metafora_w_coachingu.doc

Metafora w coachingu: zastosowanie metody Clean Coaching
w pracy z organizacjami

Bożena Pieśkiewicz, Magda Kołodkiewicz

Abstract:

The main goal of the article is to present methodology of symbolic modelling created by Lawley/Tompkins based on David Groves’ works. Article also contains practical guidelines on using this method, based on metaphors, in organisation’s and individual’s coaching. Compilation of Lawley/Tompkins study, which is an introduction to Clean Coaching methodology, is accompanied by a case studies from one of the author’s practice and an analysis of application of above mentioned tools and techniques in the broad aspect of Organizational Development at individual as well as team level.

Abstract:

Głównym celem niniejszego artykułu jest prezentacja koncepcji i metodologii symbolicznego modelowania, opracowanego przez Lawley/Tompkins na podstawie prac Davida Grove’a. Artykuł zawiera praktyczne wskazówki dotyczące stosowania
tej metody, opartej na metaforach, w coachingowej pracy z organizacjami.

Opracowaniu tekstów Lawley/Tompkins stanowiących wprowadzenie do metodologii Clean Coaching Davida Grove’a towarzyszy opis studiów przypadku z coachingowej praktyki jednej z autorek (Bożena Pieśkiewicz) oraz analiza możliwości zastosowania wyżej opisanych technik i narzędzi w szerszym kontekście wprowadzania zmian organizacyjnych (Organizational Development) na poziomie indywidualnym
i zespołowym.

Słowa kluczowe:

Clean coaching, metafora, symboliczne modelowanie, rozwój organizacyjny, kreatywność

Key words:

Clean Coaching, methaphor, symbolic modelling, organisational development, creativity

1.      Wprowadzenie

Jedyne co obecnie niezmienne to zmiana – zdania tego rodzaju, od których zaczyna się dzisiaj większość artykułów i książek powoli stają się truzimem. Podobnie jak stwierdzenie, że umiejętność adaptacji do zmian, a więc zdolność do szybkiego uczenia się jest podstawowym warunkiem uzyskania przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Na poziomie zespołowym i indywidualnym oznacza to często zmianę postaw i przekonań, na poziomie organizacyjnym zmianę paradygmatu zarządzania albo całej kultury firmowej.

Żeby do tego doszło, konieczne jest dotarcie nie tylko do wiedzy
i doświadczenia, ale intuicji, emocji, twórczego potencjału pracowników. Poszukiwaniu wspólnego obrazu i spójnej wizji często towarzyszy konieczność ujednolicenia języka i znalezienie takich punktów odniesienia oraz metod i narzędzi pracy, które pozwolą   skutecznie facylitować rozwój jednostek, zespołów i złożonych systemów organizacyjnych. Ciekawym przykładem takiej metody, użytecznym w coachingu, jest praca z metaforą generowaną przez klienta.

2.Czym jest metafora?

              W języku greckim „metaphora” oznacza „nabrać dystansu, przełożyć
w inne miejsce”. W literaturze to przenośnia, praktyka polegająca na opisaniu przedmiotu lub idei poprzez słowo, które dzięki analogii określa inny przedmiot lub idee. Właśnie tak nauczono nas myśleć o metaforze w szkole: jako o literackim, poetyckim środku wyrazu, właściwości słowa stosowanym do celów artystycznych
i retorycznych.

              Tymczasem metafora nie jest tylko przypadkową podróżą w świat języka przenośni, ale czynnikiem fundamentalnym w codziennym procesie poznawczym.

Kiedy językoznawca George Lakoff i filozof Mark Johnson wydali w roku 1980 książkę pod tytułem „Metaphors We Live By”(Metafory, którymi żyjemy) zapoczątkowali nią przewrót w dziedzinie lingwistyki kognitywnej, zdominowanej do tej pory przez generatywistyczne teorie Noama Chomskiego. Napisali w niej:

„Istotą metafory jest zrozumienie i postrzeganie jednej rzeczy za pomocą innej.
We wszystkich aspektach życia opisujemy naszą rzeczywistość poprzez metafory,
a następnie przystępujemy do działania w oparciu o metafory. Wyciągamy wnioski, określamy cele, podejmujemy wyzwania, planujemy działania, a wszystko to
w oparciu o to, w jaki sposób częściowo strukturalizujemy nasze doświadczenia, świadomie i nieświadomie, poprzez metafory.”.

Definicja Lakoffa i Johnsona uznaje, że metafora uchwyca istotę danego doświadczenia. Kiedy menadżer powie, że „podejmowanie decyzji jest jak chodzenie do dentysty”, powód dlaczego odwleka z ich podjęciem staje się natychmiast oczywisty.

Metafora wykorzystuje świat zmysłowy i materialny, by opisać, zrozumieć i pojąć to, co jest abstrakcyjnne i nieracjonalne (Jennifer de Gandt).Nie musi ograniczać się do sformułowań werbalnych, może to być niewerbalne zachowanie, rysunek, logo, budynek itd. Innymi słowy, cokolwiek dana osoba mówi, widzi, słyszy, czuje bądź robi, jak również to, co sobie wyobraża, może zostać wyrażone i zrozumiane za pośrednictwem metafory.

Zoltan Kovecses (Metaphor. Practical Introduction, Oxford University Press, 2002) porównał tradycyjne i nowe podejście do metafory lingwistyki kognitywnej
(opracowanie B. Pieskiewicz)

Kovecses przestudiował większość słowników metaforycznych oraz literaturę badawczą na temat metafory konceptualnej, żeby stwierdzić w sposób ilościowy, które źródła stosowane są najczęściej jako podstawa metafory w codziennym życiu. Stwierdził, że sześć najczęściej używanych źródeł to:

·         Ludzkie ciało (włączając w to zdrowie i choroby)

·         Istoty żywe (np. zwierzęta, rośliny)

·         Wyroby wytworzone przez ludzi (np. budynki, maszyny, narzędzia)

·         Ludzkie działania (np. gry, sport, wojna, pieniądze, kuchnia, jedzenie)

·         Środowisko (np. upał, zimno, światło, ciemność)

·         Fizyka (np. przestrzeń, siły, ruch, kierunek)

Następujące zdania ilustrują jak wiele metafor można czerpać z jednego tylko z tych źródeł – roślinności:

Nasza firma rośnie.

Muszą przyciąć ( zredukować) personel.

Pracuję dla mało popularnej gałęzi przemysłu.

W firmie zakorzeniony jest konserwatywny sposób myślenia.

Nasze inwestycje kapitałowe zaczynają przynosić owoce.

Mamy teraz do czynienia z kwitnącym czarnym rynkiem oprogramowania komputerowego.

Jego biznes zakwitł, kiedy otwarto nową drogę.

Pracodawcy zbierają żniwo dzięki taniej sile roboczej.

Ziarno zasiane w nowej kampanii marketingowej zaczyna przynosić plony.

              Z kolei Andrew Ortony (Metaphor and Thougt,1979, Cambridge University Press) wyodrębnił trzy cechy charakterystyczne dla metafor, które stanowią o ich użyteczności: żywotność, spojność i ekspresja. Krótko mówiąc, metafora niesie
ze sobą znaczny ładunek abstrakcji oraz informacji nienamacalnej w postaci zwartego i łatwego do zapamiętania pakietu. Ponadto uwypukla niektóre aspekty danego doświadczenia pozostawiając jednocześnie pozostałe aspekty w tle. Dlatego też jest ona źródłem twórczości, a jednocześnie ogranicza nasz sposób myślenia do tego,
co ma sens w ramach metafory. Wpływa to na znaczenie
i wagę, jaką przywiązujemy do pierwotnego doświadczenia, sposób w jaki pasuje ono do pozostałych doświadczeń a także działań, jakie podejmujemy w ich wyniku.

              Według Lawley i Tompkins ( por. mat. źródł.) badania wielu naukowców specjalizujących się w neuropsychologii i kognitywistyce, które pojawiły się na przestrzeni ostatnich 25 lat zdają się potwierdzać nowe spojrzenie na sposób, w jaki działa ludzki umysł. Podstawowe wnioski z płynące tych badań
są następujące:

1. Metafora jest znacznie powszechniejsza w codziennym życiu, aniżeli sądzono dotychczas. Jest niemal niemożliwością opisanie stanów wewnętrznych, pojęć abstrakcyjnych czy kompleksowych koncepcji bez zastosowania metafory.

2. Zazwyczaj ani mówca, ani słuchacz nie jest świadomy stosowania metafory.

3. Metafora jest więcej aniżeli narzędziem lingwistycznym; jest kluczem dla pojęcia w jaki sposób ludzie myślą, pojmują świat i podejmują decyzje.

4. Metafory nie są stosowane przypadkowo. Zazwyczaj czerpane są ze świadomości w jaki sposób ludzie postrzegają swoje ciało i komunikują się z otoczeniem.

              Tompkins i  Lawley, którzy opisali swoje doświadczenia z terapii i coachingu w książce „Metaphors in Mind: Transformation through Symbolic Modelling” (Metafory w umyśle: transformacja i zmiana przez modelowanie symboliczne) zauważyli też, że ludzie często stosują powszechne metafory, klisze myślowe
i frazesy, jednak w momencie, w którym są one eksplorowane, stają się idiosynkratyczne i właściwe tylko dla danej jednostki. Metafory, których dana osoba używa, noszą ślady spójnej logiki, która stosowana jest konsekwentnie na przestrzeni czasu. Kiedy osoba ta przyjmie nową perspektywę metaforyczną, zmianie ulega również spojrzenie na świat, sposób podejmowania decyzji, zachowania oraz działania. Prawidłowość ta dotyczy zarówno poszczególnych osób, grup, zespołów, jak i całych systemów.

3.Metafory organizacji – funkcje, rodzaje, znaczenie, zastosowanie
w zarządzaniu

              Historia zarządzania to opowieść naszpikowana metaforami. Od taylorowskiej wizji organizacji jako maszyny (początek XX wieku), do organizacji uczącej się, zarządzającej wiedzą, organizacji sieciowej, która przypomina „miskę makaronu”
z elastyczną i ciągle zmieniającą się siecią powiązań (początek XXI wieku), teorie organizacji i zarządzania bazują się na ukrytych obrazach i metaforach, które nakłaniają nas do postrzegania, rozumienia i wyobrażenia danych sytuacji w sposób wycinkowy.

              Metaforami jako środkiem pomocnym w rozumieniu organizacji zaczęto interesować się dopiero pod koniec lat siedemdziesiątych. Prace z tego zakresu dotyczą zarówno wykorzystania metafor w pewnych szczegółowych obszarach działalności firmy (Heylighen, Bollen, 1996,Kendall, Kendall, 1993a, 1993b, Lanzara, 1983, Marcus, 1994, Palmquist,1996, Walsham, 1993) jak i metaforycznego traktowania organizacji jako całości (Lennon, Wollin, 2001, Morgan, 1997, Oztel, Hinz, 2001).

Gareth Morgan zwraca uwagę na fakt, że „ metaforę uważa się często po prostu
za sposób upiększania dyskursu, ale jej znaczenie jest o wiele większe. Użycie metafory jest bowiem konsekwencją sposobu myślenia i sposobu widzenia, które przenikają nasze rozumienie świata w ogóle. (...) Łatwo dostrzec jakie znaczenie ma tego rodzaju myślenie dla pojmowania organizacji i zarządzania. Organizacje
są bowiem złożonymi i pełnymi paradoksów zjawiskami, które można rozumieć na wiele różnych sposobów. Wiele naszych, przyjmowanych za oczywiste, koncepcji dotyczących organizacji ma charakter metaforyczny, nawet gdybyśmy ich za takie nie uznawali”. Morgan jednocześnie ostrzega:

„Metafory pozwalają na wgląd, ale jednocześnie zniekształcają. Posiadają mocne strony, ale i ograniczenia. Poprzez tworzenie sposobów postrzegania tworzą sposoby na niepostrzeganie. Stąd nie istnieje jedna jedyna teoria lub metafora dająca słuszne stanowisko. Nie istnieje „słuszna teoria” służąca dająca szkielet wszystkiemu,
co tworzymy. Weźmy na przykład powszechną metaforę mówiącą, iż organizacja jest jak maszyna. Siłą napędową jest tu skuteczność. Kiedy wszystko jest w porządku, firma pracuje jak w zegarku, jak dobrze naoliwiony silnik albo taśma produkcyjna. Kiedy natomiast sprawy nie mają się najlepiej, załamuje się komunikacja, co wymaga naprawy ponieważ w działaniach leży klucz. Musimy poznać operacje od podszewki i zadziałać w momencie najbardziej decydującym. Jeśli będziemy postrzegać ludzi jako koła zębate mechanizmu, stworzymy działy zasobów ludzkich, dokonamy alokacji siły roboczej i zwiększymy zatrudnienie aby wypełnić braki . A kiedy nadejdzie czas zmian, przeprojektujemy procesy i zmaksymalizujemy zyski.”              

Jakkolwiek podejście mechanistyczne spotkało się z ostrą krytyką Morgana, mocne strony, ale też ograniczenia posiadają inne powszechnie stosowane metafory organizacji przez niego opisane: firma spostrzegana jako organizm, mózg, kultura, system polityczny, więzienie psychiczne, przepływ i transformacja oraz instrument dominacji.

              Inną ciekawą typologię metafor organizacyjnych zaprezentowali Kendall
i Kendall (1992, 1993a, 1993b). Wyodrębniona przez nich systematyka (organizacja jako gra, maszyna, podróż, dżungla, rodzina, zoo, społeczność, wojna  i organizm) stworzona zostały do celów analizy organizacji z punktu widzenia potrzeb informacyjnych. Zwracając uwagę na specyficzne cechy organizacji autorzy
ci uwzględnili charakterystyki różnicujące takie jak ukierunkowanie na cel lub alternatywy, specyfikę otoczenia oraz lidera.

              Metafory w zarządzaniu pełnią funkcję komunikacyjną, identyfikacyjną, interpretacyjną i poznawczą. Ich wykorzystanie (por.Weaver, 1967) pozwala organizacji na:

·         weryfikację poprawności rozumienia zjawisk zachodzących w systemie przez wszystkich jego uczestników (zapewnienie poprawności lub aktualizacja abstrakcyjnego pojęcia),

·         wprowadzanie nowych członków organizacji w arkana jej działalności, czy zrozumienie zmian zachodzących w otoczeniu (metafory wyjaśniają nieznane),

·         wykorzystanie indywidualnych pomysłów i spostrzeżeń pracowników dotyczących działalności organizacji i jej potencjalnych możliwości (metafory wyrażają subiektywne odczucia),

...