Stanisław Wyspiański, Wesele,
oprac. Jan Nowakowski,
Wrocław 1973, BN I 218.
WSTĘP
I. Zarys biografii twórcy.
- urodzony 15 I 1869 w Krakowie, syn rzeźbiarza, Franciszka, i Marii z Rogowskich, matka zmarła wcześnie, ojciec alkoholik, opieka Kazimierza i Joanny Stankiewiczów.
- Kraków: uniwersytet, Towarzystwo Naukowe (à Akademia Umiejętności à Polska Akademia Umiejętności), Szkoła Sztuk Pięknych (dyrektorem Jan Matejko).
- od 1879 nauka w Gimnazjum Św. Anny (Nowodworskiego), zainteresowania m.in. grecko-rzymskim antykiem. Przyjaźnie: Stanisław Estreicher, Henryk Opieński, Józef Mehoffer, Lucjan Rydel, Kazi-mierz Przerwa-Tetmajer. Uczeń nadzwyczajny Szkoły Sztuk Pięknych, studia na Uniwersytecie Ja-giellońskim (historia sztuki). Wędrówki po Galicji. Praca przy polichromii kościoła Mariackiego. 1890 pierwsza podróż zagraniczna. Czterokrotnie w Paryżu w ciągu 5 lat. Zainteresowanie operą, anty-czną tragedią, Szekspirem. Próby dramatopisarskie (libretta operowe, wpływ Wagnera): niezacho-wane Fantaści, Hiob, Wanda i Damel.
- od 1894 na stałe w Krakowie. Restauracja kościoła Franciszkanów: polichromia, kompozycje figu-ralne, witraże (św. Franciszek i bł. Salomea), witraż Stań się (Bóg-Ojciec). Liczne portrety, studia twarzy dziecięcych.
- fala przemian w Krakowie: teatr miejski (dziś im. Słowackiego), dyrektorem Tadeusz Pawlikowski, Wyspiański (realizacja koncepcji scenoplastycznych), Warszawianka (premiera 26 XI 1898), 1899 Lelewel. Od 1897 współpraca z „Życiem” – Wyspiański jako twórca jego formy graficznej i orygi-nalny ilustrator. Organizacja młodych malarzy krakowskich – Towarzystwo „Sztuka”. 1898 drukiem Legenda II, Warszawianka, Meleager, Protesilas i Laodamia, Lelewel i Klątwa.
- choroba. 1900 ślub z młodą chłopką, służącą u Stankiewiczów, Teodorą Teofilą Pytkówną. Część poematu Bolesław Śmiały i Kazimierz Wielki. Oryginalny utwór dramatyczny Legion. Wesele 16 III 1901. 1903 Wyzwolenie – dyskusja ideowa i śmiałe przedsięwzięcie teatralne. Dramat Bolesław Śmiały (twóca scenografii i kostiumów, współreżyser). Achilleis, 1904 Akropolis, Noc listopadowa (wystawiona 1908). Studium o Hamlecie. Skałka. Subiektywna parafraza Cyda Corneille’a. Powrót Odysa. Wielu nie zdążył ukończyć – dramat Zygmunt August dyktował.
- koniec życia, od IX 1906, na wsi, w Węgrzcach pod Krakowem. W stanie krytycznym do krakows-kiej kliniki, zm. 28 XI 1907. Pochowany na Skałce, pogrzeb manifestacją narodową.
II. Geneza dramatu.
- autentyczne wesele w podkrakowskich Bronowicach po ślubie poety Lucjana Rydla z córką tamtej-szego gospodarza, Jadwigą Mikołajczykówną. 20 XI 1900. Jej starsza siostra żoną Włodzimierza Tetmajera, trzecia z sióstr zaręczona z malarzem, Ludwikiem de Laveaux (zm. w 1894 w Paryżu) à Widmo. Gospodarz – Włodzimierz Tetmajer, Gospodyni – jego żona, Anna. Poeta – Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Radczyni – ciotka Lucjana Rydla, Antonina Domańska (pisarka). Haneczka – siostra Pana Młodego. Zosia i Maryna – Zofia Pareńska (później Żeleńska) i Maria Pareńska (póź-niej Grekowa). Dziennikarz – Rudolf Starzewski, redaktor krakowskiego „Czasu”. Autentyczne pos-taci chłopskie – Klimina, Czepiec, Nos (malarz, Tadeusz Noskowski). Żyd – Hirsz Singer, dzierżaw-ca karczmy. Rachela – dalekie przetworzenie Pepy Singer. Sytuacje, fragmenty dialogów.
III. Premiera i jej przyjęcie.
- reżyser Adolf Walewski.
- po przedstawieniu cisza, potem oklaski. Krytycy, recenzenci i publicyści zdali sobie sprawę z wyjąt-kowości zdarzenia. Rudolf Starzewski w konserwatywnym „Czasie” – najwszechstronniej rozważył i ocenił dzieło (obszerne studium, kilka numerów pisma). Uznanie Tetmajerów, ochłodzenie stosun-ków Wyspiańskiego z Lucjanem Rydlem. Recenzje negatywne: Stanisława Tarnowskiego, W. Spa-sowicza (petersburski „Kraj”).
- wręczenie Wyspiańskiemu na jednym z przedstawień przez publiczność wieńca z liczbą 44 – przy-jęcie do zastępu „wieszczów narodowych”.
IV. Polska rzeczywistość.
- tekst jawnie tylko w Galicji, pełniąca rolę ważnego ośrodka, zwłaszcza życia kulturalnego, a także myśli i działalności „narodowej”. Kraków – centrum kulturalne i artystyczne. Bieda. Chłopi zyskali poczucie własnej indywidualności socjalnej. Rabacja Jakuba Szeli.
V. W kręgu sztuki „nowoczesnej”.
- chłopomaństwo, naturalizm z Francji, Schopenhauer, Nietsche, Bergson, modernizm.
- moralna odpowiedzialność za los narodu, podstawowe problemy życia w społeczeństwie. Wyspiań-ski: charakterystyczne nawracanie do tematu powstania listopadowego i postaci Mickiewicza. Sym-bolizm.
VI. Na różnych planach konstrukcji Wesela. Realizm – „Fantastyka”.
- element fantastyczny wraz z Chochołem.
- migotliwa wymiana dwóch planów: realistycznego o nalocie komediowym i fantastycznego (katego-ria baśniowo-balladowa). „Realny byt” Wernyhory: 3 osoby go widzą, złota podkowa i róg.
- zasadniczo dwuplanowość i dwujakościowość. Falowanie nastrojów, szybko następujące po sobie sceny, konfrontacja dwóch „światów”, środowisk. Dialogi: zasada zderzeń, przeciwstawień, tonacje: inteligencko-miejska i ludowa, chłopska. Przemienność subtelności i brutalnej prostoty, prostactwa, żartu i dowcipu oraz zadumy czy posępności, wesołości i sceptycznego lub tragicznego pesymiz-mu. Bogata, subtelna indywidualizacja języka w dialogach. Przysłowia, zwroty przysłowiowe, porze-kadła.
- dramat postaw (Poeta-Rycerz, Dzeinnikarz-Stańczyk). Konkretyzacje kompleksów indywidualnych, rozrachunek z nimi – krytyczny, z postawami o doniosłości społecznej, narodowej. Widmo – ostrze-żenie, przestroga, kompleks społeczny, nadaremno spychany w niepamięć.
VII. Konfrontacje i kompromitacje. Wśród narodowych mitów.
- wieloplanowość i wielowarstwowość. Obrazy Matejki: Wernyhora, Stańczyk. W pewnym stopniu Hetman i Rycerz. Szela – legenda.
- S. Brzozowski: Wyspiański „myśli obrazami”.
- przymierzanie treści tworów kultury, wyobrażeń i idei – do „rzeczywistości rzeczywistej”, tj. odsłania-jącej swą prawdę spoza kurtyny pozorów i złudzeń.
- mit chłopa-kosyniera, nadziei dążeń i ruchów wolnościowych. Obrazy-symbole Matejki, Kraszew-skiego, Słowackiego. Konfrontacja z nimi u Wyspiańskiego: Gospodarz – kompromitacja.
- mit chłopa-Piasta à czepiec, Szela-Upiór. Kompromitacja charakterystycznego dla zgromadzonych tu postaci z inteligencji karmienia się frazesami, oddania się we władanie mitom bez realnego pok-rycia w rzeczywistości narodowej. Gospodarz i jego urojona misja à totalne unicestwienie mitów: „racławickich kosynierów”, własnej roli i wartości, o „cudownym zmartwychwstaniu” narodu. Rozbi-cie mitu przywódczej roli samej inteligencji.
VIII. Symbole i „taniec Chocholi”.
- kompozycja szopkowa: jedna za drugą pary aktorów. Sytuacja statyczna do aktu III. Satyryczna groteskowość. W akcie III kompozycja kalejdoskopowych migawek ustępuje miejsca dramatyczne-mu rozwojowi ciągu zdarzeń. Sceny zbiorowe. przestrzeń pozasceniczna, ewokowana w słowach postaci. Finał i przeobrażenie: pierwsza faza – Jasiek wpada do izby zamiast Wernyhory i zamiast wyczekiwanych spełnień. Druga faza – „taniec Chocholi”. Sam naród jest sobie przeszkodą ku wyz-woleniu. Symboliczność ogarnia znaczną przestrzeń w strukturze dramatu, najbardziej wyraziste: złoty róg, Chochoł, błędne koło zaczarowanego tańca. Obraz-symbol działa jak wrażenie, skojarze-nia.
- Wesele dziełem wielkiej krytyki, trzeźwego rozrachunku i narodowej bezwzględnej „psychoanalizy”, rozprzęgającej złudzenia mitów narodowych i podważającej ich ciążenie. Oskarżenie marazmu i niechęci do autentycznych działań skutecznych.
- tradycja folklorystyczna: „taniec zaklęty” piętno klątwy i kary.
IX. Wesele na scenie.
- najczęściej wystawiana sztuka wielkiego repertuaru narodowego.
- Maria Stokowa, Stanisław Wyspiański. Monografia bibliograficzna, Teatr Wyspiańskiego, Kraków 1968, s. 315-433. W l. 1900-1966 – 197 razy.
- poza granicami Polski: Kijów, Petesburg, Moskwa, Nowy Jork, Mińsk, Kowno, Paryż, Odessa, Wie-deń, Charków, Ryga, Londyn, Praga, Wilno, Berlin, New Haven, Pittsburg.
- 1973 wersja filmowa w reżyserii Andrzeja Wajdy.
TEKST
OSOBY:
9
- Gospodarz.
- Pan Młody.
- Marysia.
- Ojciec.
- Jasiek.
- Poeta.
- Nos.
- Maryna.
- Radczyni.
- Czepiec.
- Klimina.
- Staszek.
- Żyd.
- Muzykant.
- Gospodyni.
- Panna Młoda.
- Wojciech.
- Dziad.
- Kasper.
- Dziennikarz.
- Ksiądz.
- Zosia.
- Haneczka.
- Czepcowa.
- Kasia.
- Kuba.
- Rachel.
- Isia.
OSOBY DRAMATU:
- Chochoł.
- Widmo.
- Stańczyk.
- Hetman.
- Rycerz Czarny.
- Upiór.
- Wernyhora.
DEKORACJA: Uwagi autora odnośnie dekoracji: rzecz dzieje się w listopadzie w chłopskiej chacie, w jednej z izb. Zza drzwi dochodzą odgłosy weseliska. Na ścianach wiszą podobizny Świętych, Matka Boska Ostrobramska, Matka Boska Częstochowska oraz dwa obrazy Matejki: Wernyhora i Racławice. Za oknem ciemno, sad, na deszczu stoi krzew otulony w słomę (chochoła).
„Rzecz dzieje się w roku tysiąc dziewięćsetnym”.
I. AKT.
Scena 1. Czepiec rozmawia z Dziennikarzem o polityce: “Cóz tam, panie, w polityce?”. Czepiec wspo-mina o tzw. powstaniu bokserów w Chinach w 1899 r., Dziennikarz ma już dość polityki, chce by polska wieś była “zaciszna” i “spokojna”. Czepiec krytykuje Dziennikarza, twierdząc, że inteligenci “się boją we wsi ruchu”, a chłopi są skłonni do walki za ojczyznę tak, jak uczynił to Głowacki, bohater powstania ko-ściuszkowskiego.
Scena 2. Dziennikarz rozmawia z Zosią i prawi jej komplementy.
Scena 3. Haneczka i Zosia proszą Radczynię, swoją ciotkę, aby pozwoliła im zatańczyć z chłopami. Radczyni nie chce się zgodzić, zwracając uwagę, że tańce w ścisku nie są odpowiednim zajęciem dla młodych panienek, dziewczynom jednak udaje się dopiąć swego.
Scena 4. Radczyni zapoznaje się z Kliminą i rozmawia o swoim synu, który stoi pod ścianą i nie chce tańczyć z wiejskimi dziewczynami. Radczyni stwierdza: “Wyście sobie, a my sobie. / Każden sobie rzepkę skrobie”.
Scena 5-6. Zosia i Haneczka tańczą z wiejskimi chłopcami.
Scena 7. Radczyni kontynuuje rozmowę z Kliminą, tym razem pytając o roboty na roli (ignorancja: pyta w listopadzie, czy chłopi już posiali zboże).
Scena 8. Państwo młodzi rozmawiają z księdzem, który skarży się, że niektórzy go nie poważają ze względu na chłopskie pochodzenie. Pan Młody go pociesza, mając nadzieję, że wkrótce zostanie kano-nikiem - będzie piastował wyższą godność kościelną. Panna Młoda nie rozumie tematu rozmowy.
Scena 9. Panna Młoda zwraca uwagę Panu Młodemu, że ciągle chce tylko gadać o kochaniu, a ona przecież już przyrzekła mu miłość. Pan Młody mówi, że do tej pory “kochał się po różnemu”, a ją chce “po swojemu, / po naszemu”.
Scena 10. Poeta przymila się do Maryny, mówiąc, że pragnie, aby jakaś dziewczyna powiedziała mu po prostu “no, chcę ciebie”. Okazuje się jednak, że te słowa są jedynie dla samych słów, że jest to “sztuka dla sztuki”, jak mówi poeta, a jego przymilanie się do Maryny jest “przez pół drwiąco, przez pół serio”, jest to jedynie sposób na znalezienie liryzmu i poezji. Maryna krytykuje taką postawę Poety.
Scena 11. Ksiądz znowu rozmawia z młodymi, zwracając im uwagę na to, że po jakimś czasie ich mi-łość ostygnie. Pan Młody zapewnia go, że nic takiego się nie stanie - brali ślub przed Bogiem.
Scena 12. Pan Młody pyta Pannę Młodą, czy go kocha. Dziewczyna trochę zniecierpliwiona zapewnia go, że już jest jego. Pan Młody jest zachwycony urodą żony i jej strojem. Gdy Panna Młoda narzeka, że ma za ciasne buciki, Pan Młody radzi jej zdjąć je i tańcować boso. Panna Młoda oburza się na te słowa: “Trza być w butach na weselu”.
Scena 13. Pan Młody przekonuje Księdza, że nikt nie może nikomu niczego zabronić, Ksiądz zwraca jednak uwagę, że zależy, czego się chce. Pan Młody twierdzi, że “Szczęście każdy ma przed nosem, / a jak ma, to trzeba brać”.
Scena 14. Maryna jest zachwycona tańcem z Czepcem, mówi o tym Radczyni, która nie podziela entu-zjazmu młodszej.
Scena 15. Poeta i Maryna rozmawiają ze sobą zadziornie, Maryna przedrzeźnia Poetę.
Scena 16. Zosia wyznaje Haneczce, że bardzo by chciała doświadczyć ogromnej miłości. Haneczka uważa, że najpierw trzeba się mocno nacierpieć, a dopiero potem przychodzi czas na miłość. Zosia nie zgadza się z tym.
Scena 17. Na weselu pojawia się Żyd, Pan Młody wita go, nazywając go przyjacielem. Żyd odpowiada: “No, tylko, że my jesteśmy / tacy przyjaciele, co się nie lubią”. Zwraca też uwagę na chłopski strój Pana Młodego, twierdząc, że zainteresowanie inteligencji chłopami “już było”. Pan Młody odpowiada, że “to jeszcze wróci”. Nie potrafią się zrozumieć. Żyd zapowiada przyjście swojej córki, Racheli, która jest ko-bietą nowoczesną, czytającą książki, bywającą w operze w Wiedniu i zaznajomioną z dziełami Przyby-szewskiego.
Scena 18. Pojawia się Rachela, nazywając chłopską chatę arką przymierza ze względu na światło i od-głosy dochodzące z niej podczas tej ciemnej, cichej nocy. Pan Młody zaprasza ją na wesele.
Scena 19. Racheli wesele jawi się jako widowisko fantastyczne, jak z bajki. Jej zdaniem bronowicka chata “się do poezji nada”. Pan Młody potwierdza jej słowa, mówiąc, że kiedyś napisze o swoim do-świadczeniu życia chłopskiego.
Scena 20. Na scenie pojawia się Poeta, Pan Młody odchodzi do Panny Młodej.
Scena 21. Poeta jest zainteresowany Rachelą, porównuje ją z Galateą (grecką boginią morską, przed-stawioną przez Rafaela na słynnym obrazie Triumf Galetei). Rachela jest bardzo wrażliwa, czuje poezję w naturze i pragn...
tubis1987