Prus B., Placówka (wstęp T. Żabski).pdf

BOLESŁAW PRUS, PLACÓWKA (BN) oprac. Tadeusz ņ abski

DROGA DO „PLACÓWKI”

Prus miał 38 lat, gdy zacz Ģ ł pisa ę Placówk ħ . Romantycy tworzyli wielkie dzieła w młodo Ļ ci,

reali Ļ ci musieli zbiera ę materiały i schodziło im z tym dłu Ň ej.

Szkoła Ň ycia

Aleksander Głowacki (1847 – 1912) wywodził si ħ ze „staro Ň ytnego” rodu herbu Prus. Na pocz Ģ tku

XIX wieku rodzina ojca, Antoniego, i matki, Apolonii z Trembi ı skich, podupadła. Ojcowie innych

pozytywistów (Sienkiewicza, Chmielowskiego, ĺ wi ħ tochowskiego, Witkiewicza, Sygiety ı skiego)

te Ň musieli bra ę si ħ za prac ħ zarobkow Ģ .

Prus urodził si ħ w Hrubieszowie, gdzie jego ojciec najmował si ħ jako ekonom.

Wcze Ļ nie osierocony, przeszedł pod opiek ħ krewnych i poszedł do szkół – Lublin, Siedlce, Kielce.

Wzi Ģ ł udział w powstaniu styczniowym. Zwyci ħ stw nie odniósł, nad Białk Ģ dostał si ħ do wi ħ zienia.

Był potem niech ħ tny wszelkim zbrojnym czynom.

W 1866 r. dostał si ħ do Szkoły Głównej w Warszawie, gdzie ucz ħ szczali studenci gł. z prowincji.

ã to oni stworzyli pozytywizm warszawski (nie zwi Ģ zani z warszawsk Ģ inteligencj Ģ ani z

mieszcza ı stwem, byli przecie Ň szlachcicami z pochodzenia)

Pierwsze utwory Prusa były w tonie humoru, błazenady i autoironii. W 1869 r. zamkni ħ to Szkoł ħ

Główn Ģ , a na Uniw. Warszawskim wykładano po rosyjsku. Młodzi naj ħ li si ħ jako guwernerzy we

wsiach (Prus poznał Ň ycie chłopów).

Szlifowanie pióra

Ok. 1870 r. Głowacki, Sienkiewicz, Chmielowski i ĺ wi ħ tochowski wrócili do Warszawy.

pisali na łamach „Przegl Ģ du Tygodniowego”

w 1871 r. zacz ħ li walk ħ ze „starymi”

w 1872 r. zało Ň yli „Niw ħ ” i obj ħ li „Opiekuna Domowego”

Prus nie brał udziału w sporze. Pisał do „Niwy”, „Opiekuna...” (pod pseud.), humorystycznych

„Muchy” i „Kolców” oraz konserwatywnego „Kuriera Warszawskiego”, gdzie drukował kroniki.

W kronikach pojawił si ħ jako scjentysta, pozytywista. Fakty ukazywał obiektywnie z obu stron.

Kierował si ħ organicyzmem Spencera. Oceniał warstwy społeczne z pozycji utylitaryzmu.

Obok pracy publicystycznej, pisał nowele zebrane w tomach: To i owo (1874), Pisma tom I (1881),

Szkice i obrazki (1885). Pisał te Ň powie Ļ ci: Kłopoty babuni (1874), Pałac i rudera (1875), Dusze w

niewoli (1877) oraz Anielka (1880).

były tworzone równie Ň w konwencji przedrealistycznej: komplikował intrygi, przekraczał

granice prawdopodobie ı stwa, uniezwyklał postaci

w wi ħ kszo Ļ ci tworzył „malarskie” szkice i obrazy (takie tytuły były wtedy modne): Ň ycie

codzienne szarych ludzi, stworzył wiele typów z ró Ň nych Ļ rodowisk

nie ma tu jednak gł ħ bszej wiedzy o ludziach (brak poetyki zwierciadła przechadzaj Ģ cego si ħ

po go Ļ ci ı cu, a wi ħ c płaskiego, ujawniaj Ģ cego pełn Ģ wiedz ħ o Ļ wiecie – Stendhal, Szekspir)

GENEZA „PLACÓWKI”

Praca nad Placówk Ģ

Bezpo Ļ rednio poprzedzała Placówk ħ Anielka drukowana w „Kurierze Warszawskim” (1880).

Pocz Ģ tek pt. Nasza placówka przeczytał Dionizy Henkel ju Ň w 1880 r. Poradził zmian ħ tytułu i

pocz Ģ tku – Prus zacz Ģ ł bada ę teori ħ kompozycji i Ň ycie chłopów, powie Ļę napisał wi ħ c pó Ņ niej.

Prace nad kompozycj Ģ nigdy nie doczekały si ħ wydania, nad chłopami – zaowocowały utworami:

Antek (1880), Michałko (1880), Grzechy dzieci ı stwa (1883), Stara bajka i Na wakacjach (1884).

W „Niwie” i „Ateneum” Prus pisał o upadku ziemia ı stwa, potrzebie unowocze Ļ nienia gospodarki,

o niech ħ ci dworu do wsi, niskiej kulturze chłopów, o kolonizacji niemieckiej.

Placówk ħ zacz Ģ ł pisa ę w 1884 r. W tym roku wydał recenzj ħ Ogniem i mieczem , ale wolał zaj Ģę si ħ

prac Ģ twórcz Ģ ni Ň krytyk Ģ .

sp ħ dzał wakacje w Nał ħ czowie, m.in. z Oktawi Ģ Radziwiłłowiczówn Ģ , któr Ģ ņ eromskiemu,

przyszłemu m ħŇ owi, opowiadała o pracy Prusa

motywy wzi Ģ ł ze wsi Przybysławice i kolonii Niemieckich na drodze do Lublina

odwiedzał chaty chłopskie i kolonijne, pisał zamkni ħ ty u siebie w pokoju, noc Ģ (z ogórkiem

kwaszonym i czarnym chlebem J ), prawie bez skre Ļ le ı , z odcinka na odcinek

Druk zacz Ģ ł si ħ 19 marca 1885 r. w „W ħ drowcu”, gdy powie Ļę nie była jeszcze sko ı czona. W

mi ħ dzyczasie Prus pisał kroniki i robił korekt ħ Szkiców i obrazków . Był zabiegany, tym bardziej, Ň e

Placówka nad miar ħ mu si ħ rozrosła. Drukowano do 20 maja 1886 r. Wydanie ksi ĢŇ kowe – 1886 r.

W latach 1883-87 „W ħ drowiec” był najwa Ň niejszym pismem literackim naturalistów. Tu Antoni

Sygiety ı ski kontynuował działalno Ļę krytycznoliterack Ģ , Witkiewicz publikował bulwersuj Ģ ce

artykuły Malarstwo i krytyka u nas , a Dygasi ı ski publikował naturalistyczne nowele o chłopach.

Topika wiejska w literaturze

Obfite było pi Ļ miennictwo dydaktyczne i parenetyczne:

w czasach feudalnych nawoływano ziemian do łagodnego obchodzenia si ħ z chłopami, po

uwłaszczeniu – zwalczano pija ı stwo, rozboje i złodziejstwo na wsiach, wzmacniano

autorytet proboszcza i opiek ħ dziedzica

propagowano „kalendarzow Ģ ” wiedz ħ rolnicz Ģ na łamach czasopism, w traktatach i

poematach dla ludu

Literatura kultywowała prastary mit arkadyjski:

w renesansie Arkadi Ģ był dworek ziemia ı ski

w romantyzmie był to kraj lat dziecinnych, a miasto stało si ħ siedliskiem zła i upadku

pisano o Ļ wiecie, jaki powinien by ę , a nie, jaki jest, wi ħ c nie mówiono o chłopach

gn ħ bionych i ciemi ħŇ onych (tak pisano jedynie w pismach publicystycznych)

Inny typ bohatera ludowego to taki, który odrzuca oficjalne normy i kultur ħ i kieruje si ħ własnym

systemem warto Ļ ci, manifestowanym w ludowej kulturze karnawałowej:

plebejusze s Ģ m Ģ drzejsi od ksi ĢŇĢ t i zawsze potrafi Ģ ich przechytrzy ę

apoteoza praw naturalnych, biologicznej natury człowieka, rado Ļ ci płyn Ģ cej z cielesnych

dozna ı (frywolne, a nieraz obsceniczne przy Ļ piewki)

We wszystkich uj ħ ciach brakowało obiektywizmu, a cz ħĻę była bardzo daleka od rzeczywisto Ļ ci.

HISTORIA ĺ LIMAKA

Przestrze ı i czas

Nie ma okre Ļ lonego jednoznacznie miejsca akcji – rzek Białek jest w Polsce kilkana Ļ cie. Jest to

pewna konwencja literacka – dolina przeci ħ ta rzek Ģ , ze wzgórzami, łanami, ł Ģ kami; z wioska,

dworem szlacheckim ko Ļ ciołem i miasteczkiem nieopodal.

Akcja dzieje si ħ w zaborze rosyjskim (urz ħ dnik, który szybko rezygnuje z łapania złodzieja Ļ wini i

jeszcze bierze poka Ņ n Ģ łapówk ħ ), ale równie dobrze mogłaby dotyczy ę pruskiego.

Ojciec ĺ limaka otrzymał 7 morgów ziemi po zniesieniu pa ı szczyzny, potem zmarł, a ĺ limak ok.

1866 r. o Ň enił si ħ . J ħ drek ma 13 lat, wi ħ c czas akcji to lata mniej wi ħ cej 1880 – 1881. Jest to wi ħ c

po prostu tera Ņ niejszo Ļę autora i czytelników.

Brak historycznego upływu lat wynika z rytmu czasu rolnika, który zale Ň y od cyklu przyrody. Jest

czas powtarzalny, „wieczny”, oznaczany tylko miesi Ģ cami ( Był lipiec , Był kwiecie ı ).

Reali Ļ ci tworzyli rzeczywisto Ļę fikcyjn Ģ , ale reprezentatywn Ģ i ogóln Ģ .

Prace i dni

Chłopi ze wsi s Ģ oddzieleni od cywilizacji zewn ħ trznej, docieraj Ģ do nich tylko ukazy (pobór do

wojska, podatki, wyroki s Ģ dowe). S Ģ poza programem pracy u podstaw i organicznej.

Prus zauwa Ň ył, Ň e chłopi nie maj Ģ instynktów socjalnych, interesy jednostek przewa Ň aj Ģ nad

podj ħ ciem wspólnych inicjatyw.

decyzje zapadały w karczmie, a nie w samorz Ģ dzie (np. sprawa kupna dworu od dziedzica) i

zazwyczaj Josel kierował spraw Ģ na swoj Ģ korzy Ļę

gmina jest na dalekim planie (przekazuje opiekunom głupi Ģ Zo Ļ k ħ i odsyła zwłoki Ma ę ka

do urz ħ du Ļ ledczego), sprawy publiczne (walka z kradzie ŇĢ ) załatwia si ħ na własn Ģ r ħ k ħ .

Prus skoncentrował si ħ na losach jednostki, a relacje ze zbiorowo Ļ ci Ģ ukazał z punktu

widzenia samych bohaterów

Dzieci ı stwo i młodo Ļę ĺ limaka to czasy pa ı szczyzny, które uformowały jego Ļ wiatopogl Ģ d.

naturalna nierówno Ļę społeczna, kastowo Ļę ustalona przez Boga (dziedzic jest panem dla

ĺ limaka, a Owczarz nazywa zmarłego Sta Ļ ka dziedzicem i ĺ limaka podejmuje pod nogi)

układ hierarchiczny wsi narzucał pewne normy obyczajowe ( ĺ limakowa siada w pierwszej

ławce w ko Ļ ciele, a Owczarz chowa si ħ w k Ģ cie)

„zmysł posłusze ı stwa” wpłyn Ģ ł na brak inicjatywy, energii, bierno Ļę i nieporadno Ļę oraz na

potrzeb ħ poddania si ħ szlachcie (upadek dworu to dla ĺ limaka pocz Ģ tek upadku wsi) i

odrzucenia cywilizacji

o ciemnocie Ļ wiadczy te Ň to, Ň e ĺ limak miał si ħ za najt ħŇ sz Ģ głow ħ w rodzinie

szkół nie było w okolicy; nauka była niebezpieczna, bo np. Jasiek Grzyb zacz Ģ ł wygłasza ę

rewolucyjne pogl Ģ dy, gdy przyuczył si ħ przy kancelarii

ĺ limak prowadzi gospodark ħ ekstensywn Ģ , wyjaławia grunty

nie ma arkadyjsko Ļ ci, ĺ limak walczy z natur Ģ , susz Ģ , deszczem i gradem

J ħ drek to nowe pokolenie chłopów: urodzony po uwłaszczeniu, bez kompleksów wobec

ziemia ı stwa, oczekuje przekazania gruntów w r ħ ce chłopów. Ale jest wyj Ģ tkiem.

Praca nie jest szcz ħĻ ciem, powołaniem człowieka, to trud i znój, konieczno Ļę narzucona

Prus wskazuje na naiwno Ļę i abstrakcyjno Ļę pozytywistycznego hasła pracy

dochody chłopów powi ħ kszane s Ģ przez dorywcze prace zarobkowe we dworze, w mie Ļ cie

ograniczano wydatki, odkładano pieni Ģ dze ( ĺ limak odło Ň ył równowarto Ļę swego gruntu!)

chłopi nie byli sk Ģ pi, go Ļ cinnie wszystkich przyjmowali, a najmitów traktowali niemal jak

członków rodziny (cho ę z cnotami chrze Ļ cija ı skimi ró Ň nie było, np. gdy nie pomogli ĺ .)

„Dobry pan”

Dziedzic jest w zasadzie bezimienny, wiemy tylko, Ň e na imi ħ miał Władysław. Pewnie nie brał

udziału w powstaniu, uwłaszczenie przeprowadził bezkonfliktowo, a warszawska rodzina Ň ony

zaraziła go hasłami demokracji i pozytywizmu. Demokratyzm Warszawy, która nie znała realiów

przerodził si ħ w chłopomani ħ (jej karykatura to „szwagierek”).

Dziedzic był dobry dla chłopów, pozwalał im zarobi ę , przymykał oko na drobne nadu Ň ycia.

Chłopi pozostali nieufni – nie wierzyli w równouprawnienie, chłop panu i pan chłopu zawsze musi

robi ę na przekór. ĺ limak odrzucił ofert ħ kupna ł Ģ ki nie z boja Ņ ni przed Ň on Ģ , ale z nieufno Ļ ci wobec

panów, którzy w jego mniemaniu knuli co Ļ przeciw niemu.

Dziedzic Ň yje w innym Ļ wiecie – gra na organach, mówi po francusku i je paskudne pomara ı cze.

Dlatego nie mógł Ļ wieci ę przykładem chłopom. Wyjechał i zapewne wiódł dalej paso Ň ytnicze Ň ycie

jak Tomasz Ł ħ cki.

Scena kuligu, któr Ģ obserwuje Owczarz, potomek Ň ołnierza napoleo ı skiego:

nie ma ju Ň dawnej szlachty, to tylko przebiera ı cy

szlachta utraciła sw Ģ to Ň samo Ļę , znaczenie i rang ħ , nie jest ju Ň duchowym przywódc Ģ

nie brata si ħ z ludem – kowale, kominiarze i chłopi to te Ň przebiera ı cy

ta ı cz Ģ przy polonezie Ogi ı skiego Po Ň egnanie ojczyzny – to symbol zdrady narodowej

powtarza si ħ ten chocholi taniec na balu, kiedy dziedzic w przebraniu krakowskim sprzedaje

ziemi ħ w po Ļ piechu byle komu

Koloni Ļ ci

Prus nie dostrzegał pocz Ģ tkowo zagro Ň enia ze strony kolonistów, zawsze patrzył na spraw ħ

obiektywnie, bez uprzedze ı i nietolerancji.

koloni Ļ ci nie realizuj Ģ Bismarckowej polityki „Drang nach Osten”

przyszli do Królestwa Polskiego ju Ň dawno, zmuszeni ci ħŇ kimi warunkami we własnym

kraju; zacz ħ li pomału traci ę poczucie przynale Ň no Ļ ci narodowej ã Prus wyznawał tez ħ , Ň e

Niemcy wcze Ļ niej czy pó Ņ niej si ħ spolonizuj Ģ

s Ģ grup Ģ zwart Ģ , cho ę podzielon Ģ konfliktami, ale odgradzaj Ģ si ħ od ludno Ļ ci miejscowej, bo

czuj Ģ swoj Ģ wy Ň szo Ļę nad nimi

ĺ limak podziwia ich gospodarno Ļę , przedsi ħ biorczo Ļę , dobr Ģ organizacj ħ pracy, a gdy

przejmuj Ģ kontrol ħ nad handlem, uwa Ň a ich za Ņ ródło swoich kl ħ sk

z publicystyki Prusa wiemy, Ň e poziom cywilizacyjny Niemców wzi Ģ ł si ħ z kapitalizacji

gospodarki, rozwoju przemysłu i rolnictwa, zniesieniu pa ı szczyzny i niewoli chłopów; nie

jest to kwestia rasy, narodu, bo jeszcze lepsze efekty mieli Francuzi, Anglicy, Amerykanie

ĺ limak traktuje ich jak niemal Ň e „bóstwa”, ale Prus daje mo Ň liwo Ļę zweryfikowania tego pogl Ģ du:

pochodz Ģ oni z biednych rodzin, musz Ģ podporz Ģ dkowa ę si ħ Hamerom, zaci Ģ gn ħ li po Ň yczk ħ , by

kupi ę ziemi ħ , ostatecznie odchodz Ģ .

Walk ħ z nimi podejmuje jednak wła Ļ nie ĺ limak, a nie bogaty Grzyb.

Obrona „ziemi Ļ wi ħ tej” ( ã budzi nadziej ħ i sił ħ narodu, powie Ļę „tendencyjna”, „krzepi Ģ ca”)

Motywów post ħ powania ĺ limaka nie nale Ň y szuka ę w patriotyzmie czy naturze, ale w ludowym

Ļ wiatopogl Ģ dzie. Jego cechy to:

niejednorodno Ļę przestrzeni i czasu – przestrze ı jest swoja (sacrum, kosmos – dolin ħ

ukształtował „boski garncarz”, po akcie stworzenia zostały kamienie, tu le ŇĢ ko Ļ ci ojców, tu

obowi Ģ zuj Ģ znane prawa zapewniaj Ģ ce bezpiecze ı stwo i ład) i obca (profanum, chaos – za

progiem, bram Ģ , horyzontem sło ı ce, las, krzaki wygl Ģ daj Ģ obco)

Niemcy wprowadzaj Ģ na ich teren własny porz Ģ dek, czyli chaos (wycinaj Ģ drzewa, rozbijaj Ģ

kamienie, dewastuj Ģ dwór), zakłócony został porz Ģ dek moralny (ludzi pij Ģ , kradn Ģ )

Niemcy wyznaj Ģ gorsz Ģ wiar ħ , za pomoc Ģ kołów d ħ bowych wyznaczali swoje sacrum;

kiedy chłop przekroczył t ħ granic ħ lub słuchał pie Ļ ni, oskar Ň any był o odst ħ pstwo od wiary

( ĺ limakowa nie chce umiera ę u Niemców, bo ksi Ģ dz jej trumny nie skropi wod Ģ Ļ wi ħ con Ģ )

ĺ limak nie sprzedaje ziemi, bo boi si ħ kl Ģ twy rzuconej przez Ň on ħ

Pozytywi Ļ ci przejmowali ch ħ tnie chłopski mit „ Ļ wi ħ tej ziemi” ( Rota , Nad Niemnem ).

ĺ limak ziemi nie oddał Niemcom, dlatego historia musiała mie ę dobre zako ı czenie.

MORFOLOGIA POWIE ĺ CI REALISTYCZNEJ

Po próbach powie Ļ ci tajemnic i satyrach (humoreski) Prus wszedł w konwencj ħ realistyczn Ģ .

Struktura fabularna

Cechy powie Ļ ci realistycznej:

tematem jest problem społeczny ( Placówka miała odpowiada ę na „wielkie pytania epoki”)

cele poznawcze, a nie dydaktyczne (tendencyjne) czy demaskatorskie (satyra)

wydarzenia i postacie s Ģ reprezentatywne dla okre Ļ lonej epoki i warstwy społecznej, a wi ħ c

charakterystyczne i typowe historycznie i Ļ rodowiskowo (Scott, Stendhal, Balzac)

bohater ma zawsze w pełni okre Ļ lon Ģ rol ħ społeczn Ģ

typowo Ļę bohatera dotyczy statusu społecznego, obyczajów, wykształcenia, ubioru, mowy,

my Ļ lenia, pracy, odpoczynku, jedzenia, rodziny – wszystkiego

ĺ limak to gł. chłop:

pokorny, dobroduszny, opieku ı czy dla słu Ň by, nie Ļ miały przy proboszczu

jest głow Ģ rodziny, ale ma respekt przed Ň on Ģ

dzieci trzyma krótko, ale jest dla nich pobła Ň liwy

niezaradny, nie podejmuje inicjatywy

broni swej ziemi do upadłego

Typowo Ļ ci towarzyszy indywidualizacja osobowo Ļ ci. Ka Ň dy ma własny temperament, charakter,

wra Ň liwo Ļę , wyobra Ņ ni, upodobania, skłonno Ļ ci ã nie s Ģ jednoznacznie pozytywni czy negatywni.

Postacie poznajemy w działaniu. Czyny s Ģ równie Ň motywowane psychologicznie i socjologicznie.

Powstaje ci Ģ g zdarze ı powi Ģ zanych przyczynowo-skutkowo, z których autor dokonuje selekcji.

selekcja czasu akcji: krótkie (2-, 3-tygodniowe) odcinki, poprzedzielane dłu Ň szymi

przerwami

fakty fabularne: ekspozycja (opis miejsca akcji, prezentacja postaci, ich krótka historia) –

codzienny trud i praca ĺ limaków (epizody kre Ļ l Ģ ce tło – stosunek mi ħ dzy wsi Ģ a dworem;

oraz konflikt – spotkanie z Niemcami) – konflikt ĺ limaka z wsi Ģ i sprzeda Ň dworu (epizody

– podrzucenie Owczarzowi znajdy) – niepowodzenia i kl ħ ski, ale bez knowa ı i intryg

( ĺ limak nie ma ju Ň ł Ģ ki, sprzedaje krow ħ , nie ma pracy) – w Ģ tek kryminalny prowadzi do

wyp ħ dzenia Ma ę ka i po Ň aru – nieszcz ħĻ cia (wi ħ zienie i choroba Ň ony) – postanowienie

walki do ko ı ca i zwyci ħ stwo

ekspozycja – zawi Ģ zanie akcji – narastanie konfliktu – punkt kulminacyjny – zako ı czenie

w pozornie spokojnym biegu akcji pojawiaj Ģ si ħ wydarzenia bardzo dramatyczne

akcji nie wi ĢŇ e osoba protagonisty, wszystko jest zdeterminowane i powi Ģ zane

Poprzednikami Prusa byli Korzeniowski i Kraszewski, ale Prus uciekł od fabuły romansowej.

Pozycje narratora

Powie Ļę rozpoczyna si ħ narracj Ģ w 2 osobie:

jeste Ļ w w Ģ wozie , ogarnia ci ħ chłód – narrator oprowadza czytelnika po okolicy

konwencja literatury obrazkowej, unaocznia opisywane fakty, ma Ļ wiadczy ę o

wiarygodno Ļ ci relacji i autentyczno Ļ ci zdarze ı

Dalej Prus do ko ı ca ci Ģ gnie narracj ħ 3-osobow Ģ :

upowszechniona pocz Ģ tkiem XIX wieku przez Stendhala, Balzaca, Scotta

narrator to medium autora, a nie narrator-bohater czy narrator fikcyjny

narrator jest ukryty, nie stosuje dygresji czy aluzji, do rzeczywisto Ļ ci, w której Ň yje autor

narrator jest obiektywny, nie wypowiada s Ģ dów o Ļ wiecie przedstawionym, nie naucza

narrator ma pozycj ħ informacyjno-sprawozdawcz Ģ , niczego nie komentuje, nie u Ň ywa

Ļ rodków emotywnych, wywołuj Ģ cych Ň al, groz ħ , powag ħ czy wesoło Ļę

wszystkie postaci s Ģ społecznie zdeterminowane,

poddane wpływom Ļ rodowiska;

nie zrobi Ģ nic, co nie mie Ļ ciłoby si ħ w etosie ich

warstwy społecznej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: