Juliusz Bardach Związek Polski z Litwą.pdf

Juliusz Bardach

ZWIĄZEK POLSKI Z LITWĄ

Inkorporacja czy unia?

U podstaw związku Polski z Litwą leży akt podpisany w Krewię 14 sierpnia

1385 roku, w którym wielki książę litewski Jagiełło, występując łącznie z

braćmi, „przyrzekał ziemie swoje Litwy i Rusi do Korony Królestwa

Polskiego na trwałe przyłączyć". Sformułowanie to stało się rychło

przedmiotem wielowiekowego sporu, trwającego w literaturze historycznej po

dzień dzisiejszy. W szczególności różnicę poglądów budziło (i budzi) określenie

„przyłączyć", dla którego w łacińskim oryginale użyto wyrazu „applicare".

Spierano się o to, czy owo „applicare" miało oznaczać inkorporację, czyli

wcielenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony, czy też stanowiło tylko o

utworzeniu związku obu państw, w którym Wielkie Księstwo zachowywało

swoją polityczną osobowość. W historiografii polskiej dominował w

szczególności pogląd, że akt krewski oznaczał wcielenie Wielkiego Księstwa

Litewskiego do Korony. Przytaczano na jego poparcie różne dowody zarówno

natury politycznej, jak i prawno-ustrojowej. Wcześnie jednak zwrócono także

uwagę na nietrwałość tej inkorporacji i rychły powrót Wielkiego Księstwa do

odrębnego bytu politycznego. Spór w nauce toczył się więc o to, kiedy

nastąpiło odnowienie państwowości litewskiej, na jakiej podstawie i w jakim

zakresie. Zastanawiano się też nad przyczynami niepowodzenia koncepcji

inkorporacji oraz nad formami związku, które weszły na jej miejsce.

Dyskusje te nie były pozbawione w różnych czasach również implikacji

politycznych. Działo się tak zresztą niemal od początku związku Polski

z Litwą.

W szczególności spór o to, czy akt w Krewię uznawać należy za

inkorporację w ścisłym tego słowa rozumieniu, czy nie, miał w ciągu dwóch

prawie stuleci, bo do unii lubelskiej, istotne polityczne znaczenie. Dzieje

związku Polski z Litwą aż do 1569 roku były bowiem terenem ścierania się

koncepcji inkorporacyjnej, reprezentowanej przez stronę polską, z koncepcją

odrębności państwowej Wielkiego Księstwa, bronioną przez Litwinów.

W ostatecznym wyniku każdorazowy układ sił między obu państwami

decydował o stopniu ścisłości łączącej ich więzi.

Analiza aktu w Krewię potwierdza pogląd, że początkowo Jagiełło z braćmi

wyobrażał sobie realizację połączenia Litwy z Polską w postaci inkorporacji.

Akt z 1385 roku przewidywał bowiem uznanie Jagiełły — zięcia królowej

Węgier Elżbiety Bośniaczki — za jej syna. Dopiero ta adopcja miała

spowodować realizację pozostałych postanowień zawartych w akcie krewskim.

Należały do nich: 1. przyjęcie wraz z dotąd nie ochrzczonymi książętami z

dynastii Giedymina oraz ludem litewskim chrześcijaństwa w obrządku

łacińskim; 2. użycie skarbca Jagiełły do odzyskania utraconych terytoriów tak

Polski, jak Litwy; 3. przyłączenie ziem Litwy i Rusi do Korony Królestwa

Polskiego.

Założenia aktu w Krewię odpowiadały ugruntowanym na Litwie poglądom,

według których monarchia stanowiła własność rodzinną panującej dynastii na

czele z wielkim księciem jako jej głową. Jagiełło wystawił akt w Krewię

„wspólnie z braćmi naszymi niżej wymienionymi", więc ze Skirgiełłą,

Korybutem, Witoldem i Lingwenem, „książętami litewskimi i w imieniu

innych braci naszych obecnych i nieobecnych". W państwie patrymonialnym

zasady prawa prywatnego regulowały również stosunki międzypaństwowe. Na

Litwie i Rusi zięć, otrzymując wraz z ręką dziedziczki majątek teściów, którzy

nie mieli własnych synów, bywał przez nich z reguły adoptowany. Dla

Jagiełły, jego braci i otoczenia taka procedura musiała być normalna także

w sferze stosunków międzypaństwowych. Stąd i połączenie obu państw

w jedno, kiedy wielki książę litewski zostawał królem polskim, było czymś

naturalnym.

Nie ulega wątpliwości, że pod naciskiem kniaziów i panów litewskich

nastąpiło na przełomie XIV i XV wieku ponowne wyodrębnienie się państwa

litewskiego, czego zapowiedzią była zawarta w 1392 roku między Jagiełłą

a jego stryjecznym bratem Witoldem umowa znana pod nazwą ugody

ostrowskiej. Na jej podstawie Witold objął władzę nie tylko nad Litwą

ściślejszą, pozostającą dotąd pod rządami namiestników Jagiełły, ale i nad

ruskimi księstwami dzielnicowymi wchodzącymi w skład Wielkiego Księstwa

Litewskiego. Ugoda ostrowska zadała inkorporacji cios polityczny,

ujawniła bowiem przewagę prądów odśrodkowych w Wielkim Księstwie.

Zapoczątkowała ona proces stopniowego rozluźniania się związku polsko-

litewskiego. Dalszym etapem tego procesu był zjazd na wyspie Salin w 1398

roku, na którym- kniaziowie i panowie litewscy okrzyknęli Witolda królem

Litwy. Polityczną odrębność Wielkiego Księstwa usankcjonowało następnie

podpisanie przez Litwę i Polskę aktów unii wileńsko-radomskiej w 1401

roku.

Dochowały się wzmianki, że Jagiełło obejmując po zawarciu małżeństwa

z Jadwigą tron polski, oddał jej jako wiano, więc jako odwzajemnienie za

posag, Wielkie Księstwo Litewskie. Jest sprawą sporną, czy wiano

obejmowało całe państwo, czy tylko te ziemie, nad którymi Jagiełło sprawował

władzę bezpośrednio. Jako głowa wspólnoty rodzinnej, Jagiełło po objęciu

tronu polskie go przekazał zarząd Litwy swemu bratu Skirgielle. W układzie

zawartym w 1387 roku zobowiązywał się Jagiełło, że będzie Skirgiełłę

„zachowywać wyżej wszystkiej naszej braci i słuchać go bardziej niż

wszystkich naszych przyjaciół i braci [...] i stać za mego brata mocno we

wszystkim". Układ ten podkreślał panujące w dynastii litewskiej stosunki

rodzinno-patriarchalne, nie spotykane już w tej dobie w Europie Zachodniej

i Środkowej.

Ta właściwa Litwie — a także i Rusi — XIV wieku patrymonialna

konstrukcja państwowa spotkała się z wykształconą już w Polsce na wzór

zachodni koncepcją Korony Królestwa jako państwa oddzielonego od osoby

monarchy. Ich współistnienie — czy nakładanie się na siebie — występowało

szczególnie w licznych, poczynając od 1386 roku, aktach homagialnych

litewskich książąt dzielnicowych, którzy uznawali nad sobą zwierzchnictwo

Jagiełły i Jadwigi, często też potomstwa pary monarszej, oraz Korony

Królestwa Polskiego, zobowiązując się wobec nich do posłuszeństwa

i wierności. Nie znaczy to, by czynili owe zobowiązania bez oporów. Korona

Królestwa jako podmiot zwierzchnictwa niezależny od dynastii musiała budzić

sprzeciwy składających hołd książąt, wyrosłych w atmosferze państwa patry-

monialnego. Świadczy o tym odmowa złożenia homagium przez księcia

połockiego Andrzeja. Kiedy w latach dwudziestych XV wieku w podobnej

sytuacji znaleźli się książęta mazowieccy, to wyrazili oni zgodę na złożenie

hołdu, ale tylko królowi, a nie Koronie Królestwa. Jak pisał o tym Jagiełło

w swoim liście z 1426 roku do Witolda, twierdzili oni, że „gdyby złożyli hołd

na rzecz Korony, wówczas każdy z Korony mógłby uważać ich za swoich

lenników, i że woleliby umrzeć, niż zaznać tyle wstydu".

Wielkie Księstwo: kierunek ekspansji

Jak przedstawiało się państwo, którego wielowiekowy związek z Polską

został zadzierzgnięty w 1385 roku? Otóż Wielkie Księstwo Litewskie

składało się z trzonu etnicznie litewskiego, zwanego Auksztotą, litewskiej

również, ale odgrywającej długo znaczenie raczej marginalne, Żmudzi oraz

rozległych ziem ruskich, które w ciągu XIII—XIV wieku popadły pod

władzę książąt litewskich. Wykorzystali oni fakt, że kniaziowie i panowie

ruscy w sytuacji, jaka powstała po najazdach tatarskich, potrzebowali silnej

władzy państwowej, zdolnej do zabezpieczenia ich ziem przed groźbą

narzucenia jarzma tatarskiego, a także przed groźbą podboju Rusi

północno-zachodniej przez niemieckich rycerzy zakonu kawalerów

mieczowych (części zakonu krzyżackiego). Włączenie ziem ruskich w skład

Wielkiego Księstwa Litewskiego było dla nich w warunkach zagrożenia

przez Tatarów i Krzyżaków rozwiązaniem stosunkowo korzystnym.

Najwcześniej, bo w drugiej połowie XIII wieku za rządów Mendoga

(zmarłego w roku 1263), pod panowanie litewskie dostała się Czarna Ruś

(Wołkowysk, Słonim) i Grodno, na północy Bracław, a na wschodzie

Nowogródek i Mińsk. Zajęte wówczas obszary podporządkowane zostały

bezpośrednio wielkiemu księciu. Wraz z Auksztotą stanowiły one tak zwaną

Litwę ściślejszą („Lithuania propria"). Położone dalej na wschód Witebsk,

Połock, Smoleńsk oraz księstwa siewiersko-czernihowskie stanowiły tak

zwane włoście ruskie. Najpóźniej uzależniono od Wilna dzielnice

południowe: Podole, część Wołynia z Łuckiem (w roku 1349) oraz Kijów (w

roku 1362) — dawną „macierz miast ruskich". Wszystkie te terytoria —

w odróżnieniu od Litwy ściślejszej — określa się nieraz w literaturze

mianem aneksów.

Opanowywanie albo uzależnianie ziem ruskich odbywało się bądź w drodze

podboju przez kniaziów litewskich i ich drużyny, bądź w drodze przywołania

reprezentantów dynastii panującej na Litwie na stolce książęce przez bojarów

i ludność miejską zachodnioruskich księstw dzielnicowych lub wreszcie

poprzez uznanie przez miejscowych książąt ruskich litewskiego

zwierzchnictwa. Różny był też stopień uzależnienia tych ziem. Niektóre

uzyskiwały lokalne przywileje ziemskie. Inne, rządzone przez własnych

książąt, pozostawały w zależności typu lennego od panującego w Wilnie

wielkiego księcia, którego określano powszechnie mianem hospodara (stąd

późniejszy tytuł rosyjski „gosudar" na określenie panującego).

Władza wielkoksiążęca była na Litwie bardzo silna. Jej materialne oparcie

tworzyły daniny i świadczenia osobiście wolnej ludności pospolitej osiadłej

na terenach, na które rozciągnięto regale ziemskie monarchy. Pozwalało to

wielkiemu księciu na utrzymywanie drużyn, stanowiących — wraz

z pospolitym ruszeniem wolnej ludności — skuteczne narzędzie najazdów

łupieskich i podbojów. Istnienie silnej władzy wielkoksiążęcej i jej

dziedziczny charakter wskazują na to, że państwo litewskie charakteryzował

w owym czasie określony stopień jedności politycznej. Jedność ta, świeża

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: