OŚWIECENIE
Lumières
Aufklärung
Enlightenment
Illuminismo
Okres czy zespół zjawisk stanowiący dominantę kulturową?
Janusz Maciejewski:
„Oświecenie jest formacją kulturową obejmującą całokształt różnych stanowisk ideowych, przekonań i gustów, działań i zachowań społecznych oraz będących ich rezultatem wytworów kulturowych (m. in. dzieł sztuki), a także związanych z nimi instytucji”.
Odrębne płaszczyzny w ramach tej formacji:
– epistemologiczna,
– ideowa,
– społeczno-polityczna,
– prawno‑ustrojowa,
– filozoficzno‑literacka,
– stylów artystycznych.
CHRONOLOGIA OŚWIECENIA!
PROBLEM ŁAŃCUCHA BYTU
Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716)
Monady – substancje – nieskończona ilość.
Zjawiska psychiczne jako właściwość prostej substancji. Stopień dynamiki i rodzaj percepcji decyduje o indywidualności monady.
Zasada ciągłości – brak przerw i skoków; hierarchia monad.
Zależność stopnia doskonałości monady od odległości od Boga, monady najdoskonalszej.
Problem racji dostatecznej. Jest przynajmniej jeden byt, którego istota z konieczności i bezpośrednio implikuje istnienie.
Boska wola z konieczności musi być zdeterminowana przez najbardziej dostateczną rację, musi bezbłędnie wybrać najlepszy ze światów.
Świat najlepszy z możliwych. Taki ciąg, dzięki któremu mogło powstać najwięcej tego, co istnieje.
Optymizm metafizyczny. Projekty doskonalenia świata – iluzja.
Alexander Pope (1688-1744)
Czołowy przedstawiciel angielskiego klasycyzmu.
An Essay on Criticism (Wiersz o krytyce – 1711)
The Rape of the Lock (Porwany lok – 1712-1714)
An Essay on Man (Wiersz o człowieku –1733-1734)
The Dunciad (1728-1743)
Tłumaczenie Iliady i Odysei Homera.
Wiersz o człowieku – przeł. Ludwik Kamiński, Warszawa 1822.
List I
O przyrodzeniu i stanie człowieka w stosunku do świata powszechnego.
List II
O przyrodzeniu i stanie człowieka w stosunku do niego samego w szczególności.
List III
O przyrodzeniu i stanie człowieka w stosunku do społeczeństwa.
List IV
O przyrodzeniu i stanie człowieka w stosunku do szczęśliwości.
FILOZOFIA I STOSUNEK DO RELIGII
Religia jako przedmiot badań.
Koncepcja religii naturalnej – deizm.
Protoplasta deizmu:
Herbert z Cherbury (1588-1648)
Poszukiwanie uniwersalnego prawa moralnego, analogicznego do praw przyrody.
Pojęcia powszechnie ważne pochodzą od Boga.
Powszechnie ważne pojęcia religijne:
1) istnieje jeden Bóg, 2) należy go czcić, 3) najlepszą formą tej czci jest cnota i pobożność, 4) należy żałować za grzechy, 5) sprawiedliwość Boska wymierza człowiekowi karę lub nagrodę częściowo w życiu doczesnym, a częściowo po śmierci.
Deizm i ateizm we Francji
Polemika na przeciwko religii pozytywnej i przeciwko ateizmowi.
Voltaire (François–Marie Arouet, 1694-1778)
Bóg – zegarmistrz.
Istnienie Boga jako Istoty Najwyższej.
Argumenty za istnieniem Boga.
1) Dowód kosmologiczny: ład panujący we wszechświecie świadczy o istnieniu inteligencji, która ów ład obmyśliła.
2) Metafizyczny - samo istnienie skończonych rzeczy i ludzi świadczy o tym, że istnieje siła wyższa, która udziela racji istnienia wszystkiemu, co skończone.
3) Niezbędność religii dla zdyscyplinowania ludzi, aby przestrzegali norm moralnych. Nie może istnieć społeczeństwo ateistów. Ateizm to zjawisko jałowe i społecznie szkodliwe.
Jean Jacques Rousseau (1712-1778)
Emil, czyli O edukacji (1762) Tu: Wyznanie wiary wikarego sabaudzkiego
Historyczna filozofia religii.
Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781).
W toku procesu historycznego następuje doskonalenie moralne ludzkości, dokonuje się jej stopniowe wychowanie, a głównym środkiem wychowawczym jest boskie objawienie. Objawienie nie może być sprzeczne z rozumem.
Trzy epoki historii:
1) przeszłość – czasy Starego Testamentu – ludzie postępują dobrze w obawie przed karą w życiu doczesnym,
2) teraźniejszość – epoka Nowego Testamentu – ludzie postępują dobrze w obawie przed karą w życiu pozagrobowym,
3) przyszłość – „czas spełnienia”, kiedy człowiek „będzie czynił dobro, ponieważ jest ono dobrem”, a nie dla nagrody.
Natan mędrzec
Deizm w Polsce:
Stanisław Staszic (1755-1826) – Ród ludzki. Poema dydaktyczne.
Hugo Kołłątaj (1750-1812) – Porządek fizyczno-moralny i Rozbiór krytyczny zasad historii o początkach rodu ludzkiego.
Jakub Jasiński (1761-1794) – Do Boga.
Krytyka deizmu w Polsce:
Stanisław Konarski (1700-1770) – O religii poczciwych ludzi (1769).
Franciszek Karpiński (1741-1825) – Przeciwko deistom.
Ateizm
Jean Meslier (1664-1729), Testament.
Fragment ogłosił Voltaire – 1762, obszerniejszy wybór: Paul Holbach – 1772, całość – 1864 r.
Religia jako środek uciemiężenia ludu przez możnych.
Meslier opowiada się za atomizmem i materialistyczną interpretacją ludzkiej psychiki jako wytworu przyrody.
Postulat społecznego egalitaryzmu – równość w posiadaniu bogactw i wkład pracy wszystkich jednostek w pomnażanie dóbr – likwidacja konfliktów społecznych, zbędność religii.
Julien Offray de La Mettrie (1709 - 1751)
L'homme machine - 1748 (anonimowo) – materializm.
Koncepcja materii wyposażonej w trzy nieodłączne, istotne właściwości: ruch, czucie, rozciągłość (zjawisko pobudliwości mięśni).
Związek psychiki z ciałem.
Problem wolności.
Paul Holbach (1723-1789)
Religia jako wynik świadomego oszustwa ze strony egoistycznego kleru.
Odrzucenie ideałów egalitarystycznych, chodzi o powstanie społeczeństwa ateistów, w którym ludzie będą działać zgodnie z rozumem i wiedzą.
Donatien Alphponse François de Sade (1740-1814), markiz
Główne teksty:
Sto dwadzieście dni Sodomy, czyli Szkoła libertynizmu (1785);
Alina i Valcour, czyli powieść filozoficzna (1788);
Filozofia w buduarze, czyli niemoralni nauczyciele (1795);
Justyna, czyli Nieszczęścia cnoty (1791)
W całości ateista i materialista.
Nie ma ani Boga, ani duszy, ani świata pozaziemskiego
Nie istnieje żadna niepoznawalna głębia. Cała metafizyka jest głupstwem. Pozostaje tylko natura, odczuwanie, przyjemność.
Cnota jest tak samo iluzoryczna jak zbrodnia.
W twórczości podejmuje próbę analizy psychologicznej dewiacji seksualnych (stąd: sadyzm), ukazuje je w sposób drastyczny.
Ateizm w Polsce:
Tomasz Kajetan Węgierski, Do Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego
Literatura religijna okresu oświecenia w Polsce:
Konstancja Benisławska (1747-1806), Pieśni sobie śpiewane
Franciszek Karpiński (1741-1825), Pieśni nabożne
Treści religijne w twórczości innych autorów (np. Adama Naruszewicza, Franciszka Dionizego Kniaźnina, Ignacego Krasickiego, Jana Pawła Woronicza)
Koncepcje historii:
Koncepcje na gruncie materializmu:
Dyskusja w Szkole Ateńskiej w Sofijówce Stanisława Trembeckiego (1804).
Teoria postępu historycznego.
Jean Antoine de Condorcet (1743 - 1794)
Doskonalenie – dzięki wysiłkom ludzi, możliwe dzięki rozumowi.
Esquisse d'un tableau historique des progrès de l'esprit humain - 1795 (Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje)
Dzieje jako proces linearny. Nieustanny rozwój oświaty gwarantuje rosnącą pomyślność ludzkości, coraz lepsze sposoby zaspokajania potrzeb, coraz wygodniejsze życie dzięki różnym wynalazkom.
Kumulatywność rozwoju historycznego.
Postęp – nie tylko gromadzenie wiedzy, ale również jej upowszechnianie.
Tożsamość natury ludzkiej pod względem intelektualnych zdolności, jednakowych u wszystkich narodów.
Prowidencjalizm
Jacques Bossuet (1627 - 1704)
Kaznodzieja i wychowawca następcy tronu na dworze Ludwika XIV.
Obrona dogmatów wiary katolickiej przeciw protestantom.
L’Histoire des Variations des Églises protestantes – 1688 r.
Koncepcja Opatrzności – jej obecność ujawnia się w długim okresie przemian; w nieprzewidzianych skutkach działalności panujących.
Upadek i świetność państw - działanie sił transcendentnych. Opatrzność daje siłę oddziaływania to jednej, to drugiej jednostce, a wpływając na skutki ich postępowania wiedzie do spełnienia Boskiego planu.
Jan Paweł Woronicz (1757-1829),
jezuita, od 1815 r. biskup krakowski, od 1828 arcybiskup warszawski i prymas Królestwa Polskiego.
Świątynia Sybilli
Hymn do Boga
Oświeceniowa refleksja o społeczeństwie.
John Locke (1632-1704), Two Treatises of Civil Government (Dwa traktaty o rządzie – 1690).
Stan natury – zupełna wolność, równość. Obowiązujące każdego prawo natury.
Każdy zobowiązany do zachowania siebie i zachowania, według swych możliwości, reszty rodzaju ludzkiego.
Wykonanie prawa natury – w ręku każdego człowieka.
Każdy człowiek jest uprawniony do ukarania przestępcy i wykonania prawa natury.
Stan wojny – zamach na życie innego człowieka.
Dążenie do uniknięcia stanu wojny – ludzie łączą się w społeczeństwo i opuszczają stan natury.
Powstanie społeczeństwa – umowa społeczna.
Dwa składniki umowy:
1) umowa w sprawie zorganizowania społeczeństwa – powstanie społeczeństwa. Powołanie sędziego, który rozstrzyga spory na podstawie systemu norm prawnych.
2) umowa w sprawie rządu – powstanie państwa. Opiera się ono na trzech rodzajach władzy:
1) ustawodawczej,
2) wykonawczej,
3) federatywnej.
...
chahaviah