługi turystyczne czy umożliwia to teren.
Region - jest zatem wspólnotą rozwoju historycznego i społecznego oraz ekonomicznego, położenia geograficznego, jedności procesów przestrzennych i przestrzennego powiązania oddzielnych części składowych. Pomiędzy nimi muszą pojawiać się stosunki relacyjne, musi powstać struktura relacyjna regionów.
Te czynniki muszą być ze sobą zespolone. Układ zasobów ludzkich i układ struktury terytorialnej oraz ludzi ze strukturą terytorialną. Pomiędzy tymi elementami występują powiązania. Istotnym czynnikiem spajającym są więzi historyczne.
Można powiedzieć, ze warunkiem powstania regionu jest koincydencja zjawisk ekonomicznych, społeczno – kulturowych, politycznych.
PRAWNE INSTRUMENTY POLITYKI REGIONALNEJ 18.11.2006 WYKŁAD II
- Historyczne aspekty kształtowania regionu powodują, że na danym obszarze powstaje region.
- elementy geograficzne
- elementy gospodarcze (ekonomiczne)
Mówimy o pewnych powiązaniach gdy chodzi o elementy ekonomiczne, mamy tu na myśli więzi gospodarcze, które powodują że łączą region.
W niektórych koncepcjach regionu zwraca się uwagę na to, że jest to obszar powiązany wzajemnymi więziami ekonomicznymi oraz społecznymi i wykazujący wyraźne przepływy z innymi regionami tego typu.
Wyklucz możliwość odrębnego działania.
Ponieważ każdy z tych elementów jest częścią całego państwa , nie są to jednostki samodzielne politycznie i gosp., są to jednostki pozostające w zależnościach. Są to przepływy, które muszą być realizowane pomiędzy regionami.
Państwa zatem składają się z regionów, które wykazują pewną odrębność ale nie są to jednostki samodzielne , ale dysponują potencjałem na ukierunkowanie działalności.
Na obszarze regionu następuje koincydencja pewnych zjawisk gosp., społ. charakterystycznych dla danego regionu.
Każdy obszar spełnia określone zadania. Podejmuje działania endogeniczne wewnątrz swojej struktury i podejmuje działania egzogeniczne poza strukturą, na zewnątrz będąc strukturą całego państwa.
Współcześnie najważniejszymi elementami kształtującymi region są czynniki ekonomiczne i społeczne.
Najistotniejszym współcześnie elementem, który kształtuje strukturę i znaczenie regionu jest kapitał ludzki.
Zastąpił on przede wszystkim czynniki takie jak zasoby naturalne. Zasoby naturalne częściowo się wyczerpują i ograniczenie ich znaczenia wynika z przyczyn naturalnych i z prowadzonej przez człowieka działalności.
Kapitał ludzki ma znaczenie ze względu na jego zdolność do rozwoju, chodzi o aktywność człowieka i jego cechy, które pozwalają rozwijać się regionowi.
Chodzi o poziom edukacji i pewne cechy osobowości, które są szczególnie pożądane w przypadku procesów rozwojowych tzn. kreatywność, inicjatywa, zdolność współpracy, umiejętność organizowania, porozumiewania się. Pożądane są pewne cechy osobowości, które w powiązaniu z wykształceniem prowadzą do rozwoju regionu.
Wiąże się to z rozwojem technologicznym i z rozwojem sektora usług. Na te dwa elementy jest położony obecnie szczególny nacisk. Nie są to jedyne czynniki jeżeli chodzi o rozwój regionu. Musi to być ściśle powiązane z określonymi innymi zasobami regionu. Inaczej będziemy kształtować rozwój regionu w przypadku gdy mamy zapotrzebowanie na zasoby technologiczne, inaczej będziemy kształtować rozwój człowieka, regionu w przypadku zasobów naturalnych np. kształcenie w kierunku turystyki.
Edukacja ma tu charakter ustawiczny, niekończący się.
Czynniki historyczne, narodowościowe też są istotne w kształtowaniu regionu.
Polityka regionalna oraz programowanie rozwoju regionalnego.
Region można traktować jako jednostkę służącą rozwojowi państwa. W tym celu w Polsce była przeprowadzona reforma podziału terytorialnego.
Przez rozwój regionalny rozumiemy trwały wzrost poziomu życia mieszkańców i potencjału gospodarczego w skali określonej jednostki terytorialnej. Rozwój regionalny jest postrzegany przez następujące elementy:
1. potencjał gospodarczy
2. strukturę gospodarczą
3. środowisko przyrodnicze
4. zagospodarowanie infrastrukturalne
5. ład przestrzenny
6. poziom życia mieszkańców
7. zagospodarowanie przestrzenne
Wszystkie te komponenty dają obraz regionu. Rozwój regionu zależny jest od stopnia rozwoju komponentów.
Rozwój regionalny musi być oparty o program.
Program rozwoju regionalnego to zespół zadań, których realizacja jest niezbędna aby osiągnąć założone cele ekonomiczne i społeczne. Stawiamy pytania co chcemy osiągnąć, jakie są cele rozwoju. W programie musimy zawrzeć to co będzie podstawą rozwoju, co pozwoli rozwinąć region np. rozwój edukacji. Jeśli wyspecjalizowana kadra jest adekwatna do możliwości rozwoju to staje się źródłem rozwoju. Program rozwoju musi wykazywać drogę od ustalenia co można uzyskać przez poszczególne etapy, które powodują rozwój. Są tworzone agendy, nie mogą to być działania jednego podmiotu. Poprzez odpowiednie instrumenty ekonomiczne można kształtować wolny rynek, można kształtować jego rozwój. Jest to współdziałanie podmiotów władzy i innych podmiotów, które mogą być zainteresowane i zaangażowane w rozwój regionu. Program rozwoju jest budowany na bazie wszystkich podmiotów zainteresowanych. Można zatem powiedzieć, że proces realizacji programu rozwoju regionalnego obejmuje 3 podstawowe podukłady:
1. podmiotów zaangażowanych w ten proces
2. podukład dotyczący negocjacji
3. podukład zawierający instrumenty i instytucje polityki rozwoju regionalnego.
Ad. 1. obejmuje dwa rodzaje podmiotów:
a) samorząd terytorialny
b) odpowiednie instytucje centralne
Ad. 2. chodzi o metodę (w wolnym państwie opartym o wolny rynek nakazy czegoś nie są możliwe - to jako przeciwwagę stanowi negocjacja – nie ma możliwości narzucenia sztywnej koncepcji rozwoju i konieczne jest współdziałanie różnych podmiotów.
Zakładana współpraca podmiotów jest możliwa kiedy stosowane są negocjacje - system, który zakłada aktywność podmiotów. Współcześnie wysoko rozwinięte kraje oparte są na modelu aktywnego działania obywateli. To są działania ze szczególnym naciskiem na kapitał ludzki.
Można wyróżnić 2 aspekty programowania regionalnego:
1. jako programowanie na poziomie kraju i wtedy to programowanie jest narzędziem polityki interregionalnej, a więc polityki, która służy rozwojowi całego państwa
2. programowanie rozwoju poszczególnych regionów. Gdy chodzi o ten aspekt programowania trzeba zwrócić uwagę na samodzielność decyzji podejmowanych przez władze regionu ale z uwzględnieniem celów ogólnych państwa.
Polityka rozwoju regionalnego oznacza ogół działań podejmowanych przez podmioty polityki regionalnej prowadzących do osiągnięcia zamierzonych celów. Jest to świadoma i celowa działalność organów władzy publicznej mająca na celu optymalne wykorzystanie endogenicznych potencjałów rozwoju danego regionu dla trwałego wzrostu gospodarczego i podniesienia konkurencyjności.
Endogeniczne potencjały – chodzi o możliwości, które tkwią w samym regionie np. potencjał ludzki – rodzaj i stopień wykształcenia, przewaga ludności o wykształceniu technicznym.
Chodzi o to aby przy pomocy środków zewnętrznych można byłoby rozwijać możliwości tkwiące wewnątrz regionu – endogeniczne (np. środki z UE na naukę języków obcych).
Politykę regionalną prowadzi się przede wszystkim w regionie. Trzeba zwrócić uwagę, że region jest elementem całości państwa i nie można go z tej całości wyłączyć. Musimy postrzegać region jako element całego państwa, a więc w powiązaniu z polityką regionalną państwa. W konsekwencji trzeba przyjąć, że polityka rozwoju regionalnego jest integralnym elementem polityki strukturalnej państwa. Zatem cele i kierunki działań przewidziane polityką regionalną są określone w ścisłym związku z celami i priorytetami polityki społecznej i gospodarczej zarówno długo jak i średnio okresowej. Polityka regionalna określa cele regionalne, opcje rozwoju i kierunki rozwoju. Oznacza to, że programy rozwoju regionalnego muszą uwzględniać założenia polityki interregionalnej kraju. Ponadto programy te mają charakter ciągły, a dalej możemy powiedzieć, że z punktu widzenia przedmiotowego obejmuje on (program rozwoju regionalnego) możliwości rozwojowe szczebla lokalnego i powiatowego. To są najistotniejsze cechy.
Polityka regionalna Unii Europejskiej
Nie pojawiła się ona od razu. Kraje UE nie różniły się potencjałem gospodarczym. Nie było podstaw żeby wprowadzać działania polityki regionalnej Unii.
I etap 1958 – 1974
W traktatach wprowadzono w życie politykę regionalną Unii i uznano, że każde państwo powinno prowadzić politykę regionalną.
W latach 70-tych uznano, że państwa powinny prowadzić wspólną politykę a nie każde państwo odrębnie.
W 1972r. zapowiedziano powstanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Fundusz ten miał na celu korygowanie dysproporcji w rozwoju krajów członkowskich wspólnoty. Powstanie tego Funduszu można także łączyć z przyjęciem do Wspólnoty 3 nowych krajów: Wielkiej Brytanii, Danii i Irlandii. W szczególności Irlandia odbiegała od poziomu rozwoju regionalnego krajów Europy.
W 1975r. został powołany ten Fundusz w ramach II etapu rozwoju polityki regionalnej. Obejmuje on lata 1975 – 1985. To jest okres trudnego 10 lecia w Europie. Wpływ ma rozwój regionalny. Trudne okresy to dekoniunktura, wysokie bezrobocie, kryzys energetyczny, spadek tempa wzrostu. To są cechy charakterystyczne dla tamtego okresu jeżeli chodzi o rozwój i kształtowanie się polityki.
Istotnym czynnikiem było przyjęcie w 1981r Grecji do Wspólnoty, której rozwój gospodarczy odbiegał od poziomu innych krajów i był porównywalny z poziomem Irlandii. Taka różnica powodowała przemyślenie rozwoju regionalnego. Ponownie powrócono do kwestii ustalenia jakie cechy powinien mieć region oraz region mniej rozwinięty.
W tym okresie doszło do sprecyzowania przez opracowanie jednostki statystycznej NUTS ( 0-5).
Dla celów statystycznych opracowano jednostkę klasyfikacji regionów. Powołano jednostkę NUTS o numerach od 0 do 5. Oznaczenie numerem 1 dotyczy makroregionów, 2 – regiony – to jest region o wielkości niemieckiego landu, 3 dotyczy mniejszych jednostek podziału terytorialnego np. okręg niemiecki, departamenty we Francji.
Powołano w 2004r. nowe jednostki Local Administratif Unit (LAU). Taka jednostka o nr 4 istnieje w niektórych krajach: Finlandia, Luxemburg, Dania, Portugalia, Grecja, W. Brytania, o oznaczeniu nr 5 we wszystkich krajach.
Z tego Funduszu można było korzystać po spełnieniu określonych cech. Fundusz był stosowany wobec regionów, w których:
1. PKB per capita był znacząco niższy od średniej krajowej
2. wyraźnie wysokie znaczenie rolnictwa lub przemysłów schyłkowych
3. wysoka stopa bezrobocia
4. odwrotny od zamierzonego efekt wprowadzenia wspólnych regulacji dot. handlu oraz innych wspólnych polityk
III etap rozwoju polityki regionalnej UE to lata 1986 – 1992
Jednolity Akt Europejski zapowiedział zakończenie procesu tworzenia rynku regionalnego. Zapowiadał, że nie może być drastycznych różnic między regionami. Trzeba było znaleźć instrumenty, które ujednoliciłyby sytuację w regionach.
Polityka regionalna Unii w wersji pierwotnej nie dała efektu.
Jednolity rynek wymusił wspieranie rozwiązań mających na celu wspieranie regionów słabych.
IV etap 1993 – 1999 wymuszony unią walutową i gospodarczą
Wprowadzenie 2 instrumentów:
1. Funduszu Spójności
2. Europejskiego Funduszu Inwestycyjnego
Ad1) ma na celu wspomaganie inwestycji w regionach słabiej rozwiniętych. Stosowany był w szczególności w Grecji, Irlandii, Hiszpanii i Portugalii. Ten Fundusz wspierał działania podejmowane dla spełnienia kryteriów konwergencji – to jest zbliżenie (przystąpienie do unii walutowo gospodarczej jest możliwe po spełnieniu kryteriów konwergencji jest to ujednolicenie)
Ad.2 Europejski Fundusz Inwestycyjny służył pozyskiwaniu kredytów
V etap 2002 – 2006 – mamy do czynienia ze szczególnym zjawiskiem gwałtownego rozszerzenia UE o kilka krajów Europy Środkowej. To spowodowało konieczność przemyślenia założeń polityki Unii. Były duże rozbieżności. Trzeba się odwołać do aktu bezkompromisowego „Agenda 2000”, który stanowi próbę odejścia Unii od traktowania polityki regionalnej tylko w kategoriach nakładów, które trzeba ponieść.
Polska i inne kraje uzyskały pomoc przedakcesyjną.
Cele unijnej polityki regionalnej stawiane wspólnocie.
Po ostatecznych reformach i zmianach koncepcyjnych polityki regionalnej tych celów wylicza się trzy:
1. obejmuje wspomaganie regionów, w których PKB jest niższy niż 75% średniej w Unii oraz dotyczy także obszarów, w których gęstość zaludnienia jest niższa niż 8 osób na 1 km2
2. obejmuje regiony, które przechodzą transformację gosp., są dotknięte upadkiem przemysłu, przechodzą kryzys obszarów wiejskich lub ośrodków rybołówstwa.
Regiony te w pierwszej kolejności objęte są polityką, która ma doprowadzić do ich rozwoju i konkurencyjności.
3. cel ten obejmuje wszystkie cele z pkt 1 i 2
Sytuacja polskich regionów w latach 90-tych
Wszystkie zmiany ustrojowe w Polsce dały szansę rozwoju regionów gospodarczo i społecznie.
Jest kilka czynników, które mają wpływ na przebieg zmian i ostateczny efekt:
1. zmiany na rynku pracy i pojawienie się bezrobocia
2. zmiany struktury własnościowej, rozmieszczenie kapitału zagranicznego i rozwój instytucji środowiska biznesowego. To są najistotniejsze procesy wpływające na kształtowanie regionów i całego państwa.
Zmiany ustrojowe w Polsce spowodowały, że nastąpił proces różnicowania społecznego i gospodarczego. Ten proces różnicowania się sytuacji poszczególnych regionów jest związany z czynnikami kryzysogennymi i ekspansywnymi jakie cechują struktury regionalne. Każda struktura może charakteryzować się przewagą jednych albo drugich.
Struktury kryzysogenne charakteryzują się cechami:
1. dominacja rolnictwa o przestarzałej strukturze agrarnej
2. dominacja schyłkowej produkcji przemysłowej zarówno pod względem rodzajowym i technologicznym
3. niedorozwój sektora usług
4. rażący brak w wyposażeniu infrastrukturalnym
5. brak warunków sprzyjających w wyzwalaniu inicjatywy i przedsiębiorczości, sił lokalnych i regionalnych
6. koncentracja przestrzenna monostruktur gospodarczych na poszczególnych obszarach
Z tego wniosek, że struktury kryzysogenne występowały na obszarach gdzie występowało przestarzałe rolnictwo i gdzie dominował przemysł tradycyjny.
PRAWNE INSTRUMENTY POLITYKI REGIONALNE - III wykład 02.12.2006
Rozwój województw. Analiza
W połowie lat 90-tych do obszarów kryzysogennych zaliczano:
– Górny Śląsk
– częściowo Dolny Śląsk
– region Łodzi (schyłkowy przemysł, jego degradacja)
– znaczna część Polski wschodniej
...
zfieszaczek