Andrzej Donimirski
NIEZWYKŁE
KOBIETY
W DZIEJACH
szkice biograficzne
część pierwsza
od starożytności
do końca XIX w.
INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH WARSZAWA 1988
I
Projekt graficzny Maria Duszek
l
Redaktor
Barbara Dziarnowska-Lewandowska
Redaktor techniczny Anna Wardzała
Korektor Mirosława Zagrodzka
ISBN 83-202-0678-2
Copyright by Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych Warszawa 1988
A szóstego dnia stworzył Bóg człowieka. I dał mu imię Adam. (...) A potem stworzył kobietę.
Z „Księgi Genezis"
Od autora
Czytelnikowi, który weźmie tę książkę do rąk, należą się pewne wyjaśnienia.
Przede wszystkim - co to za „niezwykłe kobiety"? Każda jest przecież w jakimś sensie niezwykła! To prawda. Lecz wybraliśmy tu kobiety, których życie było na tyle niecodzienne, że na stałe zapisało się w dziejach w postaci kronikarskich notatek, poematów czy też - najczęściej - w tradycji. Takich niezwykłych życiorysów udało się zebrać sporo, poczynając od starożytności, od pierwszej kobiety - faraona Hatszepsut, a kończąc na pierwszej pielęgniarce, Florencji Nightingale, u schyłku dziewiętnastego wieku.
Większość z nich to kobiety naprawdę niezwykłe. Życie bowiem upłynęło im w walce o prawo do miłości, o zdobycie władzy, zabezpieczenie dziedzictwa dla synów lub córek, o realizację swych marzeń... Walczyły z przeciwnościami losu, ze światem mężczyzn, z innymi kobietami, a nawet... z własnymi dziećmi! Wiele z nich - większość! - walkę tę przegrała, życie okazało się wielkim dramatem, czasem nawet tragedią, a wszystko, co osiągnęły, rozsypało się w gruzy. Niektóre u schyłku życia oglądały całkowitą klęskę swoich dążeń. Nic po nich nie pozostało!
Czy jednak naprawdę nic?
Przetrwała pamięć ich czynów, ich namiętności, przetrwało wspomnienie, że kiedyś żyły i działały. I to jest ich trwały dorobek, do którego w tej książce wracamy.
Wybraliśmy życiorysy niektórych kobiet z dziejów. Czytelnik z pewnością zauważy, że nie ma wśród nich Kleopatry, Joanny d'Arc, królowej Jadwigi czy Marysieńki, nie ma Józefiny lub George Sand. Książka ta mówić ma bowiem o kobietach niezwykłych, a nie o kobietach wielkich. Te ostatnie wielokrotnie już opisano, życiorysy ich bywały tematem rozpraw naukowych, przedmiotem sporów badaczy, treścią powieści czy filmów. O nich więc mówić tu nie będziemy.
Podział znanych z historii kobiet na „wielkie" i „niezwykłe" jest zupełnie dowolny i może być przez każdego zakwestionowany. Autor chciał jednak przybliżyć Czytelnikowi życiorysy tych mniej znanych, tych, które działały na dalszym jakby planie historii. Kobiet, które może nie były tak słynne, ale z pewnością były niezwykłe. One właśnie są bohaterkami tych krótkich szkiców.
I jeszcze jedno. Wszystkie podane tu daty, wydarzenia i fakty wzięte zostały ze źródeł historycznych, z rozpraw naukowych lub innych prac badawczych, wyjątkowo tylko z popularnych monografii. Literatura ta podana jest przy końcu każdego szkicu. Niektóre z tych życiorysów są krótkie lub mogą wydać się nieco monotonne. Chodziło jednak przede wszystkim o to, by książka, w miarę możliwości, miała wartość poznawczą.
Kraków, wrzesień 1986 r.
HATSZEPSUT - jedyna kobieta-faraon (1501-1480 p.n.e.)
To jest moja córka Hatszepsut, oby Żyła! Ja ustanowiłem ją moim następcą na tronie i właśnie ona na nim zasiądzie. Ona będzie was prowadzić i kiedy wypowie słowo, zgromadzicie się na jej rozkazy.
Inskrypcja ścienna w świątyni w Deir el-Bahari, Teby
Wielkim faraonem XVIII dynastii był Amenhotep I (1546-1526 p.n.e.), twórca potęgi Egiptu. Granice państwa sięgały wówczas na południu górnej Nubii, na wschodzie rzeki Eufrat. Do Egiptu należała więc dzisiejsza Palestyna, Liban, Syria oraz północny Sudan. Był to najdalszy znany w historii zasięg jego granic. Stąd epokę Nowego Państwa zalicza się do „wieku złotego".
Amenhotep panował długo i szczęśliwie. Jednakże po jego śmierci wyłonił się trudny problem dziedziczenia, który towarzyszył później władcom XVIII dynastii aż przez trzy pokolenia. Prawo wymagało, by faraon był krwi królewskiej, i to zarówno ze strony ojca, jak i matki. Tymczasem Amenhotep I miał z legalnego związku tylko córki, jedyny syn Thotmes urodzony był z konkubiny. Dla ugruntowania władzy Thotmes ożenić się więc musiał ze swą przyrodnią siostrą, księżniczką Ahmes. Ten sam przypadek powtórzył się w następnym pokoleniu: Thotmes I miał też tylko dwie córki, a syna, Thotmesa II, urodziła jedna z nałożnic. Thotmes II ożenił się więc ze swą przyrodnią siostrą Hatszepsut. Mieli oni ze sobą dwie córki (!), a przyszły faraon Thotmes, zwany trzecim, był znów synem konkubiny!
To dziwne fatum zadecydowało o losach Hatszepsut, pierwszej i jedynej kobiety-faraona na tronie starożytnego Egiptu.
Hatszepsut była więc córką Thotmesa I, żoną (i przyrodnią siostrą) Thotmesa II, teściową (i zarazem ciotką) Thotmesa III! Ten ostatni, by nabyć prawa do tronu, ożenił się z córką Hatszepsut. Można pogubić się w tych rodzinno-dynastycznych powikłaniach! Pozostawmy je więc na chwilę i wróćmy do momentu śmierci męża Hatszepsut. Zmarł on w 1504 roku p.n.e. po ośmioletnim panowaniu. W myśl zasad regencji, Hatszepsut winna teraz sprawować rządy w imieniu siedmioletniego pasierba i przyszłego zięcia - Thotmesa III. W rzeczywistości jednak sięgnęła bezpośrednio po władzę faraona Górnego i Dolnego Egiptu!
W słynnej świątyni grobowej Hatszepsut w Deir el-Bahari w Tebach, o której będzie jeszcze mowa, zachowały się inskrypcje ścienne, opisujące przebieg jej koronacji. Odbyła się ona w Heliopolis, miejscowości położonej na północ od ówczesnej stolicy Dolnego Egiptu, Memphis, gdzie faraonowie tradycyjnie otrzymywali obie połączone korony: Górnego i Dolnego Egiptu. Inskrypcje mówią, że zgromadzeni w Heliopolis bogowie (!) powitali Hatszepsut następującymi słowami: „Witaj córko Amona-Re! Będziesz rządzić sprawiedliwie, odbudujesz to, co zostało zrujnowane, wzniesiesz własne pomniki i napełnisz stoły ofiarne temu, kto cię spłodził. Przemierzysz cały kraj i ogarniesz wiele obcych krain. Powstrzymasz Libijczyków, pościnasz głowy wojownikom i poskromisz władców Syrii".
Zgodnie z wierzeniami starożytnych Egipcjan jako ten, który ogłasza koronację, wystąpił ojciec Hatszepsut, faraon Thotmes I (oczywiście już nie żyjący!). Przemówił on - o czym świadczą wspomniane inskrypcje - do zgromadzonych bogów i królewskiego dworu: „Ktokolwiek wypowie jej imię ze czcią - wejdzie do królewskiego pałacu tak, jak to sprawiło moje imię, ponieważ ty jesteś boska, o córko boga! (J. Lipińska)".
W odpowiedzi lud przyjął nową królową i całował ziemię u jej stóp, ciesząc się i radując. Królowa-faraon przybrała teraz pełną tytulaturę władców egipskich, zaczęła pisać swe imię bez końcówki rodzaju żeńskiego, ubierać się po męsku, a nawet przyprawiła sobie sztuczną brodę! W czasie koronacji wystąpiła w diademie z tradycyjnym ureuszem, w fartuszku oraz ze złotym biczem i laską w ręku. Od tej pory dla wszystkich Egipcjan stanowiła żywe wcielenie boga Horusa. Inskrypcje mówią, że przybrała też nowe imię: Maatkare - Hatszepsut, czyli córka boga Re, uosobienie ładu i porządku świata.
Był rok 1501 p.n.e. - panowanie jej trwać miało dwadzieścia lat.
Początkowo w różnych dokumentach państwowych wymienia jeszcze Hatszepsut imię małego Thotmesa III - oczywiście po swoim imieniu. Później, aż do końca panowania, pomija go zupełnym milczeniem. Thotmes pozostawał, jakbyśmy dziś powiedzieli, w areszcie domowym. Prawdopodobnie był więźniem pałacu w Tebach lub może, zesłanego gdzieś na daleką prowincję, pilnował go jeden z wiernych królowej dowódców wojskowych. W każdym razie żył i przyjdzie mu jeszcze odegrać ważną rolę w dziejach Egiptu.
Dla zachowania i umocnienia swej władzy Hatszepsut otoczyła się gronem zaufanych wojowników, którym powierzyła najwyższe stanowiska państwowe. Wśród nich wyróżniał się Senenmut, kanclerz i generalny architekt świątyni w Deir el-Bahari, a także Hapuseneb, wielki kapłan boga Amona. Senenmut szybko stał się pierwszym faworytem królowej. Został Przełożonym Ogrodów Amona, Przełożonym Pól, Podczaszym Królewskiego Domu, Przełożonym Domu Czerwonej Korony, Przełożonym Spichrza Amona i opiekunem księżniczki Nefru-Re. Ta ostatnia godność Senenmuta nasuwa przypuszczenie, że Hatszepsut postanowiła córkę swą przysposobić na przyszłego faraona. A więc dynastia kobiet miałaby rządzić Egiptem - rzecz w tych czasach wręcz niesłychana!
Panowanie rozpoczęła od zaniechania polityki podbojów, organizując natomiast intensywną eksploatację kamieniołomów na potrzeby budownictwa. Przede wszystkim przystąpiła, jak każdy zresztą faraon, do budowy swego grobu. Bowiem jednym z kanonów religii starożytnych Egipcjan było przekonanie, iż po śmierci człowiek żyć może dalej tak długo, dopóki ciało jego zachowa się w niezniszczonej formie. Stąd budowa wielkich grobowców i mumifikowanie zwłok. Początki tej wiary sięgały okresu Starego Państwa i powstania piramid, one to właśnie miały być niezniszczalnymi miejscami wiecznego spoczynku.
Hatszepsut postanowiła zbudować swój grób w Deir el-Bahari, w skalnej dolinie na zachód od Teb, stolicy Górnego Egiptu, wznosząc nad nim ogromną świątynię. Senenmut, który w historii zapisał się nie tylko jako kanclerz państwa i pierwszy faworyt królowej, ale przede wszystkim jako wyjątkowo zdolny architekt, zaplanował tę budowlę na wielką skalę: „Od wejścia na dziedziniec do głównego sanktuarium odległość w linii prostej wynosiła 240 metrów, szerokość środkowego dziedzińca przekraczała 100 metrów, a różnica poziomów między dolnym dziedzińcem a najwyższą kondygnacją wynosiła około 15 metrów (J. Lipińska)". Do świątyni prowadziła wspaniała aleja obramowana posągami sfinksów, mająca prawie kilometr długości! Całość wkomponowana została w skalną ścianę wysokości kilkudziesięciu metrów, stanowiąc imponujące tło. O pięknie tych budowli świadczą zachowane do dziś ruiny odkopane i częściowo odrestaurowane między innymi przez polską ekipę archeologiczną pod kierownictwem profesora Michałowskiego.
Świątynia pokryta była wewnątrz wspaniałymi malowidłami i inskrypcjami, wśród których wyróżniały się sceny boskich narodzin królowej oraz historia zorganizowania przez nią wyprawy do krainy zwanej Punt. Pokazano tu, jak Amon zwołuje naradę bogów, by oznajmić im, że „oto nastanie królowa, której da on wszelkie ziemie i wszystkie kraje we władanie". Wierzono, że sam bóg zapłodnił matkę Hatszepsut, królową Ahmes, przybrawszy postać jej męża Thotmesa. Motyw ten powtarzał się później w wielu religiach i tradycjach w starożytności. Następnie Amon zajmuje się wychowaniem małej Hatszepsut: „Uformuję twoją córkę Hatszepsut, by żyła w szczęściu i zdrowiu. Jej forma będzie wspanialsza niż bogów, w jej wielkim dostojeństwie króla Górnego i Dolnego Egiptu".
Wyprawę do krainy Punt (najprawdopodobniej do dzisiejszego południowego Somali) zorganizowała Hatszepsut w poszukiwaniu kadzidła dla świątyń Amona. Wyprawa, która wyruszyła na zbudowanych w tym celu specjalnie okrętach, tak zwanych dwudziestowiosłowcach, popłynęła wzdłuż brzegów Morza Czerwonego, a dalej przez cieśninę Adeńską. Jak na owe czasy było to historycznym przedsięwzięciem, gdyż okręty płynęły całkowicie w nieznane. Stąd inskrypcje świątynne, upamiętniające sukces tej wyprawy i szczęśliwy powrót statków wyładowanych skarbami. Podobno książęta Puntu wziąwszy ekspedycję egipską za wysłanników niebios, padli przed nią na twarz i „złożyli Faraonowi dwóch Krajów, Królowej Teb i Karnak, boskiej Hatszepsut, córce Amona-Re, stosy świeżego kadzidła, drogocenne drzewka mirry, heban, kość słoniową, liście cynamonu, antymon, pawiany, koczkodany, skóry lampartów (J. Żylińska)".
Wszystko to uwiecznione zostało w postaci napisów na ścianach w Deir el-Bahari. Jednakże twórca tej świątyni, Senenmut, mimo posiadania wszystkich możliwych tytułów i sprawowania najwyższych urzędów, nie utrzymał się do końca panowania swej ukochanej królowej. Powodem jego upadku było dokonanie - w rozumieniu starożytnych Egipcjan - świętokradztwa. Bowiem w tajemnicy wybudował on sobie w obrębie świątyni grobowiec, a wejście do niego przemyślnie zamaskował. Być może, chciał nawet po śmierci znajdować się w bezpośredniej bliskości swej ukochanej władczyni. Świętokradztwo wykryto. Senenmuta pozbawiono urzędów. Musiał on więc zbudować sobie inny grobowiec, na nekropolii, dla zwykłych śmiertelników...
Po drugiej, wschodniej stronie Nilu, w wielkiej świątyni Amona w Karnaku - Hatszepsut kazała wznieść ogromny obelisk z granitu. Zachował się on do dziś, a wyryte na nim inskrypcje mówią między innymi: „Zbudowałam ten obelisk także i dla tych co przyjdą po mnie, dla każdego, którego serce zachwyci się tym pomnikiem (...). Nie nazywajcie tego czczą przechwałką, tego wszystkiego czego uczyniłam dla swego ojca".
Hatszepsut odrestaurowała też wiele starych świątyń i zbudowała nowe, czym niewątpliwie zasłużyła się w oczach „swego ojca" Amona, a przede wszystkim w oczach popierających ją kapłanów. Dzięki temu właśnie mogła w spokoju kontynuować panowanie.
Wszystko jednak ma swój kres, także więc władztwo Hatszepsut dobiec musiało końca. Stało się to jednakże w sposób gwałtowny, dotąd nie wyjaśniony. Jak należy przypuszczać, królowa usiłowała prowadzić wielką politykę zagraniczną swych przodków. Była jednak kobietą, co nie pozwalało jej stanąć na czele wojsk, poprzestawała więc na wysyłaniu poselstw i regulowaniu zatargów zagranicznych drogą dyplomatyczną. Szybko jednak wojowniczy sąsiedzi, a szczególnie władcy położonego na północy Syrii królestwa Mittani, zorientowali się w wojskowej bezsilności Egiptu i prestiż państwa faraonów zaczął upadać. W wyniku przegranych wojen utracono zdobycze Amenhotepa i Thotmesa I: Palestynę i Syrię. W końcu nad samym Egiptem zawisło niebezpieczeństwo najazdu wrogich plemion.
Jak zawsze w takiej sytuacji wzrastać zaczął nacisk opozycji, szczególnie wśród niższego kleru boga Amona. Szerzono wieści, że po śmierci Thotmesa II bóg wyznaczył następcą nie Hatszepsut, lecz Thotmesa III. A może wokół dorosłego już następcy tronu utworzyła się silna partia, która dążyła do przechwycenia władzy? Trudno powiedzieć, która z tych wersji jest prawdziwa, gdyż z ostatnich lat panowania Hatszepsut nie zachowały się żadne zapisy. Wiadomo tylko, że Thotmes III objął władzę dość nagle po roku 1482 p.n.e., rozpoczynając długie, bo aż trzydziestopięcioletnie rządy.
Przypuszczalnie Hatszepsut, chcąc uprzedzić bieg wypadków, ogłosiła swego pasierba współregentem Egiptu. A może miał miejsce jakiś spisek czy zamach stanu? Albo po prostu królowa zmarła śmiercią naturalną? Jeżeli przyjąć za prawdę, że w chwili zgonu swego męża miała lat trzydzieści sześć, a panowała przez lat dwadzieścia, była już w wieku, który w ówczesnych czasach uważano za starość. Może więc nie było żadnego przewrotu, a po śmierci władczyni objął tron prawowity następca?
Prawowity, bo rządy Hatszepsut uznano za uzurpację. Thotmes III kazał zniszczyć wszelkie ślady nie tylko jej panowania, lecz nawet istnienia. Zatarto imiona królowej na wzniesionych przez nią budowlach i zastąpiono je imionami Thotmesa I lub Thotmesa II. Skreślono jej imię z listy faraonów, podobny los spotkał wszystkie portrety i posągi władczyni. Następca rozpoczął liczyć lata panowania od śmierci swego ojca Thotmesa II, tak jakby Hatszepsut w ogóle nie istniała. Zwłoki jej nigdy nie spoczęły we wspaniałej świątyni w Deir el-Bahari, miała zniknąć fizycznie, a więc, zgodnie z ówczesnymi wierzeniami, rozpłynąć się w nicość!
Hatszepsut przetrwała jednak. Przeszła do historii dzięki temu, co istnieje najdłużej - swym wspaniałym budowlom! Zwycięskie wojny faraonów poszły w niepamięć, podbite prowincje znów się zbuntowały, zmieniły się całe dynastie, na koniec upadł starożytny Egipt, pozostały z niego tylko ruiny, przysypane piaskiem pustyni. Niektóre z nich imponują nadal swą wielkością, doskonałą architekturą i pięknymi ozdobami. Do najwspanialszych należy świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari, częściowo już odrestaurowana, zbudowana przez pierwszą -i jedyną! - kobietę na tronie faraonów. Pozostały także niektóre jej obeliski z wyrytymi na nich inskrypcjami.
Hatszepsut więc przetrwała. Dziś wymieniana jest przez egiptologów jako piąty z rzędu faraon z XVIII dynastii, noszący imię Maatkare-Hatszepsut.
BIBLIOGRAFIA
Praca zbiorowa Starożytny Egipt, PWN, Warszawa 1978.
Bibby G. Cztery tysiące lat temu, PWN, Warszawa 1967.
Drioton E. Egipt faraonów, PWN, Warszawa 1970.
Lipińska J. Historia architektury starożytnego Egiptu, Wyd. UW, Warszawa 1977.
Lipińska J. Koziński W. Cywilizacja miedzi i kamienia, PWN, Warszawa 1971.
Michałowski K. Nie tylko piramidy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1966.
Niwiński A. Mity i symbole religijne starożytnego Egiptu, Iskry, Warszawa 1984.
Riihlmann G. Die Nadeln des Pharao, VEB, Verlag der Kunst, Drezden 1972.
Zabłocka J. Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Ossolineum, Wrocław 1982.
Żylińska J. Kapłanki, amazonki i czarownice, PWN, Warszawa 1981.
NEFRETETE - najpiękniejsza! (?-1344 p.n.e.)
O wielka księżniczka krwi w pałacu, o piękna i wspaniała w koronie z piór (...) ludzie cieszą się słysząc jej głos; pani miłości, wielka w kochaniu, która sprawia radość panu obydwu krain.
Hymn pochwalny na cześć królowej Z Tell-el Amarna
Nefretete, tak przecież popularnej postaci, wiemy znacznie mniej niż o jej wielkiej poprzedniczce - Hatszepsut. Przekazy historyczne są niepewne i fragmentaryczne, a co gorsza - często wzajemnie sprzeczne. Większość z nich została bowiem usunięta bezpośrednio po śmierci królowej. Bo - podobnie jak w przypadku Hatszepsut - pamięć o Nefretete związana z wprowadzeniem „heretyckiego" kultu boga Amona miała być zniszczona. Ale o tym później.
Pochodzenie Nefretete stanowi przedmiot sporów historyków. Istnieje kilka hipotez, wśród których najbardziej kontrowersyjna mówi, że nie była ona w ogóle Egipcjanką, lecz Syryjką, córką króla Mittani, państwa znajdującego się ongiś na terenie północnej Syrii. Prawdziwe jej imię brzmiało Taduhepa. Dopiero w Egipcie zmieniono je na Nefretete, co oznacza „Ta, która przybyła". To właśnie dziwne brzmienie imienia jest silnym argumentem zwolenników jej syryjskiego pochodzenia.
Podobno faraon Amenhotep III (1417-1379 p.n.e.) w trzydziestym szóstym roku swego panowania (w ten sposób liczono czas w starożytnym Egipcie) kupił do swego haremu młodziutką i piękną córkę mittanijskiego króla Tuszratty „za tyle złota, ile on, Tuszratta, potrzebuje na swoje publiczne budowle". Niezwykła jej piękność podbiła zarówno starego Amenhotepa, jak i młodziutkiego następcę tronu, późniejszego Echnatona. Gdyby wersja ta okazała się prawdziwa, byłby to jedyny chyba, a w każdym razie zupełnie niezwykły, przypadek poślubienia przez panującego faraona (bo po śmierci Amenhotepa Nefretete została żoną Echnatona) kobiety nie tylko nie mającej w sobie krwi królewskiej, ale i pochodzącej z obcego kraju.
Mittanijski rodowód Nefretete ma wielu zwolenników, do których przede wszystkim zaliczyć należy zachodnioniemieckiego publicystę Philipa Vandenberga, autora wydanej u nas książki Nefretete - biografia archeologiczna. Przeciwnikiem poglądów Vandenberga jest polski uczony Marek Marciniak, który (powołując się na Cyrila Aldera i innych) pisze, iż w starożytnym Egipcie bezwzględnie obowiązywała reguła, że małżonką władcy może być tylko księżniczka krwi królewskiej, „nosicielka boskiej władzy faraona". Jak świadczą przekazy, Nefretete nie była córką Amenhotepa III, mogła być jednak spokrewniona z panującą rodziną w inny sposób, na przykład jako córka brata żony Amenhotepa, królowej Teje, czyli wielkiego kapłana Ai. Tenże Ai bowiem za panowania Echnatona nosił tytuły „boskiego ojca" oraz „teścia królewskiego". Szczególnie ten ostatni tytuł przysługiwał - zdaniem Marciniaka - tylko osobom pozostającym w ścisłych związkach rodzinnych z panującym władcą. Dodatkowym argumentem jest, że kiedy Taduhepa przybyła z Mittani do Egiptu, Nefretete od dawna była - według niektórych zapisów - żoną Echnatona, a nawet miała z nim już dwoje dzieci.
Niewiadome pozostaje jednak to samo, co w poprzedniej hipotezie: dlaczego faraon ożenił się z kobietą nie pochodzącą z krwi królewskiej? Próbując na to odpowiedzieć, uczeni snują przypuszczenia, że Nefretete była córką Amenhotepa III i którejś z jego mniej znanych żon, a więc przyrodnią siostrą Echnatona.
Nie tylko tajemnicze jest jej pochodzenie, ale równie niejasne i oparte na sprzecznych przekazach są losy jej życia. A więc najpierw widzimy ją jako żonę faraona Echnatona, który nosi jeszcze wtedy imię Amenhotepa IV, jako że głównym bogiem Egiptu jest Amon ze świątyni Karnak w Tebach. Gdy Nefretete poślubiła faraona, była co najmniej o pięć lat od niego starsza - przypuszczać więc należy, że miała wtedy około siedemnastu lat. O samym ślubie nic nie wiemy. Egipcjanie nie przywiązywali wielkiej wagi do momentu zaślubin, uważa się nawet, że takiej ceremonii w ogóle nie było. Zaślubiny polegały na tym, że żona sprowadzała się do męża, a obydwie strony wnosiły swoją część do wspólnego majątku. Fakt ten bywał zapisywany przez odpowiedniego urzędnika i na tym wszystko się kończyło.
Pierwsze cztery lata związku Echnatona i Nefretete minęły podobno szczęśliwie, owocem tego były dwie córki. Później urodziły się dalsze cztery - same córki! Znów pewne analogie do Hatszepsut. Od samego początku małżeństwa Nefretete wywierała ogromny wpływ na męża. Vandenberg pisze: „Amenhotep IV (...) sprawiał wrażenie młodzieńca delikatnego i chorowitego i budził w Nefretete uczucia raczej macierzyńskie (...) urodził się, by rządzić światem, ale jego światem były ptaki i pałacowe ogrody, motyle na kwietnikach, kaczki w sitowiu. Polityka go nie interesowała, polityką zajmowała się jego żona i jego matka. Wygląda na to, że Teje i Nefretete musiały wręcz zmuszać młodego faraona do publicznych wystąpień, gdyż prawie nigdy na rysunkach nie widzimy Amenhotepa samego. Teje lub Nefretete - jedna z nich zawsze jest przy nim, przeważnie Nefretete".
Wkrótce nadchodzi ich wielka przygoda - wprowadzenie reformy religijnej. I tu, jak w innych momentach życia Nefretete, sprawa jest niejasna. Profesor Marciniak twierdzi, że Amenhotep IV, wprowadzając reformę religijną, chciał w ten sposób uwolnić się od. władzy kapłanów, od wpływu, jaki wywierali oni na rządy wszystkich poprzednich władców XVIII dynastii. A może były inne motywy zmian w religii, starożytny kult Amona nie odpowiadał w pełni ówczesnemu, w znacznym stopniu kosmopolitycznemu, społeczeństwu? Wiadomo było, że wszystkie prawie ludy czciły słońce pod różnymi postaciami, dlatego Amenhotep przyjął tarczę słoneczną, czyli Atona, za jedyne bóstwo. Wydaje się to jednak nieprzekonywające. Z jednej strony słaby i bezwolny faraon, właściwie dziecko jeszcze, z drugiej zaś - wszechpotężny klan kapłański! Skąd Amenhotep wziął tyle energii, by dokonać tak zasadniczego - wręcz rewolucyjnego jak na owe czasy - przedsięwzięcia? A może inicjatywa wyszła nie od niego, lecz od Nefretete?
Wiadomo natomiast, że w czwartym roku swego panowania, po szczególnie ostrym zatargu z kapłanami Amona, Amenhotep podjął decyzję opuszczenia Teb. Rozkazał zbudować w odległości około 360 km na północ, na prawym brzegu Nilu, nową stolicę, którą nazwał Achetaton (obecnie wioska Tell-el Amarna). Postanowił też, że odtąd Egipt będzie za jego przykładem czcić wyłącznie nowego boga, którego symbolem jest tarcza słoneczna - Aton. Sam zmienił swe dotychczasowe imię Amenhotep (co znaczy: Amon jest zadowolony) na Echnaton (Sługa Tarczy Słonecznej). Następnie „otoczył nową stolicę czternastoma majestatycznymi stelami wykutymi w skałach. Jedenaście wytyczało granice miasta na prawym, wschodnim brzegu rzeki, trzy inne wykuto z wapienia numulitowego na lewym, zachodnim brzegu Nilu. W ten sposób określił on granice rozległego terenu przeznaczonego pod budowę świątyń, pałaców i domów miasta Achetaton (CD. Noblecourt)".
Nowy bóg Aton, wszechobecny stworzyciel wszechrzeczy nie potrzebował żadnych posągów. Świątynie jego były otwarte i pełne świata, a nie, jak świątynie Amona, ciemne i tajemnicze. Ponieważ faraon zmienił swe imię, Nefretete też nazywa się teraz Neferneferuaton (Piękna jest pięknością Atona). Jej wspaniałe, znane na całym świecie popiersie, odnalezione w ruinach Tełl-el Amarny, znajduje się obecnie w zachodnioberlińskim muzeum. Nie potrzeba więc mówić, jak wyglądała, bo była najpiękniejsza! Była także kobietą żądną władzy! Jak wynika z dokumentów, nie ulega wątpliwości, że odegrała poważną rolę we wspomnianej reformie religijnej. Rezygnacja z przyjmujących postacie zwierząt - lub ludzi o zwierzęcych głowach - bogów egipskich (na przykład Amon wyobrażany był w postaci sfinksa o głowie barana) na rzecz raczej abstrakcyjnej tarczy słonecznej, nosi wyraźnie cechy trzeźwej inteligencji, którą reprezentowała chyba właśnie Nefretete. Oczywiście - to znów kolejna hipoteza.
Faktem natomiast jest, że królowa odgrywać zaczyna coraz większą rolę w życiu politycznym i społecznym kraju. W dokumentach imię jej stale pojawia się obok imienia Echnatona. Na wizerunkach nosi ona wysoką, niebieską koronę, na innych widać, że sama składa ofiary Atonowi. Raz nawet siedzi na królewskim tronie, podczas gdy Echnaton spoczywa na zwykłym krześle. Zgodnie z zasadami portretowania władców egipskich, które odzwierciedlały ich pozycję - rysunki te świadczą o wielkiej, równej faraonowi, władzy Nefretete!
Można by więc powiedzieć, że Nefretete i Echnaton, jak w znanej bajce, żyli długo i szczęśliwie. Tymczasem - nie żyli ani długo, ani szczęśliwie!
Krótko bowiem po przybyciu do Amarny, faraon zachorował. Reliefy ukazują jakieś dziwaczne anomalie. Profil Echnatona podobny jest do człowieka, cierpiącego na wodogłowie: wielka głowa, chude ramiona i nogi, na klatce piersiowej, a także na biodrach i udach widać obrzęki.
Począwszy od mniej więcej dwunastego roku swego panowania, faraon przestaje ukazywać się publicznie w towarzystwie Nefretete. Coś się więc w istotny sposób zmieniło! Czy to choroba Echnatona była powodem rozłamu pomiędzy dotychczas kochającym się małżeństwem, czy też były inne przyczyny?
Mamy tu znów co najmniej dwie, wzajemnie sprzeczne hipotezy. Jedna z nich głosi, że Nefretete doszła do wniosku, iż wprowadzenie kultu Atona staje się w miarę upływu czasu niekorzystne dla Egiptu. Nie udało się bowiem osiągnąć zamierzonego celu, to jest zlikwidować wpływ kapłanów Amona, a także zmienić sposobu myślenia Egipcjan. Wręcz przeciwnie, z czasem kapłani odzyskiwać zaczęli stracony teren, grożąc nawet faraonowi detronizacją! Przerażony Echnaton odsunął od siebie Nefretete i mianował koregenta rządów w osobie swego zięcia Semenchkare.
Druga natomiast hipoteza - zwolennikiem jej jest większość uczonych, a przede wszystkim wspomniany już Marek Marciniak - mówi, że to Echnaton załamał się pod naciskiem wydarzeń, postanowił powrócić do dawnej religii i pogodzić się z kultem Amona. Wywołało to sprzeciw Nefretete, która zerwała z mężem i zamknęła się w swym pałacu w Amarnie. Faktem jest, że zniknęła ona z życia publicznego począwszy od dwunastego roku rządów Echnatona (to jest od roku 1365 p.n.e.). I znów dokładnie nie wiadomo, jak naprawdę było: „Jak się wydaje, Nefretete wraz z trzema córkami usunęła się na północny koniec miasta (...). Król do tego stopnia wpadł w mistycyzm, że pozbawiony swego «przeciwieństwa» żeńskiego - Neferetiti, (...) kazał przedstawiać się na stelach w towarzystwie swego koregenta i przyrodniego brata w taki sam sposób jak z królową. W pozach tych doszukiwano się nawet łączącego ich skandalicznego stosunku (CD. Noblecourt)".
A więc jeszcze jedna hipoteza!
Czy zerwanie pomiędzy Echnatonem i Nefretete nastąpiło w wyniku jakiegoś jednego wydarzenia, czy też król i królowa stopniowo stawali się sobie coraz bardziej obcy? Sądząc ze znalezisk, prawdopodobnie miało miejsce to drugie. Podczas gdy narastał konflikt, rodzina królewska i dwór podzielili się na dwa obozy: zwolenników pięknej królowej i zwolenników chorego faraona.
Niedługo potem Echnaton zmarł, prawdopodobnie na skutek dręczącej go choroby. W rok po śmierci władcy zmarł także koregent, Semenchkare. Faraonem został ostatni męski potomek XVIII dynastii, kilkunastoletni zaledwie chłopiec, ożeniony z trzecią córką Nefretete, Tutenchamon. Przez trzy lata rezydował on jeszcze w Amarnie, później pogodził się z dawną religią, przeniósł do Teb i zmienił imię na Tutenchamon.
Nefretete pozostała w Amarnie sama. Miała obecnie około trzydziestu siedmiu lat i ciągle jeszcze była bardzo piękna! Co się z nią stało?
Podobnie jak nie znamy jej pochodzenia, nie wiemy również o jej ostatnich losach. Niektórzy egiptolodzy są zdania, że krótko po wyjeździe Tutenchamona z Amarny, Nefretete zmarła. Zmarła samotnie w porzuconym przez wszystkich pałacu królewskim: „w każdym razie nie opuściła swego miasta marzeń. To było jej miasto, jej Achetaton, jej Tarczy Słonecznej. Tutaj spędziła tych kilka szczęśliwych lat tego wydarzenia życia, tutaj śmiała się, kochała i cierpiała - tutaj chciała umrzeć. Egipt Tutenchamona nie był jej Egiptem. Naród, który chciał znów Amona, Ptaha i Ozyrysa, nie był jej narodem. Wszystko to było nowym światem. Światem pozoru, nieprawdy i korupcji, już nie światem Nefretete (P. Yandenberg)".
Noblecourt CD. Tutenchamon, PIW, Warszawa 1980.
Vandenberg P. Nefretete, Wyd. Artyst. i Filmowe, Warszawa 1982.
Zabłocki J. Historia Bliskiego Wschodu w starożytności, Ossolineum, Wrocław 1982.
SAFONA - pierwsza poetka (618?-568 p.n.e.)
W uczuciowości i prostocie Safona nie miała sobie równej w poezji lirycznej jej czasów, a takie nigdy później...
N.G.L. Hammond: „Dzieje Grecji"
Brutalna prawda jest taka - pisze w swej autobiograficznej powieści o słynnej poetce Peter Green - że o Safonie jako osobie prywatnej wiemy jeszcze mniej niż o Szekspirze, drugiej wielkiej postaci przyciągającej romantycznych wyznawców". A Denys Page, którego Sappho and Alceus jest najbardziej rzeczowym, nowoczesnym studium przedmiotu, mówi, że „nie istnieje ani jedna starożytna «Vita» Safony, zachowana do naszych czasów, chyba że poczytamy za taką nędzną wzmiankę w jakimś bizantyjskim leksykonie (...). Naszym głównym źródłem wiadomości o życiu Safony jest oczywiście przede wszystkim tylko jej poezja, która przetrwała".
Słynna biblioteka aleksandryjska posiadała podobno cały dorobek Safony zebrany w dziewięciu księgach. Biblioteka ta jednak zniszczona została jeszcze w starożytności - zachowała się tylko jedna cała pieśń Safony, reszta - to różnej wielkości fragmenty.
Mało więc wiadomo o życiu tej pierwszej w dziejach poetki. I to poetki tak sławnej, że pamięć o niej przetrwała dwa tysiące pięćset lat! Stąd zebrane tu informacje o życiu Safony opatrzyć należy słowem „podobno".
Safona żyła na wyspie Lesbos (wschodni kraniec Morza Egejskiego) w latach 618-568 przed naszą erą. Pochodziła z rodziny arystokratycznej, zajmującej się jednak, jak większość ówczesnych Greków, handlem, głównie z Egiptem, Fenicją i innymi krajami Bliskiego Wschodu. Urodziła się w stolicy Lesbos w Mitylenie (dziś Mitilini), niektórzy jednak twierdzą, że w Eresos, mieście położonym w zachodniej części wyspy. Na Lesbos spędziła całe prawie życie z wyjątkiem kilkuletniego pobytu na Sycylii, dokąd zesłano ją w wyniku zwycięstwa przeciwnego stronnictwa, co było charakterystyczne dla toczących się wówczas walk o władzę. Wyszła za mąż za Kerkylasa, bogatego kupca pochodzącego z wyspy Andros, wcześnie jednak owdowiała. Miała tylko jedno dziecko, córkę imieniem Kleite. Według niektórych przekazów antycznych „była niezbyt ładną, niską brunetką, obdarzoną za to ogromnym wdziękiem (Słownik pisarzy antycznych)". Natomiast współczesny Safonie poeta grecki Alkajos pozostawił o niej następującą wzmiankę: „fiołkowa, czysta, uśmiechnięta". Janina Brzostowska w Antologii liryki greckiej pisze także, iż wizerunki, które się zachowały, „przedstawiają kobietę smukłą o subtelnych rysach, z lirą w dłoni. Już współczesność oceniła Safonę, a wizerunki jej umieszczano na rzeźbach i monetach. Cenili ją Solon, Herodot, Arystofanes i inni. W Syrakuzach wystawiono jej pomnik".
„Życie Safony przypada na jeden z najbardziej fascynujących okresów w całej historii Grecji - na ostatnie dwie dekady siódmego wieku p.n.e. oraz na pierwsze trzy dekady wieku szóstego" - pisze Peter Green. Wiek VI przed naszą erą był jednym z najznamienitszych w dziejach. Równocześnie niejako pojawiły się wtedy najtęższe umysły starożytności, ludzie, których dzieła przetrwały w filozofii, wiedzy, a nawet w technice do dziś. Odnieść można wrażenie, że ludzkość po okresie trwającego przez wiele tysiącleci „dzieciństwa" wkroczyła teraz w „wiek młodzieńczy". Zaczęto otrząsać się z tradycji królewskości czy rządów kapłanów, z religii, polegającej na składaniu krwawych ofiar, z wiary w gusła i zabobony. Rozpoczęto budowę podstaw naukowego poglądu na świat, reformowano systemy zarządzania, tworzono zasady prawa. W Grecji Pitagoras, Anaksymander czy Tales z Miletu kładli podwaliny wiedzy o świecie, reformy ...
bogg