Edukacja.pdf

Suplement Diabetologiczny

Jan Tatoń, Anna Czech

Edukacja

terapeutyczna

i emancypacja

pacjenta

jako metoda leczenia

potrzebne w leczeniu oraz mo¿e

w nim samodzielnie uczestniczyæ.

Dzieci w wieku szkolnym chêtnie

ucz¹ siê samokontroli. Nale¿y jed-

nak zawsze upewniæ siê, czy nie jest

to zbyt wielkie obci¹¿enie. Starsze

dzieci i m³odzie¿ lubi¹ uczyæ siê sa-

modzielnie i aktywnie uczestniczyæ

w procesie leczenia.

Nastêpna grupa to doroœli, którzy

stale bior¹ leki. Musz¹ siê du¿o na-

uczyæ, gdy¿ wp³yw leczenia na ¿y-

cie jest czymœ wiêcej ni¿ tylko za-

¿ywaniem tabletek i przestrzega-

niem diety. Program uczenia

wymaga praktycznych æwiczeñ.

Choroba nie utrudnia zbytnio co-

dziennego ¿ycia, ale – jak dot¹d –

trzeba dostosowaæ siê do sposobów

jej kontroli, a nie odwrotnie. Pa-

cjenci doroœli tak¿e potrzebuj¹ po-

krzepienia na duchu i ukszta³towa-

nia motywacji do dzia³ania.

Edukacja osób przewlekle chorych ma w Polsce długą trady-

cję. Wywodzi się jeszcze z poglądów głoszonych 50–60 lat

temu przez wybitnego socjologa Floriana Znanieckiego i je-

go uczniów z Uniwersytetu Warszawskiego [wg 11].

Definicja

Pojêcie edukacji przewlekle cho-

rych mo¿na okreœliæ za pomoc¹ ce-

lów, jakie ma spe³niæ:

godnoœci i autonomii, eliminacja

dyskryminacji spo³ecznej i autody-

skryminacji.

przekazanie wiedzy, umiejêtnoœci

i motywów psychoemocjonalnych,

które umo¿liwiaj¹ partnersk¹ inte-

rakcjê pacjenta i lekarza, i skutecz-

niejsze leczenie cukrzycy,

Opisanie edukacji chorego na cu-

krzycê za pomoc¹ tych 6 zadañ, jakie

ma ona spe³niaæ wskazuje, ¿e oprócz

celów operacyjnych, umo¿liwiaj¹-

cych ci¹g³e i skuteczne dzia³anie

kontroluj¹ce cukrzycê, edukacja ta

powinna powodowaæ wytworzenie

nowych wartoœci osobowoœciowych

i moralnych. Stanowi wiêc sposób na

pe³n¹, obiektywn¹ i subiektywn¹

adaptacjê faktu chorowania na cu-

krzycê. Dziêki odpowiednio prowa-

dzonej edukacji mo¿na uzyskaæ po-

¿¹dan¹ emancypacjê pacjenta, co jest

warunkiem uzyskania jego racjonal-

nych, partnerskich zachowañ w pro-

cesie zapobiegania i leczenia.

Trzeci¹ grupê stanowi¹ pacjenci,

którzy stale stosuj¹ dietê. Ucz¹ siê

szczególnie wiele o diecie, wyborze

produktów, wysi³ku fizycznym oraz

kontroli ewentualnych chorób towa-

rzysz¹cych.

wskazanie, ¿e cukrzyca i jej ci¹g³a

kontrola nie stanowi drogi do ka-

tastrofy, ale odwrotnie – mo¿e staæ

siê szans¹ racjonalnej przebudowy

osobowoœci w kierunku tworzenia

nowych wartoœci, których dot¹d

pacjent nie posiada³ lub sobie nie

uœwiadamia³. Tworzy to podstawy

do samowychowywania i do

ukszta³towania prozdrowotnego

zachowania (behawioru),

Czwart¹ grupê tworz¹ ludzie star-

si, w przypadku których nauka lecze-

nia wymaga wiêcej czasu. Nie musz¹

wprawdzie du¿o siê uczyæ, ale sam

proces uczenia siê i zmiana przyzwy-

czajeñ nastêpuje powoli: trzeba ci¹-

gle i na nowo powtarzaæ. Stary cz³o-

wiek zazwyczaj tak¿e potrzebuje s³u-

chacza, a to wyd³u¿a spotkania.

Nale¿y ustaliæ i stosowaæ osobne pro-

gramy i metody dla osób, które maj¹

specjalne cele, jak w przypadku pla-

nowania ci¹¿y i porodu, skojarzenia

cukrzycy z innymi chorobami, dla Ÿle

widz¹cych lub szczególnie aktyw-

nych zawodowo.

przeciwdzia³anie lêkowi, znu¿eniu,

depresji, frustracji, zagubieniu sen-

su ¿ycia przez wykszta³cenie twór-

czego podejœcia do problemów

zwi¹zanych z cukrzyc¹,

Różne rodzaje

i poziomy edukacji

Organizacja oraz treœci i metody

edukacji terapeutycznej powinny byæ

przystosowane do szczególnych mo¿-

liwoœci i potrzeb pacjentów, zale¿¹

wiêc od wieku, p³ci i poziomu eduka-

cji ogólnej, zawodu, rodzaju proble-

mów medycznych, charakteru leczenia

hipoglikemizuj¹cego i powik³añ [4].

zwiêkszenie psychicznej odporno-

œci pacjenta przez uœwiadomienie

mu mechanizmów zjawisk zwi¹za-

nych z chorob¹, przysposobienie

do roli pacjenta, wyzwolenie kre-

atywnoœci w stosunku do siebie,

Formowanie programu

Cele

Rozpoczêcie edukacji chorego

musi wi¹zaæ siê z zasadniczym pyta-

niem o praktyczny cel, który chce siê

osi¹gn¹æ. Jest on nieco inny w ka¿-

dym przypadku cukrzycy. Maj¹c sta-

le w pamiêci listê praktycznych prio-

rytetów, nie nale¿y przy ustalaniu

programu d¹¿yæ do uwzglêdnienia

ca³oœci problematyki, nale¿y indywi-

dualnie ró¿nicowaæ [12].

zbudowanie i wzmocnienie kon-

taktu chorego z sob¹ samym

i z otoczeniem, nastawienie altru-

istyczne zamiast egoistycznego,

W wieku przedszkolnym dziecko

jest zbyt niedojrza³e, aby obci¹¿aæ je

odpowiedzialnoœci¹ zwi¹zan¹ z le-

czeniem. W wieku szkolnym mo¿e

ju¿ asymilowaæ potrzebn¹ wiedzê

i nauczyæ siê wszystkiego, co jest

umo¿liwienie podejmowania za-

dañ wa¿nych z punktu widzenia

spo³ecznej roli pacjenta, osi¹ganie

poczucia dobrej jakoœci ¿ycia,

Przewodnik

Lekarza

Suplement Diabetologiczny

W leczeniu przewlekle chorych ko-

nieczne jest zawsze uzyskiwanie kom-

promisu miêdzy rygorystycznym d¹-

¿eniem do normalizacji zaburzeñ oraz

ich pe³nej kontroli i wyrównania

w ka¿dym kolejnym przypadku a jak

najmniejszym uszczupleniem radoœci

¿ycia. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e obecnie nie

mo¿na np. przyczynowo leczyæ cu-

krzycy, nie mo¿na leczniczo naœlado-

waæ rytmu wydzielania endogennej

insuliny, nie dysponuje siê metod¹

przywracania pe³nej wra¿liwoœci tka-

nek na ten hormon. Mo¿liwa jest jed-

nak poprawa skutecznoœci leczenia,

monitorowania i samokontroli jego

wyników, a wiêc postêpowania tera-

peutycznego w szerokim znaczeniu te-

go s³owa.

dietetyczki, rodzinê i przyjació³ cho-

rego, organizacje spo³eczne. Czêsto

motywacji wymaga bardziej perso-

nel medyczny ni¿ chory.

myœleæ o chorobie. Etap drugi –

etap agresji i walki, w którym

chorzy obwiniaj¹ otoczenie za

fakt zachorowania. Najwa¿niejsze

s¹ wtedy dzia³ania maj¹ce na ce-

lu redukcjê napiêcia i podtrzyma-

nie psychiczne chorego. Trzy na-

stêpne etapy stanowi¹ czas,

w którym mo¿na rozpoczynaæ

pe³n¹ edukacjê chorych, emocje

ulegaj¹ wyciszeniu, pacjenci s¹

w stanie przyj¹æ coraz wiêcej ra-

cjonalnych argumentów. Etap

trzeci – to rezygnacja, a niekiedy

nihilizm terapeutyczny. Jest to

najtrudniejszy etap. Wymaga ze

strony terapeuty nawi¹zania

prawdziwie emocjonalnego kon-

taktu z chorym, uzyskania synto-

nii, gdy¿ jedynie ona umo¿liwia

budowanie porozumienia miêdzy

chorym a lekarzem. Etap czwarty

(wymiennie z etapem trzecim) –

to czas wadzenia siê z lekarzem,

ka¿da decyzja jest przyjmowana

z rezerw¹, krytycyzmem. Etap

pi¹ty – najbardziej twórczy dla

pacjenta i najbardziej po¿¹dany

z punktu widzenia dzia³ania ze-

spo³u lecz¹cego jest okresem ak-

ceptacji, w którym istnieje spraw-

na wymiana informacji miêdzy le-

karzem lub innym cz³onkiem

zespo³u z chorym. Pacjent staje

siê zdolny do analizowania infor-

macji, a dziêki samokontroli uzy-

skuje tak¿e samodzielnie prak-

tyczne wskazówki, odnosz¹ce siê

do dalszej terapii, poprawia siê

wtedy skutecznoœæ leczenia.

Koniecznoœæ dostarczania indywi-

dualnie zró¿nicowanych informa-

cji dotycz¹cych codziennej samo-

opieki medycznej, a wiêc diety,

æwiczeñ, leków, samokontrolnych

badañ domowych, wczesnego roz-

poznawania dodatkowych zagro-

¿eñ w celu prewencji objawów itd.

Dostarczanie informacji praktycz-

nych i niezbêdnych: konkretnych

zabiegów i dzia³añ w celu wytwo-

rzenia g³êbszych motywacji do le-

czenia w ogóle.

Partnerski stosunek

między lekarzem

i pacjentem

Choroby przewlek³e wymagaj¹

d³ugich lat aktywnego leczenia, zmu-

szaj¹ chorych do regularnych kontak-

tów z ró¿nymi, zmieniaj¹cymi siê oso-

bami z zespo³u terapeutycznego. Dzia-

³ania lecznicze czêsto zawodz¹

oczekiwania chorych. Mimo nieule-

czalnoœci chorób uzyskuje siê jednak

poprawê stanu zdrowia, kosztem co-

dziennych starañ i ograniczeñ. Wyko-

nywanie leczenia zostaje w du¿ej mie-

rze przeniesione na barki chorego,

gdy¿ sam, dziêki samoobserwacji i sa-

mokontroli, dziêki umiejêtnej analizie

codziennie zbieranych informacji

zdolny jest powiêkszyæ jego skutecz-

noœæ. Wykszta³cenie silnych mechani-

zmów motywacyjnych do codziennej

realizacji zaleceñ lekarskich staje siê

w tej sytuacji warunkiem skuteczno-

œci dzia³ania. Wymogiem podstawo-

wym w uzyskaniu tego typu wspó³-

pracy chorego jest przekazanie mu

w³aœciwego zasobu informacji o cho-

robie, metodach leczenia, kontroli i sa-

mokontroli, prowadzenia aktywnego

¿ycia, dzia³ania w wielu rolach spo-

³ecznych w rodzinie, w œrodowisku

pracy. Informacje te chory musi otrzy-

maæ w sposób w³aœciwy i mo¿liwie

pe³ny od poszczególnych cz³onków

zespo³u terapeutycznego i instytucji

leczniczych jako ca³oœci.

Koniecznoœæ pilnego wys³uchiwa-

nia opinii chorych, tak czêsto i tak

d³ugo, jak to potrzebne, gdy¿ nie

ma terapii bez dialogu, do którego

najlepszym wstêpem jest nasta-

wienie lekarza na odbiór i wys³u-

chanie partnera.

W³aœciwy wybór informacji – czê-

stym w praktyce zjawiskiem jest

prze³adowanie informacjami. Ist-

nieje prawid³owoœæ, ¿e stopieñ

zrozumienia terminologii medycz-

nej przez chorych jest proporcjo-

nalny do czasu trwania cukrzycy,

nale¿y jednak zawsze unikaæ wy-

ra¿eñ niejednoznacznych, nieja-

snych. Informuj¹c, trzeba obser-

wowaæ chorego, przy pierwszych

objawach niezrozumienia u s³u-

chacza nale¿y wróciæ do poprzed-

niej kwestii, ujmuj¹c j¹ jaœniej.

Pamiêtaæ nale¿y, ¿e lekarz mówi

do chorego nie po to, by zdobyæ

jego podziw, lecz by byæ zrozu-

mianym. O zakresie iloœci infor-

macji nale¿y decydowaæ indywi-

dualnie, na podstawie obserwacji

postawy chorego, jak¹ przyjmuje

wobec choroby (podlega ona ewo-

lucji).

Formalizacja programu

W dobrej praktyce stosuje siê for-

malny wzór programów uczenia.

Program kszta³towany w zale¿noœci

od charakteru pacjenta, jego choro-

by winien byæ zindywidualizowany.

Podstawowym celem jest to, aby na-

uczyæ dzia³añ, które w leczeniu pa-

cjenta s¹ niezbêdne, ale których do-

tychczas siê nie nauczy³ albo które

nie wystêpowa³y w programie dnia.

Zale¿y równie¿ od uwzglêdnienia

w programie nauczania cukrzycy in-

dywidualnoœci pacjenta. Podstaw¹

do tego jest pilne s³uchanie pacjenta,

poznanie konkretów sytuacji ¿ycio-

wej i jego punktu widzenia.

Przygotowuj¹c plan nauki, nale-

¿y okreœliæ [5]:

W³aœciwe podejœcie na pocz¹tku

choroby, moment podania infor-

macji. W tym zakresie mo¿na wy-

ró¿niæ 5 etapów [3]. Etap pierw-

szy – po rozpoznaniu choroby –

jest zwykle okresem buntu.

W tym czasie nale¿y informacje

ograniczyæ do minimum, gdy¿

chorzy kieruj¹c siê g³ównie emo-

cjami nie s¹ w stanie racjonalnie

Dzia³ania w tym zakresie organi-

zowaæ nale¿y w szpitalach, porad-

niach, w sanatoriach, na obozach let-

nich, anga¿uj¹c do tej pracy pedago-

gów medycznych, pielêgniarki,

stosunki socjalne, a wiêc rodzin-

Lekarza 25

Cechy programu

W programie nauczania przewle-

kle chorych nale¿y uwzglêdniæ:

Przewodnik

Suplement Diabetologiczny

ne, poziom wykszta³cenia chore-

go i rodziny, warunki materialne

i mieszkaniowe, sytuacjê ¿ycio-

w¹, a tak¿e oddzia³ywanie tych

czynników na proces leczenia,

pracy chorych. Skuteczny program

pedagogicznego dzia³ania dla terapii

wymaga przekonania o jego celowo-

œci ze strony chorego: musi akcepto-

waæ metody dzia³ania nakreœlone

przez lekarza. Obserwacje autorów

wci¹¿ wskazuj¹ na zbyt ma³¹ wspó³-

pracê chorych w tym zakresie. Ok. 1/3

badanych z ró¿nych wzglêdów nie

wspó³pracuje w³aœciwie z lekarzem.

Mimo i¿ prawie wszyscy chorzy na

cukrzycê typu 1 akceptuj¹ koniecznoœæ

insulinoterapii, to jedynie 50 proc. re-

alizuje j¹ prawid³owo. Jeszcze mniej,

bo poni¿ej 20 proc., stosuje prawid³o-

wo zalecenia dietetyczne, przy czym

œwiadome lub nieœwiadome b³êdy do-

tycz¹ zarówno iloœci i jakoœci posi³-

ków, jak i pory ich spo¿ywania.

ka, na ogó³ s¹ zdolni do powtórze-

nia ju¿ 5 min po wizycie jedynie

po³owy informacji, jakie otrzymu-

j¹ od lekarza,

jedynie 1/3 informacji medycznych

otrzymanych w czasie pierwszej

wizyty jest dobrze zapamiêtana,

warunki w miejscu pracy,

w szkole, dzielnicy,

w przypadku dzieci w wieku

szkolnym potrzebne jest zaplano-

wanie (nauczyciel) edukacyjnych

zajêæ zwi¹zanych z leczeniem

w godzinach pozalekcyjnych,

ewentualnie przygotowanie

przedszkolanki do prowadzenia

takich zajêæ dla maluchów,

dostarczenie informacji ogólnych

(np. o koncepcji choroby) nie po-

woduje zwiêkszenia zdolnoœci cho-

rego do prawid³owego wspó³dzia-

³ania z lekarzem,

bardzo wielu pacjentów nie rozu-

mie wyra¿eñ medycznych (np. sys-

tem wymienników, poda¿ p³ynów,

porcja moczu, elektrolity itp.) – po-

wstaje problem nie tylko jakoœci

treœci, ich zakresu, ale równie¿ jê-

zyka.

wci¹gniêcie do procesu uczenia

pozosta³ych cz³onków rodziny,

wytworzenie u chorego nawy-

ków w zakresie planowania i re-

alizowania programu dnia, ru-

chu, pracy i wykonywania æwi-

czeñ w wolnym czasie,

Brak w³aœciwej wspó³pracy ze

strony chorych wynikaæ mo¿e z ich

niewiedzy lub otrzymania przez nich

wiedzy szkodliwej z punktu widze-

nia leczenia. Po przekonaniu pacjen-

tów co do celów, powinni oni otrzy-

maæ niezbêdny zasób w³aœciwej wie-

dzy i umiejêtnoœci, przeznaczony do

skutecznego prowadzenia przepisa-

nego leczenia. Wykazano, ¿e nawet

chorzy z du¿¹ wiedz¹ o chorobie

czêsto nie umiej¹ zastosowaæ jej do

rozwi¹zywania konkretnych proble-

mów. Posiadanie przez chorego in-

formacji nie gwarantuje wcale, ¿e

bêd¹ one prawid³owo wykorzystane.

Nale¿y staraæ siê nie tylko o zdoby-

cie wiedzy, ale g³ównie o umiejêtno-

œci praktyczne.

Dodatkowo wykazano, ¿e wiedzê,

któr¹ chorzy otrzymuj¹ podczas pro-

gramowych zajêæ prowadzonych

w klinice i poradni pamiêtaj¹ jeszcze

po 8–12 mies., natomiast szybciej

zanika pozytywny wp³yw nabytych

informacji i umiejêtnoœci na zacho-

wanie zdrowotne, szczególnie w za-

kresie nawyków ¿ywieniowych,

techniki wstrzykiwania insuliny, pie-

lêgnacji stóp i uzêbienia. Pacjenci

staraj¹ siê t³umaczyæ pogorszenie

wyrównania metabolicznego nie ty-

le rozluŸnieniem samokontroli, ile

okolicznoœciami zewnêtrznymi, np.

brakiem stabilizacji rodzinnej ko-

niecznej do prawid³owego prowa-

dzenia diety, zbyt krótkim czasem

trwania uprzedniego szkolenia itp.

sposób pokrzepiania stanu du-

chowego, zdolnoœci do dostoso-

wania, chêci do uczenia siê kon-

troli przewlek³ej choroby,

ustalenie indywidualnych celów

nauki oraz zwi¹zanych z nimi

potrzeb, dokonanie oceny do-

tychczasowej wiedzy o chorobie.

Wszystko to nale¿y wczeœniej

omówiæ z chorym i cz³onkami ro-

dziny. Pierwsze instrukcje zawsze

maj¹ charakter teoretyczny. Trzeba

ustaliæ, czy plany leczenia s¹ odpo-

wiednie w odniesieniu do trybu ¿y-

cia, co w nim nale¿y, ewentualnie

mo¿na zmieniæ lub dodaæ.

Warunki współpracy

ze strony leczonych

Wyniki badañ zajmuj¹cych siê

analiz¹ zwi¹zku miêdzy iloœci¹ i ja-

koœci¹ wiedzy o chorobie a jakoœci¹

kontroli tej choroby przez pacjen-

tów nie s¹ jednoznaczne. Stosuje

siê ró¿ne techniki porównawcze,

badaj¹c zarówno parametry meta-

boliczne, np. w cukrzycy – glike-

miê, hemoglobinê glikowan¹, jak

i socjologiczne, np. czêstoœæ i d³u-

goœæ hospitalizacji, obserwacjê cho-

robow¹, osi¹gniêcia zawodowe,

spo³eczne. Wykazano istnienie za-

równo dodatnich, jak i negatyw-

nych relacji [14].

Niegdyœ Taylor wskazywa³, ¿e ra-

cjonalizacja wykonywania prostych

czynnoœci, sk³adaj¹cych siê na ró¿ne-

go rodzaju prace mo¿e daæ do 30

proc. oszczêdnoœci energii. Naucza-

nie chorych daje to samo – oszczêdza

nak³ad pracy i energii na leczenie,

a jednoczeœnie zwiêksza jego skutecz-

noœæ, przynosi wiêcej wolnoœci od

ograniczeñ wynikaj¹cych z choroby,

poniewa¿ wie i umie siê do nich przy-

stosowaæ. Im wy¿szy staje siê stopieñ

wiedzy i umiejêtnoœci o leczeniu

w domu, tym mniejszy jest udzia³

ujemnych prze¿yæ i emocji, a wiêk-

szy stopieñ niezale¿noœci od choroby.

Orientacja na problemy

pacjenta – zwiększanie

motywacji

Postêpowanie pedagogiczne per-

sonelu medycznego powoduje, ¿e

chory staje siê postaci¹ centraln¹. Je-

go problemy bezpoœrednio kszta³tuj¹

dzia³ania lekarza, pielêgniarki, diete-

tyczki, psychologa i interakcjê miê-

dzy tymi osobami. Dzia³ania w ze-

spole ³¹cz¹cym ¿ycie z chorob¹ prze-

nikaj¹ siê znacznie w zakresie

kompetencji, tworz¹c jedn¹ ca³oœæ,

dlatego zespó³ taki powinien przynaj-

mniej raz w tygodniu omawiaæ

aspekty pedagogiczne pracy. Infor-

macje o chorobie przedstawia siê tak,

aby uzyskaæ racjonaln¹, d³ugotrwa³¹

motywacjê; niedobre s¹ krótkie sta-

ny pozytywnej motywacji, nadmier-

na motywacja do samokontroli [6, 8].

Planuj¹c nauczanie chorych, na-

le¿y mieæ stale w pamiêci, ¿e:

Mo¿na wyliczyæ kilka okoliczno-

œci wa¿nych dla uzyskiwania wspó³-

zdolnoœæ do zapamiêtywania in-

formacji u pacjentów nie jest wiel-

Przewodnik

Lekarza

Suplement Diabetologiczny

Edukacja zdrowotna

w leczeniu zaburzeń

psychoemocjonalnych

u chorych na cukrzycę

Stany emocjonalne mo¿na po-

dzieliæ na:

³ych cech charakteru i innych wy-

miarów osobowoœci, np. woli, uczuæ,

temperamentu. Obecnie mo¿na po-

daæ bardziej dynamiczn¹ definicjê

osobowoœci i potraktowaæ j¹ ca³o-

œciowo. Catell np. podaje 16 Ÿród³o-

wych wymiarów (lub czynników)

osobowoœci, ujmuj¹c je 2-bieguno-

wo, np.:

zabarwione emocjonalnie opinie, po-

gl¹dy, tak¿e opinie bardziej zobiek-

tywizowane i postawy, a wiêc trwa³a

gotowoœæ do reagowania w okreœlo-

ny sposób, predyspozycja do okreœlo-

nych zachowañ. S¹ to mechanizmy

widzenia siebie i œwiata. Oczywiœcie,

ulegaj¹ one przemianom. Osobowoœæ

jest struktur¹ dynamiczn¹. Zmienia

siê w wyniku integrowania, a wiêc

scalania ró¿nych poznawczych

i emocjonalno-motywacyjnych me-

chanizmów, reguluj¹cych stosunek

jednostki do siebie, choroby, zdrowia

i do otoczenia oraz kontrolê w³asne-

go dzia³ania. Pochodn¹ osobowoœci

jest hierarchia wartoœci i celów.

równowaga emocjonalna – sk³on-

noœæ do reakcji nerwicowych,

wzruszenia – emocje nag³e i krót-

kie, skojarzone z regu³y z neuro-

wegetatywnymi odczynami,

dominacja – uleg³oœæ,

ekspansywnoœæ – brak ekspan-

sywnoœci,

bardzo silne, nag³e emocje, z wy-

raŸnymi zmianami zachowania,

myœlenia i odczynami neurowege-

tatywnymi. Edukacyjne podejœcie

do tych zmian mo¿e je racjonali-

zowaæ dla lepszej jakoœci leczenia.

bojaŸliwoœæ – pewnoœæ siebie,

podejrzliwoœæ – zaufanie itd.

Wymiary i cechy osobowoœci s¹

okreœleniami przydatnymi w diagno-

styce klinicznej zaburzeñ osobowoœci

chorych na cukrzycê. Lekarz zawsze

powinien d¹¿yæ do ustalenia wiod¹-

cych cech osobowoœci pacjenta, w ce-

lu ich wykorzystania w praktyce lecz-

niczej. Nale¿y wiêc zawsze wiedzieæ:

Edukacyjna regulacja osobowoœci

umo¿liwia psychospo³eczne przysto-

sowanie jednostki, jej ja do swoich

biologicznych i metodycznych wa-

runków i potrzeb, a tak¿e do otocze-

nia, œrodowiska wewnêtrznego. Jak

wiadomo, przystosowanie to mo¿e

mieæ charakter regulacji egocen-

trycznej, a wiêc takiej, która wy³¹cz-

nie zmierza do ochrony lub wzrostu

w³asnego ja. U jednostki, która np.

z powodu choroby szuka ochrony,

regulacja osobowoœci nastawiona

jest na utrzymanie dotychczasowego

stanu zdrowia. Swoist¹ dla tej sytu-

acji emocj¹ jest uczucie zagro¿enia,

utraty sprawnoœci ¿yciowej, roli spo-

³ecznej, stanowiska, zaufania otocze-

nia i presti¿u. Stan ten mo¿e powo-

dowaæ powstawanie agresywnych

form obrony, np. w postaci nadmier-

nych reakcji emocjonalnych typu

gniewu, dra¿liwoœci, podejrzliwoœci,

abnegacji. Powstaje wtedy w istocie

zachowanie lêkliwe, nieœmia³e, wy-

cofuj¹ce siê, niepewne lub z³oœliwe,

agresywne, nieufne, roszczeniowe.

Egocentryczna osobowoœæ zdolna

jest poznawaæ i widzieæ œwiat tylko

z punktu widzenia indywidualnego

interesu jednostki. Rzutuje to na

treœæ myœlenia – cz³owiek jest wci¹-

gniêty tylko w aktualn¹ sytuacjê

i plany na blisk¹ przysz³oœæ w szu-

kaniu skutecznych, ale tylko doraŸ-

nych sposobów dzia³ania. Z punktu

widzenia celów leczenia cukrzycy

egocentryczna regulacja osobowoœci

jest niekorzystna.

Jak wspomniano, emocje zmienia-

j¹ motywacjê do dzia³ania na rzecz

zaspokojenia potrzeb bêd¹cych ich

przyczyn¹, np. biologicznych (popê-

dy) lub potrzeb wy¿szych, np. po-

znawczych, zdrowotnych lub kultu-

rowych (napêdy). Niezaspokojona

potrzeba jest motywem, który wywo-

³uje rozpoczêcie lub kontynuowanie

dzia³añ, maj¹cych na celu jej spe³nie-

nie. Drog¹ do spe³nienia celów mo-

tywacji mo¿e byæ tylko edukacja.

do czego pacjent d¹¿y,

czy umie okreœliæ podstawowe ce-

le ¿yciowe i lecznicze,

czy umie zrezygnowaæ z doraŸ-

nych przyjemnoœci, aby zrealizo-

waæ odleg³y g³ówny cel,

czy odczuwa motywy i zna sposo-

by osi¹gniêcia celu,

Umacnianie osobowości

Chory na aktualnie rozpoznan¹ cu-

krzycê to z regu³y cz³owiek g³êboko

zaniepokojony o ¿ycie, o plany, losy

rodziny, zawodu, o przysz³oœæ. Za-

wsze pragnie widzieæ w lekarzu oso-

bê, która nie tylko rozumie patofizjo-

logiê choroby, ale tak¿e jest w stanie

rozwi¹zaæ jego problemy emocjonal-

ne i spo³eczne, i potrafi wiedzê z te-

go zakresu praktycznie wykorzystaæ.

Polepsza to adaptacjê chorego do je-

go zadañ, np. do nowej roli dobrego

i nowego pacjenta, zapobiega reak-

cjom nerwicowym i negatywnym

psychofizjologicznym wp³ywom na

wyniki leczenia. Dochodzi wtedy do

pozytywnej regulacji w strukturze

i funkcji osobowoœci pacjenta.

jaka jest rzeczywista sprawnoœæ

jego dzia³ania,

czy potrafi kontrolowaæ pobudzenia

emocjonalne zwi¹zane z chorob¹,

jak zachowa siê w sytuacjach dodat-

kowego stresu,

czy d¹¿y do podejmowania za-

dañ trudnych, czy te¿ ³atwo siê

wycofuje,

czy skupia siê na wykonywaniu

istoty zadania, czy tylko na ze-

wnêtrznym obrazie (jak wypadnie)

wykonywania zadañ, powstaj¹-

cym w oczach innych ludzi,

czy ludzi, przedmioty i wydarze-

nia ocenia tylko z pozycji w³a-

snych interesów i korzyœci, czy te¿

dostrzega potrzeby innych i anga-

¿uje siê w ich realizacjê, czy

sprawnie przystosowuje siê do

zmian zachodz¹cych w bli¿szym

i dalszym œrodowisku spo³ecznym,

Osobowość

Do celów zwi¹zanych z omawia-

n¹ problematyk¹ nale¿a³oby osobo-

woœæ okreœliæ jako zbiór cech i me-

chanizmów psychicznych, które wa-

runkuj¹ ukierunkowanie, kontrolê

i spójnoœæ ludzkiego postêpowania.

Ujmowano j¹ dawniej jako zbiór sta-

czy zachowanie przed chorob¹

i obecnie w podobnych sytuacjach

by³oby zbli¿one?

W zakres osobowoœci wchodz¹

tak¿e przekonania, a wiêc osobiste,

Wielu ludzi reguluje osobowoœæ

inaczej – socjocentrycznie, prospo-

³ecznie. Wywo³uje to adaptacje, któ-

Lekarza 27

nastroje – emocje o nieznacznym

nasileniu i czêsto d³ugim (dni, ty-

godnie) okresie trwania,

Przewodnik

Suplement Diabetologiczny

re Reykowski okreœla jako zorgani-

zowanie ze wzglêdu na cele pozaoso-

biste, przy czym celami tymi mo¿e

byæ zaspokojenie potrzeb innych lu-

dzi, spe³nienie wymagañ zawartych

w zadaniu egzekwowania normy, d¹-

¿enie do doskona³oœci realizowane-

go dzie³a. Dzia³ania prospo³eczne

wynikaæ mog¹ tak¿e z odleg³ych ce-

lów osobistych. Tego typu osobo-

woœæ polepsza adaptacjê chorego do

celów leczenia, rodzi dodatnie emo-

cje i pozytywn¹ motywacjê.

noœæ zwiêkszenia psychicznej odpor-

noœci na stres. Mo¿na wymieniæ na-

stêpuj¹ce sposoby oddzia³ywania:

i sprawnej realizacji samokontroli

i samoopieki w leczeniu choroby,

przekazanie chorym konstruktyw-

nych schematów poznawczych,

umiejêtnoœci i motywacji do dzia-

³añ na rzecz celów leczniczych. S¹

to programy edukacji zdrowotnej,

samokontroli, rehabilitacji, samo-

pomocy i inne,

upowszechnienie bardziej inten-

sywnych i skutecznych metod le-

czenia cukrzycy oraz stworzenie

warunków dla praktycznego

wdra¿ania postêpu do praktyki co-

dziennego leczenia chorych,

stworzenie pe³nych warunków do

zapobiegania ostrym i przewle-

k³ym powik³aniom cukrzycy, jak

równie¿ zapobieganie cukrzycy

typu 2 w rodzinach chorych.

wytworzenie w strukturze myœle-

nia chorych dominuj¹cych idei

zwi¹zanych z g³ównymi celami

¿yciowymi i leczniczymi,

osi¹ganie konkretnych efektów

oszczêdnoœciowych dla instytu-

cji opieki zdrowotnej i samych

chorych.

Zwiększenie odporności

psychospołecznej

Skutecznoœæ leczenia cukrzycy

zawsze zale¿y od zachowañ i dzia-

³añ dziecka, m³odzie¿y, a póŸniej do-

ros³ego ju¿ cz³owieka, ³¹czy siê wiêc

z charakterem rozwoju jego sylwetki

psychofizycznej. Kszta³towanie oso-

bowoœci odbywa siê pod ci¹g³ym na-

porem faktu istnienia ciê¿kiej choro-

by, wp³ywu zmniejszaj¹cej siê roli

w rodzinie, szkole, grupie rówieœni-

czej, œrodowisku pracy i spo³eczno-

œci. Jest interesuj¹ce, ¿e wp³yw tych

faktów mo¿e wzbogacaæ osobowoœæ,

pog³êbiaæ i doskonaliæ etyczny i mo-

ralny stosunek do œwiata i ludzi. Mo-

¿e byæ jednak inaczej.

ukierunkowanie regulacji osobo-

woœci na stronê prospo³eczn¹, wy-

tworzenie gotowoœci do dodania

odwagi innym,

nastawienie zadaniowe motywacji.

Organizacja i metodyka

Nauczanie samoopieki i samo-

kontroli odbywa siê w 5-dniowych

cyklach. Zajêcia trwaj¹ 5–7 godz.

dziennie przez 5 dni w tygodniu, co

stanowi 1 cykl. Zapisy do szko³y na

zasadzie skierowania od lekarza po-

radni cukrzycowej lub innych leka-

rzy przyjmuje pielêgniarka – na-

uczycielka w takiej szkole. Tematy-

ka zajêæ edukacyjnych obejmowaæ

mo¿e ró¿ne programy do wyboru,

wg celów okreœlonych dla poszcze-

gólnych grup chorych:

edukacja indywidualna:

– bez strukturalnego podejœcia,

wyrywkowa, niepe³na, przy-

padkowa, np. w wyniku uzy-

skania informacji o cukrzycy

w czasie wizyty u lekarza,

a tak¿e z prasy, radia, telewizji,

od innych chorych,

– ze struktur¹ programow¹, bar-

dziej pe³na, ale nie zawsze w³a-

œciwa, np. w wyniku samo-

dzielnego przyswajania wiedzy

z dobrze przygotowanego,

kompletnego poradnika dla

chorych na cukrzycê,

Dobra kontrola przy obecnie sto-

sowanych metodach leczenia zawsze

pojawia siê jako wynik celowych za-

chowañ lub prozdrowotnego stylu ¿y-

cia, który chory na cukrzycê realizuje

stale i wszêdzie, na co dzieñ, w pracy,

w czasie rekreacji. Jest to rutyna po-

stêpowania dotycz¹ca programu dnia

i d³u¿szych okresów, a w praktyce

diety, wstrzykniêæ insuliny, samokon-

troli metabolicznej. Jej powodzenie

w praktyce warunkuje kondycjê cho-

rego, jego zdrowie, a wiêc mo¿liwoœæ

wzbogacenia ¿ycia i osobowoœci, je-

go normalizacji oraz realizacjê po¿¹-

danych wartoœci i celów ¿yciowych,

intelektualnych, emocjonalnych, spo-

³ecznych i materialnych. Zespó³ lecz¹-

cy chorego na cukrzycê typu 1 musi

wiêc dysponowaæ umiejêtnoœci¹ inter-

wencji w styl ¿ycia, w formowanie za-

chowañ prozdrowotnego kszta³towa-

nia osobowoœci [10].

program ogólny dla chorych na

cukrzycê typu 1,

program ogólny dla chorych na

cukrzycê typu 2,

program szczegó³owy dla chorych

na cukrzycê typu 2 z oty³oœci¹,

program dla kobiet chorych na cu-

krzycê planuj¹cych ci¹¿ê lub ciê-

¿arnych,

edukacja grupowa, na ogó³ w ma-

³ych, 6–10-osobowych grupach

pacjentów dobranych wg wieku,

cech psychospo³ecznych i me-

dycznych, charakterystyki choro-

by, celów i metod leczenia. Edu-

kacja ta mo¿e byæ prowadzona

w sposób strukturyzowany. Ozna-

cza to, ¿e pacjent odbywa logicz-

nie uporz¹dkowane wg ca³oœcio-

wego planu zajêcia, a wiêc uczêsz-

czaj¹c do szko³y zdrowia [2, 7].

program dla chorych na cukrzycê

s³abo widz¹cych i niewidomych.

Zespół nauczający

i formy edukacji

Nauczanie prowadzi zespó³ z³o-

¿ony z lekarzy, pielêgniarek, diete-

tyczki, psychologa, pedagoga. For-

my edukacyjne obejmuj¹ dyskusje

w ma³ych grupach, techniki meta-

plan, panele, burze mózgów, insce-

nizacjê, demonstracje i doœwiadcze-

nia samokontrolne.

Szkoła samoopieki

i samokontroli

Bezpoœrednie cele szko³y:

Jak wynika z przegl¹du proble-

mów psychospo³ecznych rodz¹cych

siê z faktu zachorowania na cukrzycê

typu 1, u osób tych istnieje koniecz-

Planuj¹c nauczanie chorych, jak

podkreœlono, nale¿y mieæ stale

w pamiêci, ¿e zdolnoœæ do zapamiê-

tywania informacji ogólnych (np.

koncepcji choroby) nie powoduje

przygotowanie chorych na cu-

krzycê, ich rodzin oraz najbli¿sze-

go otoczenia do skutecznej

Przewodnik

Lekarza

Szkoła dla chorych

na cukrzycę

Edukacjê chorych na cukrzycê

mo¿na prowadziæ w ró¿ny sposób.

Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, mo-

¿e to byæ:

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: