analiza i interpretacja.docx

Analiza i interpretacja wiersza - Środki stylistyczne

Rodzaje środków stylistycznych

Każdy wiersz może obfitować w rozmaite środki stylistyczne (zob. wiersze poetów baroku), może być ich również prawie całkowicie pozbawiony. Czasem już pobieżna analiza tekstu wystarczy, by określić, co jest w nim dominantą stylistyczną (nagromadzenie anafor, instrumentacji głoskowych, a może kontrast?
Wyróżniamy cztery rodzaje środków stylistycznych: fonetyczne, morfologiczne, składniowe i leksykalne.

I. FONETYCZNE

- instrumentacja głoskowa (eufonia) - celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np. w wierszu  "W rzece Heraklita/ ryba łowi ryby/ ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie,/ ryba ucieka z oblężonej ryby". (W. Szymborska, "W rzece Heraklita")

Jedną z odmian instrumentacji głoskowej jest aliteracja, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers, np. "Wierzbowa wodo, wonna wikliną" (J. Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja"), "pstro, pstrawo.. pstrokato..." ("Lato", S. Młodożeniec)

- onomatopeja - wyraz dźwiękonaśladowczy; wyróżniamy onomatopeje naturalne, które mają podobne brzmienie do odgłosów akustycznych występujących w naturze, np. bulgotać, ćwierkać, brzęczeć, kukać, turkotać, warczeć, szczekać, świstać, zgrzytać
oraz onomatopeje sztuczne (świadome wprowadzenie do utworu elementów fonetycznych, które oddają dźwięki naturalne i w ten sposób wywołują pożądane wrażenie), np. w wierszu Juliana Tuwima "Bal w operze" czytamy: "Przy bufecie - żłopanina/ Parskanina, mlaskanina"

- rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych na końcu wyrazów zajmujących określoną pozycję w obrębie wersu

- rytm - źródłem rytmu w wierszu jest powtarzalność; wiersz, który nie posiada rytmu to wiersz wolny.

II. MORFOLOGICZNE

- zdrobnienia (stosowane często w poezji dziecięcej, np. "Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku",

- zgrubienia - jeśli chcemy nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne (np. babsztyl, bachor)

- neologizmy - wyraz, wyrażenie nowo utworzone, nowe w danym języku; w poezji tworzone dla podniesienia kunsztu literackiego, zazwyczaj tylko na potrzeby danego wiersza, bardzo często występują w poezji Cypriana Kamila Norwida i Bolesława Leśmiana oraz w wierszach futurystów, np.: "Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę" (Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")
 

III. SKŁADNIOWE

- apostrofa (utrzymany w podniosłym tonie zwrot do Boga, bóstwa, osoby lub zjawiska), często występuje np. w wierszach o charakterze modlitewnym. Warto zauważyć, że jeśli w tytule wiersza występuje przyimek "do", utwór będzie prawdopodobnie rozpoczynał się od apostrofy.
Na przykład w utworze K.K. Baczyńskiego "Modlitwa do Bogarodzicy" podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z rożnymi prośbami:
- inwokacja - jest to rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o natchnienie, inspirację, roztoczenie opieki nad powstającym utworem.
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...
Homer "Odyseja" czy też „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza

- anafora - wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów
"Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni /(...)/ Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten (...)" (J.A. Morsztyn, "Niestatek")

Przeciwieństwem anafory jest epifora, czyli powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów: "Nie idzie, ale skrada się przez życie,/ Czołga się przez życie,/ sunie przez życie/ Ślimaczym, śliskim śladem". (A. Kamieńska, "Iść przez życie")

- asyndeton wieloczłonowy - brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np.
"O moc, o rozkosz, o skarby pilności/ Że deszcz, że drogo, że to, że tamto" (J. Tuwim, "Mieszkańcy")

- polisyndeton - połączenie współrzędnych członów zdania wieloma identycznymi spójni-kami, np. "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy" (J. Tuwim, "Lokomotywa")

- refren (przyśpiew) - wyraz, zwrot, wers lub strofa powtarzające się regularnie; występuje w utworach o wyrazistym rytmie, zwłaszcza w pieśniach. Może służyć uwydatnieniu motywu przewodniego w utworze, wyraźny refren występuje np. w wierszu Leopolda Staffa "Deszcz jesienny" - "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny..."

- parentezy (zdania wtrącone w nawias)
"I od takiego, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"

- przerzutnie
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję, (...)"
"Pokój szczęśliwość. Ale bojowanie Byt nasz podniebny. On srogi ciemności Hetman (...)"

- pytania retoryczne
"Jak żyję, serca już nie mając?"
"Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?"
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?"
"żądasz (...) chciwie/ być miłowany i chcesz być chwalony?"

- zestawienia antytetyczne, antytezy, kontrast
"Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [zestawienie ten-tamten], (A. Mickiewicz, "Pan Tadeusz", księga VIII)
Inne: inwersja (czyli szyk przestawny, wykrzyknienie)

IV. LEKSYKALNE

- animizacja (ożywienie) - nadawanie przedmiotom lub zjawiskom cech charakterystycznych dla świata żywych

- epitet - wyrazy określające, które podkreślają bądź uwydatniają jakąś charakterystyczną cechę opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska czy stanu. Najczęściej występują w formie przymiotników, lecz epitetem może być także rzeczownik czy imiesłów. Wyróżniamy kilka rodzajów epitetów:
 

epitet bezpośredni: zielone oczy, ładne ręce, przyjemny głos,
 

epitet metaforyczny, epitet stały (określenie tworzące trwały związek frazeologiczny z określanym wyrazem), występujące szczególnie u Homera np. prędkonogi Achilles, nieskazitelny Ajgistos, gromowładny Zeus, drętwa śmierć,
 

epitet tautologiczny (określenie wyrażające oczywistą właściwość danego przedmiotu): masło maślane, marna marność

- eufemizm - wyraz bardziej ogólny, stosowany w celu złagodzenia treści wypowiedzi, zwłaszcza wtedy, gdy trzeba uniknąć słów bądź określeń drażliwych, nieprzyzwoitych, wulgaryzmów słowami mniej dosadnymi, delikatniejszymi, np. "mijasz się z prawdą" zamiast "łamiesz, "zaglądać do kieliszka" zamiast pić alkohol, "odszedł", "zasnął", "przeniósł się na łono Abrahama" zamiast umarł, "ona nie jest zbyt dobrą aktorką" zamiast ona jest złą aktorką. Najczęściej spotykamy je w wypowiedziach polityków, dyplomatów, w reklamach. W poezji występują tam, gdzie autor obawia się np. naruszenia jakiegoś tabu językowego.
Czasem jednak jest zupełnie odwrotnie - poeci unikają eufemizmów, posługują się wulgaryzmami np. w wierszu "Bal w operze" Julian Tuwim chce podkreślić okrucieństwo uczty - czytamy zatem: "Na talerzu Donny Diany/ Ryczy wół zamordowany/ Dżawachadze, prync gruziński/ Rwie zębami tyłek świński".

Odmianą jest peryfraza, czyli omówienie, opis, charakterystyka - polega na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez ich rozbudowany opis, metaforę lub charakterystykę np. zamiast Fryderyk Chopin - najwybitniejszy polski kompozytor, zamiast Henryk Sienkiewicz - autor "Trylogii".

- oksymorony - zestawienia wyrazów sprzecznych znaczeniowo, wykluczających się, np. zgodne spory, suchego przestwór oceanu, pewność niepewna, zimne ognie, bywalec niebytu, nieistniejące istnienie.

- paradoksy - zaskakujące sformułowanie, zawierające treść sprzeczną wewnętrznie, sprzeczną z powszechnymi poglądami
"Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?" (J.A. Morsztyn, "Cuda miłości")
"Cokolwiek stracisz, tym się zbogacisz" (L. Staff, "Jest czas olbrzymich prób...")

Inne: synonimy, porównania, porównania homeryckie

- metafory (przenośnie)
 

Wyróżniamy kilka rodzajów metafor:

hiperbola - zamierzona przesada
"Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając?"

metonimia (zamienia) - używana wówczas, gdy między właściwym a przenośnym znaczeniem wyrazu występuje jakaś zależność, np.
"lubić pióro Herberta" - oznacza to, iż ktoś lubi styl, jakim posługiwał się Herbert
"czytać Sienkiewicza" - w tym wypadku oczywiste jest, że chodzi o utwory Sienkiewicza
"cała Ameryka zamarła z przerażenia", czyli mieszkańcy Ameryki
"zdobyć Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni", czyli zdobyć nagrodę na tym festiwalu
"w tej restauracji jadają wyłącznie białe kołnierzyki", a zatem jadają tam urzędnicy, pracownicy umysłowi, "rozbłysły okna", "huknęły spiże"

Odmianą metonimii jest synekdocha (ogarnienie), oparta na zasadzie ekwiwalencji i wymienności wyrazów bliskoznacznych:
 

1) gatunku zamiast rodzaju lub odwrotnie, np. "śmiertelnik" zamiast człowiek (np. w tytule wiersza C.K. Norwida "Zaczepiony przez Sybillę śmiertelnik odpowiedział")
 

2) części zamiast całości (z łac. pars pro toto), np. "próg" lub "dach" zamiast dom, "szyja" zamiast głowa
 

3) materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu ("żelazo" w znaczeniu miecz, "srebra" w znaczeniu zastawa stołowa)
 

4) obiektu w liczbie pojedynczej zamiast w liczbie mnogiej, np. "nie lubię kłamcy" zamiast kłamców
 

5) liczby określonej zamiast nieokreślonej, np. "setki wrażeń", "sto myśli"
 

6) osoby zamiast imienia pospolitego, np. Zoil - złośliwy krytyk

- personifikacja, czyli uosobienie, a zatem nadawanie zwierzętom, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym (takim jak śmierć, miłość, dobro), zjawiskom przyrody cech ludzkich. Taki zabieg często występuje w bajkach, np.
"Czegoż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody" (I. Krasicki, "Ptaszki w klatce")
Inny przykład to w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią" śmierć ukazuje się Polikarpowi w postaci rozkładającego się ciała ludzkiego i przemawia do przerażonego Mistrza ludzkim głosem ("Śmierć do niego przemówiła").

Rodzaje i układ rymów

Rodzaje rymów

W poezji polskiej rym jest ściśle związany z akcentem, a zatem wyróżniamy przede wszyst-kim:

- rymy żeńskie (najczęstsze): posługujące się akcentem paroksytonicznym (czyli na przedostatnią sylabę), np. moda - uroda, występują w wierszu sylabicznym,
- rymy męskie: posługujące się akcentem oksytonicznym (na ostatnią sylabę), np. sąd - błąd, dłoń - skroń, występują w wierszu sylabotonicznym,
 

- rymy daktyliczne (bardzo rzadko występujące), posługujące się akcentem proparoksy-tonicznym (na trzecią sylabę od końca), np. chodziłbyś - zrobiłbyś, przezroczysta - ognista, zakochać - rozszlochać.

W zależności od umiejscowienia wyróżniamy:
 

- rymy końcowe - występują najczęściej, umieszczane są na końcu wersu,
 

- rymy wewnętrzne - występują w środku wersu (np. w "Bogurodzicy"), najczęściej są to rymy średniówkowe,
 

- rymy inicjalne - występują bardzo rzadko, jest to rym na początku wersu.

Inne:
 

- rymy dokładne, np. wodzie - lodzie, boju - pokoju,
 

- rymy niedokładne (wśród nich wyróżniamy np. asonans - rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. woda - droga, i konsonans - rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. warg - dróg). Rozwinęły się w poezji dwudziestolecia międzywojennego, obecnie występuje powszechnie w wierszu wolnym,
 

- rymy gramatyczne - utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności końcówek gramatycznych (np. dwa czasowniki: myślimy - robimy, chodzi - rodzi, lub dwa rzeczowniki: półmiskami - gromadami, gromady - osady),
 

- rymy niegramatyczne - utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych lub różniących się formą gramatyczną (np. liczbą, osobą, przypadkiem, czasem itp.), np. kwili - chwili, ginę - przyczynę,
 

- rymy bogate - obejmujące wiele głosek (męczeństwa - społeczeństwa),
 

- rymy składane - bab ryk - fabryk, panie - na nie,
 

- rymy banalne (częstochowskie) - blizna - ojczyzna, kocham - szlocham,
 

- rymy wyszukane, egzotyczne - powstałe przez niezwykły dobór wyrazów: kształcie - miał cię, farby - znał by, trytonów - pantalonów.

Wiersz biały jest pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.

Układ rymów:
 

- rymy parzyste (aabb)
 

- rymy nieparzyste (abab)
 

- rymy okalające (abba)

Przykład rymów parzystych:
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślimy, (a)
Fraszki to wszystko, cokolwiek czynimy; (a)
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy, (b)
Próżno tu człowiek ma co mieć na pieczy. (b)
Jan Kochanowski, "O żywocie ludzkim"

Przykład rymów nieparzystych:
O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa, (a)
W brązie zachodu kute wieczornym promieniem, (b)
Nad wodą, co się pawich barw blaskiem rozlewa, (a)
Pogłębiona odbitych konarów sklepieniem. (b)
Leopold Staff, "Wysokie drzewa"

Przykład rymów okalających:
Leżysz zabity i jam też zabity, (a)
Ty - strzałą śmierci, ja - strzałą miłości, (b)
Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, (b)
Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.” (a)
Jan Andrzej Morsztyn, "Do trupa"

Systemy wersyfikacyjne w wierszu

W literaturze polskiej występują zasadniczo trzy systemy wersyfikacyjne zwane numerycz-nymi. Są to: sylabizm (wiersz sylabiczny), sylabotonizm (wiersz sylabotoniczny), tonizm (wiersz toniczny) oraz nieregularne odpowiedniki tych wierszy. Poza tym wyróżniamy także wiersze nienumeryczne: średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy oraz współczesny wiersz wolny. Pierwszym regularnym systemem wersyfikacyjnym w poezji polskiej był sylabizm.

Średniowieczny wiersz zdaniowo-rymowy (zwany też składniowo-intonacyjnym)
Najstarszy polski typ wiersza występował w okresie średniowiecza oraz wczesnego renesansu. Wers tworzy w nim pełne zdanie lub zamknięty człon zdania. Nie przestrzegano jednakowej liczby sylab w wersach (jest to zatem wiersz asylabiczny). Rym uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (np. w "Bogurodzicy" nosimy - prosimy, pobyt - przebyt). Wiersze średniowieczne recytowano zazwyczaj przy akompaniamencie muzyki (była to zatem tzw. poezja meliczna - od greckiego melos, czyli pieśń, śpiew).

Wiersz współczesny zdaniowy
numeryczny wiersz składniowy, nieposiadający rymów, w którym rozczłonkowanie na wersy pokrywa się z intonacyjnym frazowaniem prozy. Współczesnym wierszem zdaniowym jest np. utwór W. Szymborskiej "W rzece Heraklita" (z tomu "Sól").

Wiersz sylabiczny

W każdym wersie występuje ta sama liczba sylab, stały rym żeński w zakończeniu wersu, stały akcent paroksytoniczny (a zatem na przedostatnią sylabę) i średniówka w wersach dłuższych niż ośmiogłoskowe. Ilość sylab w wersie waha się od 4 do 17. Najczęściej stosowane rozmiary wersów to: ośmiozgłoskowiec, jedenastozgłoskowiec (5+6), ze średniówką po piątej sylabie, trzynastozgłoskowiec (7+6), ze średniówką po siódmej sylabie.
Ośmiozgłoskowiec występuje najczęściej w takich gatunkach, jak: bajka, fraszka, sielanka, ballada, często w wierszach dla dzieci. np.: "Pieśń świętojańska o Sobótce" Kochanowskiego, "Psalmy przyszłości" Krasińskiego. Jedenastozgłoskowiec występuje bardzo często w romantycznej poezji epickiej, w strofach trójwersowych (tercynach), sześciowersowych (sekstynach) i ośmiowersowych (oktawach).np.: "Beniowski", "Król Duch" Słowackiego, "Monachomachia" Krasickiego. Trzynastozgłoskowiec - najpopularniejszy, np. "Treny" Kochanowskiego, "Pan Tadeusz" Mickiewicza.

Wiersz sylabotoniczny

Wiersz ten charakteryzuje się: stałą liczbą sylab w wersach, jednakową liczbą sylab akcentowanych w wersie i ich stałym umiejscowieniem. np. B. Leśmiana "Dziewczyna".
 

Wiersz toniczny

Występuje w nim jednakowa liczba akcentów w każdym wersie, równocześnie ich rozkład nie jest stały. Poeci, którzy stosowali wiersz toniczny, to m.in. W. Broniew...