vad - geografia.pdf - vademecum - biedronka2810

GEOGRAFIA

SpiS treści

UkładSłoneczny

ruchyZiemi

Ziemia

powietrze

woda

skały

10 Polska

UKŁAD SŁONecZNY

Słońceiobiegająceje planety i planetoidy orazniektórekometytworzą Układ Słoneczny. Słońcenależydogwiazd

małychistanowi99,87%masycałegoUkładuSłonecznego.PlanetyobiegająSłońcewtęsamąstronę,wktórąionosię

obraca.Wyróżniamy planety wewnętrzne (Merkury,Wenus,Ziemia,Mars),któresąmałeiodznaczająsiędużągęstoś-

cią,oraz zewnętrzne –bardzoduże,omałejgęstości(Jowisz,Saturn,UraniNeptun).Planetywewnętrzneizewnętrzne

oddzielonesą pasem planetoid. DoUkładuSłonecznegonależątzw. komety okresowe, poruszającesięwokółSłońca

pomocnowydłużonych elipsach. JednąznichjestkometaHalleya–czasjejobieguwokółSłońcawynosi74-79lat.

Słońce tonaszanajwiększagwiazda,alejestzaledwiejednązmiliardówgwiazdrozrzuconychw Galaktyce. Taogrom-

nakulagazuskładasięgłowniezheluiwodoru.Jegomasajest300tysięcyrazywiększaniżmasaZiemi.

PowierzchniaSłońcanazywanajes t fotosferą. Wewnątrztejgwiazdyjestbardzogęsto–panujetamogromneciśnie-

nie–ibardzogorąco(temperaturaosiągakilkanaściemilionówstopni).Przytymciśnieniuiprzywysokiejtemperatu-

rzewSłońcuprzebiegają reakcje termojądrowe iwodórzamieniasięwhel.Wczasietejprzemianyjestwytwarzana

energia, która potrzebuje około miliona lat, aby„wyjść” ze Słońca w postaci światła. Energia słoneczna dociera do

Ziemijakoświatłowidzialneiniewidzialne,czylipromieniowaniepodczerwoneiultraioletowe.Topierwszedajenam

uczucieciepła,todrugiezapewniaopaleniznę.

Należyzadaćsobiepytanie,dlaczegotakgorąceSłońceniepowodujezniszczeńnaZiemi,awręczprzeciwnie,jestko-

niecznedlarozwojuipotrzymaniażyciananaszejplanecie.Ziemiapoprostuznajdujesięwewłaściwejodległościod

Słońca,położonadalej,byłabyzazimna,położonabliżej–zagorąca.Taodległośćwynosi150milionówkm,aświatło

słonecznepotrzebujenaprzebycietejdrogi–8minut.

Słońceosiągnęłowiekśredni–madopiero5miliardówlat,apaliwawodorowegowystarczyjeszczenadalsze5.

rUcHY ZieMi

ruch obrotowy

RuchobrotowyZiemi(inaczej wirowy )toobrótZiemiwokółwłasnejosiwrytmiedobowym.Pełenobrótnastępuje

wciągu23godz.56min.i4s. Oś obrotu Ziemi jestnachylonadopłaszczyznyorbitypodkątem 66º33. ObrótZiemi

odbywasięzzachodunawschód.WczasiepełnegoobrotuwokółosiwszystkiemiejscanaZiemi(opróczbiegunów)

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | GEOGRAFIA

strona z 9

zakreślająokrągwpłaszczyźnieprostopadłejdoosiobrotu.

prędkość kątowa poruszającychsiępunktównapowierzchniziemijeststałaiwynosiok.15º/h,a prędkość liniowa

zmieniasięod1666km/hnarównikudo0nabiegunach.

Następstwa ruchu wirowego Ziemi

• dobowazmianawysokościSłońcanadhoryzontem(dzieńinoc),

• spłaszczeniezieminabiegunach,

• przemieszczaniesięfalipływówmorskich(2przypływyi2odpływywciągudoby),

• działaniesiłyCoriolisa,którapowodujezmianękierunkuporuszaniasięciał,skręcaniewiatrówiprądówmorskichna

półkulipółnocnejwprawo,anapołudniowejwlewo.

ruch obiegowy

RuchobiegowyZiemijesttoruchwykonywanyprzeznasząplanetęwokółSłońca.Odbywasiępoorbiciewkształcie

elipsy.Słońcenieznajdujesięwśrodkutejelipsy,alewjednejzjejogniskowych.StądodległośćZiemiodSłońcazmie-

niasięwczasieruchuobiegowego.Najbliższepołożenie( peryhelium )osiąga2stycznia–147mlnkm,anajdalsze

( aphelium )–3lipca–152mlnkm.JakąśredniąodległośćZiemiodSłońcaprzyjmujesię 150 mln km.

Ruch obiegowy, podobnie jak obrotowy, odbywa się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Okres

obiegu wynosi 365 dni 5 godzin i 49 min, czyli rok. Prędkość poruszania się Ziemi po orbicie jest różna. Powoduje

to,żeczastrwaniaposzczególnychastronomicznychpórrokuniejestjednakowy.WczasieobieguośobrotuZiemi

utrzymujestałepołożenie.

charakterystyczne pozycje Ziemi w ruchu obrotowym

•21marca–słońcewpłaszczyźnierównika;nacałejziemidzieńinoctrwająpo12h;początekastronomicznejwiosny,

•21czerwca–SłońceosiągazwrotnikRaka;napółkulipółnocnejnajdłuższydzieńwroku,nabieguniepółnocnym

trwadzieńpolarny,anapołudniowymnocpolarna;początekastronomicznegolata,

•23września–słońcewpłaszczyźnierównika;nacałejziemidzieńtrwa12h;początekastronomicznejjesieni,

•22grudnia–Słońceosiągazwrotnikkoziorożca;napółkulipółnocnejnajkrótszydzieńinajdłuższanoc,napółkuli

południowejnajdłuższydzień.

Następstwa ruchu obiegowego

•zmianawysokościsłońcanadhoryzontemwcyklurocznym,

•strefowośćgeograiczna,

•różneokresywegetacyjnenaziemi.

ZieMiA

Kształt i rozmiary Ziemi

Ziemianiejestkulą,ajejbryłęnazywamy elipsoidą obrotową. Oznaczato,żepromieńbiegunowyjestmniejszyod

promieniarównikowego.Wedługnajnowszychdanychprzyjmujesięnastępującewymiaryelipsoidyziemskiej:

promieńbiegunowy:6357km,

promieńrównikowy:6378km,

obwódpołudnikowy:40030km,

obwódrównika:40075km.

Kontynenty i oceany

Większość lądów znajduje się na półkuli północnej – aż 40%, na półkuli południowej tylko 20%. Ponieważ większą

częśćpowierzchniZiemizajmujewoda–prawie3/4–częstonazywasięją„błękitnąplanetą”.

NajwiększymoceanemjestPacyik(OceanSpokojny),zajmujący179mlnkm 2 ,drugimcodowielkościjestOceanAt-

lantycki–91mlnkm 2 ,następnieOceanIndyjski–76mlnkm 2 inajmniejszy,prawiecałyskutylodemiznajdującysię

wobszarzebiegunapółnocnegoOceanArktyczny–15mlnkm 2 .

Oceanyrozdzielająolbrzymieobszarylądowe– kontynenty.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | GEOGRAFIA

strona z 9

Kontynenty:

Azjaopowierzchni44mlnkm 2

AmerykaPółnocna–24mlnkm 2

AmerykaPołudniowa–18mlnkm 2

Europa–10mlnkm 2

Australia–9mlnkm 2

Najmniejpoznanymkontynentem,bopokrytymlądolodem,jestAntarktydaopowierzchni14mlnkm 2 .

czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi

Powierzchnianaszejplanetyulegaciągłymzmianom.WiększośćprocesówzmieniającychobliczeZiemitrwatakdłu-

go,żetrudnozaobserwowaćtezmiany.Inne,takiejaktrzęsieniaziemi,wybuchywulkanówczyosuwiskazmieniają

krajobraz w przeciągu godzin. Jeżeli procesy te mają swe źródło we wnętrzu Ziemi, nazywamy je wewnętrznymi,

ajeślisązwiązanezezjawiskamizachodzącyminapowierzchni,nazywamyjezewnętrznymi.

Ukształtowanie powierzchni Ziemi

PowierzchniaZiemicharakteryzujesiędużymiróżnicamiwysokości,choćobszaryoskrajnychwysokościachlubgłę-

bokościachzajmująnieznacznąpowierzchnię.

Lądy

Obszarylądowepołożonenajwyżejtworzątrzypotężnestrefygórskieorozciągłościrównoleżnikowej(Himalaje,Kau-

kaz,Karpaty,AlpyiPireneje)lubpołudnikowej,takjakAndyiKordylierywAmerycePółnocnejiPołudniowejorazgóry

obrzeżające kontynent azjatycki od wschodu: góry Kamczatki, Kuryle, góryWysp Japońskich,Tajwanu, Filipin oraz

NowejGwineiiNowejZelandii.

Górami nazywamyobszary,naktórychróżnicawysokościwzględnychprzekracza300m.Poniżejłańcuchówgórskich

znajdują się obszary nazywane wyżynami – są położone powyżej 300 m n.p.m. i mają małe wysokości względne.

NajwyżejpołożonąwyżynąnaświeciejestwyżynaTybetu(ponad4000mn.p.m.).WyżynyzajmujądużeobszaryAfry-

ki, Azji i obu Ameryk. Pozostałe obszary – czyli położone poniżej 300 m n.p.m. – to niziny, dominujące w Europie

iAustralii.

Obszarylądowepołożoneponiżejpoziomumorzanazywamy depresjami. NajgłębsządepresjąjestMorzeMartwe,

któregolustrowodyznajdujesię394mponiżejpoziomumorza.WPolsceniewielkadepresja(niespełna2mponiżej

poziomumorza)znajdujesięnaŻuławachWiślanych.

Oceany

Formypowierzchniwystępującenadnieoceanicznymmogąbyćzróżnicowane,choćwporównaniuzkontynentami

jest ono dość monotonne. Przedłużeniem kontynentu poniżej linii brzegowej jest szelf. Jest to przybrzeżna część

kontynentu, zatopiona do głębokości średnio 200 m, ale zdarzają się większe – do 500 m.W strefach, gdzie w są-

siedztwiekontynentówwystępująrowyoceaniczneszerokościszelfówsąnieznaczne–jakupacyicznychwybrzeży

Ameryki Południowej. W pozostałych obszarach szelfy mogą być dość szerokie, np. atlantyckie wybrzeże Ameryki

Południowej.

Poniżejszelfugłębokościzaczynajągwałtownierosnąćśredniodo4000m–jestto stok kontynentalny. Upodnóża

stokukontynentalnegostawiamygranicęmiędzykontynentemaoceanem.Rozciągającesięponiżej dno oceaniczne

jeststosunkowopłaskieipodzielonena baseny oceaniczne, którychgranicamisą grzbiety śródoceaniczne. Sąto

długie(wsumieponad60tysięcykmdługości),potężnepasmagórskieowysokościwzględnej2000-3000m.Większa

cześćgrzbietówśródoceanicznychprzeciętajestwosiowejczęści dolinami ryftowymi, wktórychzachodząinten-

sywnezjawiskawulkaniczne.

Monotonia dna oceanicznego bywa urozmaicona obecnością gór podmorskich pochodzenia wulkanicznego, wy-

stępującychpojedynczolubtworzącychwiększeskupienia.Niektóreznichmogąwyłaniaćsięponadpowierzchnię

morza, jak np. Hawaje. Najniżej położone obszary Ziemi to rowy oceaniczne, sięgające poniżej 11 tysięcy m pod

poziomemmorza.NajgłębszymznichjestRówMariański.Sątogłębokieistosunkowowąskiepęknięciawskorupie

ziemskiej.

pogoda

Pogodatowszystkiezjawiskazachodzącewatmosferzewdanejchwililubwciągupewnegoczasunaddanymobsza-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | GEOGRAFIA

strona z 9

Afryka–30mlnkm 2

rem.Elementamipogodysą: temperatura powietrza, jego wilgotność, ciśnienie atmosferyczne i wiatr, zachmu-

rzenie nieba, nasłonecznienie oraz opady atmosferyczne.

Strefy klimatyczne i roślinne

Wraz ze zmianą szerokości geograicznej zmieniają się warunki klimatyczne, a z nimi także szata roślinna. Obszary

odośćwyraźnejrozciągłościrównoleżnikowej,charakteryzującesiępodobnymklimatemiroślinnością,nazywamy

strefami krajobrazowymi. Sąto:krajobrazwilgotnegolasurównikowego,krajobrazsawanny,krajobrazpustynny,

krajobrazlasówliściastychimieszanychstrefyumiarkowanej,krajobrazśródziemnomorski,krajobrazstepowy,krajo-

brazlasówiglastych(tajga),krajobraztundryikrajobrazlodowejpustyni.

Oprócz krajobrazów strefowych na kuli ziemskiej występują krajobrazy, których rozmieszczenie nie jest zależne od

strefklimatycznych.Sąto krajobrazy astrefowe. Należądonichkrajobrazygórskie.

Lasy równikowe

LasyrównikowewystępująwśrodkowejAfryce(KotlinaKongo),północnejAmerycePołudniowej(Amazonia),połu-

dniowo-wschodniejAzjiinawyspachPacyiku.MniejszeskupienialeśnewystępująwAmeryceśrodkowejinaMa-

dagaskarze.Klimattejstrefyjestnajbardziejsprzyjającyrozwojowiroślin:ciepłyiwilgotny.Braktujakichkolwiekpór

roku.Wwynikuwysokichtemperaturszybkośćparowaniajestbardzoduża.Parawodnapoochłodzeniuulegaskrop-

leniuitworzychmury,zktórychcodzienniepopołudniupadająulewnedeszcze.Kiedypromieniesłonecznepadają

prostopadlenaZiemię–matomiejscewmarcuiwrześniu–opadysąszczególnieobite.Nosząwtedynazwę deszczy

zenitalnych.

Niewielkie zmiany kąta padania promieni słonecznych w ciągu roku sprawiają, że i roczne wahania temperatur są

nieznaczne.Charakterystycznedlategoobszarusąnatomiastsporewahaniatemperaturwciągudnia–średniood

6 o Cdo8 o C.

Sawanny

W miarę oddalania się od równika w kierunku zwrotników zmienia się ilość i rozkład opadów. Zaznaczają się dwie

pory roku: deszczowa i sucha. Ich długość też ulega zmianom; w obszarach, gdzie występuje tzw. sawanna wil-

gotna, pora sucha jest najkrótsza i trwa od 3 do 5 miesięcy. Przez pozostałą część roku występuje pora wilgotna.

Wmiaręprzesuwaniasięwkierunkuzwrotnikówporasuchastajesięcorazdłuższa:nasawanniesuchejtrwaod5do

7miesięcy,nasawanniekolczastejmożetrwaćnawetdo10miesięcy,aiprzezpozostałączęśćrokuopadywystępują

nieregularnie.Zdarzasię,żebrakichnawetprzezkilkakolejnychlat.

Drugą cechą klimatu w tej streie jest wzrost średniej temperatury powietrza oraz wyraźne roczne amplitudy tem-

peraturypowietrza.Nagranicyzwilgotnymilasamirównikowymiróżnicamiedzynajcieplejszyminajchłodniejszym

miesiącemwrokuwynosi4oC,abliskozwrotników,nagranicyzpustyniami,aż14 o C.

pustynia

Największe obszary pustynne występują w streie zwrotnikowej (np. Sahara, Namib i Kalahari w Afryce). W streie

umiarkowanejzajmująwnętrzekontynentu,np.GobiwAzji.Wsumiezajmująokoło1/3powierzchnilądowejZiemi.

Panująnanichwyjątkowoniekorzystnewarunkiżycia:wciągudniatemperaturadochodzido40-50 o C,awnocywy-

stępująprzymrozki.Deszczepadająniezmiernierzadko;wgłębipustyninawetcokilkalat.

Pustyniakojarzynamsięprzedewszystkimzpiaskiem,aletychpiaszczystychjeststosunkowoniewiele.NaSaharze

–największejpustyniświata–piasekzajmujetylko20%powierzchni. pustynie piaszczyste nazywamy ergami. Usła-

nesądużymiiróżnegokształtuwydmami,któreprzesuwająsiępodwpływemsilnychwiatrów.

pustynia żwirowa (serir) usłanajestdrobnymiiobtoczonymiodłamkamiskalnymi–żwirem,a pustynia kamienista

(hamada) dużymifragmentamiskalnymipowstałymiwwynikuwietrzeniamrozowego.Wdzieńskałynagrzewająsię

wwynikubardzowysokiejtemperatury.Podwieczórtemperaturagwałtowniespadaponiżej0 o C;takienagłespadki

temperaturpowodująpękanieiniszczenieskał.

Po rzadkich, ale gwałtownych opadach deszczu na pustyni pojawiają się rzeki okresowe. Woda szybko odpływa,

wsiąkaiwyparowuje,stądpokilkujużgodzinachkorytojestznówsuche.Takiedolinyokresowychrzeknazywamy

uedami.Wodaspływającadozagłębieńtworzy okresowe słone jeziora zwane szottami. Tuwpodczasintensywne-

goparowaniatworząsięminerałysolneigipsy(np.słynne„różepustyni”).

Życienapustyniachkoncentrujesięw oazach –czyliwmiejscach,wktórychdostępnajestwoda.Skądsięonabierze?

Podczasopadówczęśćwodywsiąkawpodłoże–najwięcejnaergach,gdyżpiasekbardzoszybkoprzepuszczawodę.

Woda przenika w głąb, aż napotka warstwę skał nieprzepuszczalnych – wtedy tworzy się warstwa wodonośna,

wktórejwodazaczynaspływaćzgodnieznachyleniemwarstw.Układwarstwmożemiećcharakternieckowaty–spły-

wająca woda zaczyna się więc gromadzić, tworząc podziemne jezioro. Jeśli w takim miejscu wykopiemy studnię,

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | GEOGRAFIA

strona z 9

woda,któradotądznajdowałasiępoddużymciśnieniem,wytryśniewysokowgórę.Sąto studnie artezyjskie. Woda

w oazach nie musi pochodzić tylko z opadów na pustyni, może spływać warstwą wodonośną z bardzo odległych

miejsc–nawetowielesetekkilometrów.

Stepy

Stepywystępująwstreieumiarkowanej,wgłębikontynentów(Europa,AzjaAmerykaPółnocna)lubnaichobrzeżach

opływanychprzezzimneprądymorskie(AmerykaPołudniowa).Klimatpanującywcentrumkontynentujestbardzo

ostry–odmianaklimatukontynentalnego–latasągorąceisuche,azimybardzomroźne.Charakterystycznącechą

otwartychprzestrzenistepowychsąsilnewiatrywiejąceprzezcałyrok.WKazachstaniesązwane suchowiejami.

Dziświększośćobszarówstepowychjestzagospodarowanarolniczo.Stałosiętakdlatego,żewystępująnanichbar-

dzożyzneglebyzwane czarnoziemami, tworzącesięnapodłożu lessowym.

WAmerycePółnocnejobszarytegotypusązwane prerią ,awAmerycePołudniowej pampą.

Krajobraz śródziemnomorski

Klimatśródziemnomorskicharakteryzująsucheiciepłelataorazłagodneiwilgotnezimy.Nawetwnajchłodniejsze

miesiącetemperaturaniespadaponiżej0 o C.

Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej

Lasyliściasteimieszanewystępująwstreieumiarkowanejzklimatemwodmianiemorskiej.Wpływmorzałagodzikli-

matipowoduje,żelatasąstosunkowociepłeiwilgotne,azimyłagodne.Ichnaturalnymobszaremwystępowaniabyła

praktyczniecałaEuropa,zwyłączeniempółnocnejiśródziemnomorskiejczęści.Niestetywiększaichczęśćzostaławycię-

ta,adzisiejszykrajobrazEuropyjestprzykłademkrajobrazuprzekształconegoprzezczłowieka.Lasyliściasteimieszane

występująrównieżwAmerycePółnocnejoraznapołudniowo-zachodnimwybrzeżuAmerykiPołudniowej.

tajga

Wstreieklimatuumiarkowanegozimnegowystępująlasyiglaste,zwanewRosji tajgą. Cechącharakterystycznątej

strefy są bardzo mroźne i śnieżne zimy, podczas których temperatura spada nawet do -50 o C. Lata są krótkie i dość

chłodne.Takiewarunkiklimatycznepowodująwystępowanieniewielugatunkówroślin;sątogłówniedrzewaszpil-

kowe.

Zwierzęta i roślinność. Tajgatokrólestwo drzew iglastych. Występujątugłównie:jodły,świerki,sosny,modrzewie.

Możnatuspotkać,chociażrzadziej,drzewaliściaste,takiejakbrzozaczyjarzębina.Krótkiokreswegetacjisprawia,że

stale zielone liście (igły) są bardziej przydatne w warunkach tajgi niż liście zrzucane na zimę. Drzewa iglaste dzięki

temumogą„wystartować“zfotosynteząjużwiosną,nietracącczasu,energiianibudulcanaodtworzenienowego

ulistnienia.Ponieważdrzewaiglasteniezrzucająliści(pozamodrzewiem)irosnąbardzobliskosiebie,nadnielasu

panujepółmrok.Ztegopowodurunowtajdzejestdosyćubogie,występujątuprzeważnie mchy, porosty i nieliczne

krzewinki .Laswtajdzejestdośćmonotonnygatunkowo,aledajezwierzętomobitośćpokarmuimnóstwokryjó-

wek.Spotkamytuogromnebogactwoirozmaitośćbezkręgowcówipolującychnaniekręgowców.Żyjąturóżnega-

tunkipłazów,np. żaba trawna iniektóregatunki ropuch. Przedstawicielamigadówtajgisą,m.in. żmija i zaskroniec.

Znaczniewięcejniżwtundrze(patrzniżej)jestgatunkówptaków.Żyjątu: pardwa, głuszec, cietrzew, jarząbek oraz

sowa. Równieżświatssakówtajgijestdosyćbogaty.Wielcyroślinożercyto: łoś i jeleń, acałyleśnydrobiazgto: bu-

runduki, zające, krewniacy myszy iinnedrobnegryzonie.Występujątudrapieżniki: niedźwiedź brunatny, borsuk,

lis rudy, wilk, ryś, rosomak, gronostaj, łasica i soból.

tundra

Obszarytundroweznajdująsięnapółkulipółnocnej.Rozciągająsięnapółnocodlasówiglastychtajgiażdogranicy

wiecznychlodówArktyki.Sporaczęśćtundryleżypowyżejkołapodbiegunowego,zatemwystępujetujuż noc i dzień

polarny. Zimajestbardzodługaimroźna–śniegileżąprawie10miesięcy.Wciągukrótkiegolata,kiedytemperatu-

ranajcieplejszegomiesiącalipcanieprzekracza10 o C,porastającetundręroślinymuszązdążyćwzrosnąć,zakwitnąć

iwydaćnasiona.Glebywtundrzesąbardzomałożyzneipłytkie.Występujetamtzw. wieczna zmarzlina, czylizamar-

zniętygruntnagłębokościnawetwielusetekmetrów.Wciągulataodmarzaraptemokołopółmetra.

Nabezleśnychogromnychobszarachbrakjestjakiejkolwiekosłonyprzedbardzosilnymwiatremwiejącymzpręd-

kościąponadstukilometrównasekundę,unoszącymśniegidrobinylodu.Taka burza śnieżna możetrwaćnawet

kilkadni.

Zwierzęta i roślinność. Wtundrzepanująbardzotrudnewarunkiklimatyczne.Niskietemperaturypowietrza,silne

wiatry – to wszystko powoduje, że tutejszy świat roślin i zwierząt jest dosyć ubogi. Po pierwsze nie występują tu

żadnewysokiedrzewaikrzewy–nieoparłybysięonewiatrominiezapuściłykorzeniwwiecznejzmarzlinie.Dlatego

wtundrzespotykasięjedynie drzewa niskie i płożące, np. brzozę karłowatą iróżnegatunki wierzb, wtym wierzbę

polarną. Wśródroślinzielnychgłówniedominująroślinyniskie,częstotworzącegęsteizwartepoduszeczki.Wszech-

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | GEOGRAFIA

strona z 9

vad - geografia.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: