Katakumby to starożytne cmentarze podziemne, używane w swoim czasie przez wspólnoty chrześcijańskie i żydowskie, przede wszystkim w Rzymie. Katakumby chrześcijańskie, liczniejsze od żydowskich, poczštkami swymi sięgajš II wieku po Chrystusie, a ich dršżenie trwało do połowy V wieku.
Poczštkowo były one wyłšcznie miejscem grzebania zmarłych. Tu też chrześcijanie gromadzili się na sprawowanie obrzędów pogrzebowych i na świętowanie rocznic śmierci męczenników i zmarłych.
W czasie prześladowań, w wyjštkowych sytuacjach katakumby mogły slużyć jako doraźne miejsce sprawowania Eucharystii. Nigdy jednak nie wykorzystywano ich jako tajnych kryjówek przez chrześcijan, jak to sugeruje pewna legenda, niektóre powieści lub filmy.
Po ustaniu prześladowań, a szczególnie od czasu św. Damazego I - papieża, katakumby stajš się prawdziwymi sanktuariami męczenników, ośrodkami pobożności i celem pielgrzymek chrześcijan z różnych zakštków rzymskiego imperium.
W tych czasach istniały w Rzymie także cmentarze naziemne, chrześcijanie jednak, z różnych względów, woleli chować zmarłych w cmentarzach podziemnych. Przede wszystkim chrześcijanie wykluczali pogańskš praktykę kremacji zwłok. Naśladujšc sposób pogrzebu Chrystusa, chrześcijanie chowali zmarłych ze względu na szacunek dla ciała ludzkiego, które, jak wyznawali, pewnego dnia ma powstać z martwych.
To żywe przeświadczenie chrześcijan o zmartwychwstaniu ciał z czasem zaczęło stwarzać problem zajmowania nowych terenów grzebalnych, a to z kolei wpływało na powstawanie katakumb. Gdyby chrześcijanie używali tylko cmentarzy naziemnych, zwłaszcza, że nie zwykli byli chować swych zmarłych w grobach już raz użytych, wówczas tereny zajmowane na cmentarze dość szybko by się wyczerpały. Dlatego system chowania zmarłych w katakumbach rozwišzywał ten problem pod względem materialnym, praktycznym i pod względem bezpieczeństwa. Ponieważ zaś pierwsi chrześcijanie byli ludźmi przeważnie ubogimi, przesšdzało to wišc o takim właśnie sposobie chowania zmarłych.
Były jeszcze inne powody, które miały wpływ na wybór sposobu chowania katakumbowego zmarłych. Bardzo żywe wśród chrześcijan było poczucie wspólnoty, stšd ich pragnieniem było, aby być razem we "śnie śmierci". Nadto miejsca te, zwykle odosobnione, stwarzały możliwość dyskretnych zgromadzeń wspólnotowych, zwłaszcza w czasie prześladowań i pozwalały na swobodniejsze używanie symboli chrześcijańskich.
Stosownie do wymogów prawa rzymskiego, które zakazywało chowania zmarłych w obrębie murów miejskich, wszystkie katakumby sytuowano wzdluż głównych dróg zwanych konsularnymi, przeważnie w bliskim sšsiedztwie współczesnej strefy podmiejskiej.
HISTORIA
W pierwszym wieku chrześcijanie nie posiadali jeszcze własnych cmentarzy. Jeśli mieli jakiś własny teren, to na nim grzebali swoich zmarłych, w przeciwnym razie korzystali z cmentarzy komunalnych, używanych przez pogan. Dlatego św. Piotr został pochowany w tzw. "nekropolii" ("miasto zmarłych") na Wzgórzu Watykańskim, otwartym dla wszystkich; podobnie i św. Paweł został pochowany w jednej z nekropolii przy Via Ostiense.
W pierwszej połowie II wieku, dzięki różnym koncesjom i darowiznom, chrześcijanie zaczęli chować swoich zmarłych pod ziemiš, dajšc w ten sposób poczštek katakumbom. Wiele z nich powstało i się rozrosło wokół grobów rodzinnych, których właściciele, świeżo nawróceni chrześcijanie, nie ograniczali swych grobów tylko do członków rodzin, ale otwierali je także dla swych braci w wierze. Z upływem czasu teren grzebalny się poszerzał, nierzadko z inicjatywy samego Kościoła. Typowym tego przykładem sš Katakumby Św. Kaliksta: Kościół przejšł ich bezpośredniš formę organizacji i administracji o charakterze wspólnotowym.
Od wydania przez cesarzy Konstantyna i Licyniusza Edyktu Mediolańskiego w lutym 313 roku, ustały prześladowania chrześcijan. Mogli więc odtšd swobodnie wyznawać swš wiarę, wznosić kościoły i miejsca kultu, w obrębie i poza murami miast, oraz nabywać na własność parcele ziemi, bez obawy o ich konfiskatę. Mimo to katakumby służš nadal jako zwyczajne cmentarze aż do poczštku V wieku, kiedy to Kościół powrócił do sposobu wyłšcznie naziemnego chowania zmarłych, bšdź w osobnych bazylikach poświęconych wybitnym męczennikom.
Kiedy barbarzyńcy (Goci i Longobardowie) najechali Italię, dotarli aż do Rzymu, gdzie systematycznie niszczyli wiele zabytków i ograbiali liczne miejsca, w tym także i katakumby. Bezsilni wobec tych powtarzajšcych się aktów dewastacji, papieże, pod koniec VIII i na poczštku IX wieku, zaczęli przenosić relikwie męczenników i świętych do kościołów w mieście, w trosce o ich bezpieczeństwo.
Kiedy z katakumb przeniesiono relikwie, przestano je odwiedzać, a nawet z czasem pozostawały zupełnie opuszczone, z wyjštkiem Katakumb Św. Sebastiana, Św. Wawrzyńca i Św. Pankracego. Z upływem czasu osuwajšca się ziemia i roślinność tak zakrywały wejście do katakumb, że w końcu zacierały się wszelkie ślady po nich. Aż do późnego średniowiecza nie wiedziano gdzie znajdujš się katakumby.
Odkrywanie i studium naukowe katakumb rozpoczšł kilka wieków później Antonio Bosio (1575-1629), nazwany "Kolumbem podziemnego Rzymu". W zeszłym wieku systematycznych odkryć katakumb, szczególnie tych Św. Kaliksta dokonał Giovanni Battista Rossi (1822-1894), uważany za twórcę i ojca Archeologii Chrześcijańskiej.
OPIS
Katakumby majš kształt podziemnych tuneli, przypominajšcych prawdziwe labirynty i łšcznie mogš mieć kilka kilometrów długości. W tufowych ścianach tego splštanego systemu korytarzy dršżono całe cišgi prostokštnych wnęk, zwanych "loculi", o różnych wymiarach, w których mogło być złożone ciało tylko jednego zmarłego, ale nierzadko się zdarzało, że chowano dwóch i więcej zmarłych.
Sposób grzebania pierwszych chrześcijan był nizwykle prosty i ubogi. Na wzór Chrystusa ciało owijano w prześcieradło lub całun, bez trumny. Wnęki zamykano płytami marmurowymi, częściej jednak zamurowywano je, używajšc cegieł i zaprawy murarskiej. Na płycie marmurowej często umieszczano imię zmarłego z jakimś symbolem chrześcijańskim i życzeniem pokoju w niebie. Często też obok grobu umieszczano oliwne lampki lub naczynia z wonnościami.
Usytuowanie owych wnęk rzędami jedne nad drugimi, groby te czyniły wrażenie obszernego dormitorium, zwanego cmentarzem, (termin pochodzenia greckiego oznaczał "miejsce spoczynku"). Także i w ten sposób chrześcijanie pragnęli wyrażać swojš wiarę w zmartwychwstanie ciał. Oprócz owych wnęk były także inne kształty grobów: arcosolium, forma, sarkofag, nyża nagrobna, krypta.
Arcosolium - rodzaj grobu typowy dla wieku IV. Jest to nisza, znacznie większych rozmiarów, o łukowym sklepieniu. Płyta marmurowa była umieszczana w pozycji poziomej. Arcosolium służyło przeważnie jako grób rodzinny.
Sarkofag - jest rodzajem trumny z marmuru, przeważnie zdobiony płaskorzeźbami i inskrypcjami.
Forma - grób wykuty w podłodze krypty, w nyże nagrobnej lub w korytarzu.
Nyża nagrobna - (cubiculum - oznacza mieszkanie), były to rzeczywiście niewielkie mieszkanka, prawdziwe groby rodzinne, z możliwościš wykuwania większej ilości wnęk. Używanie grobów rodzinnych nie było wyłšcznie przywilejem rodzin zamożnych. Nyże i acrosolia były często zdobione freskami o tematyce biblijnej, przywołujšcej tematy Chrztu św., Eucharystii, Zmartwyschwstania, przedstawionego w cyklu Jonasza.
Krypta - większe pomieszczenie grzebalne. Za czasów papieża św. Damazego wiele grobów męczeników przekształcono w krypty, czyli małe kościoły podziemne, ozdobione malowidłami, mozaikami i innymi dekoracjami.
Budowa katakumb stanowiła wyłšczne zadanie wyspecjalizowanego stowarzyszenia pracowników zwanych "fossori" czyli grabarze. Dršżyli oni jeden po drugim podziemne korytarze przy słabym świetle lamp, a do wynoszenia urobku na powierzchnię ziemi używali koszy lub worków, dobywajšc je przez świetliki wykuwane w sklepieniach krypt, nyż, bšdź wzdłuż korytarzy. Świetliki byly rodzajem szybów kopalnianych, które wychodziły na powierzchnię. Kiedy prace kończono, świetliki pozostawiano otwarte, przez nie wchodziło światło i świeże powietrze i służyły one jako kanały wentylacyjne.
Pierwsi chrześcijanie nie używali terminu "katakumby". Słowo to pochodzenia greckiego oznaczało "wydršżenie, jama". Rzymianie stosowali tę nazwę do jednej miejscowości przy Via Appia, gdzie znajdowały się doły, do których wywożono bloki tufu. W pobliżu tego miejsca wykopano Katakumby Św. Sebastiana. W wieku IX nazwa katakumby została rozszerzona na wszystkie cmentarze o znaczeniu cmentarzy podziemnych.
SYMBOLE
Pierwsi chrześcijanie żyli w społeczństwie o przewadze pogan i wrogim odniesieniu. W okresie prześladowań za cesarza Nerona (64 po Chr.) ich religia była uważana jako "dziwny i nielegalny przesšd". Poganie nie ufali chrześcijanom i unikali ich, podejrzewali ich i oskarżali o najgorsze przestšpstwa. Prześladowali ich, wtršcali do więzień, zsyłali na wygnanie i skazywali na śmierć.
Nie mogšc otwarcie wyznawać swej wiary, chrześcijanie posługiwali się symbolami, które malowali na ścianach katakumb, częściej jeszcze żłobili na plytach marmurowych, które zakrywały groby.
Podobnie jak ludy starożytne, również i chrześcijanie byli miłośnikami symboli. Przez "symbol" rozumie się jakiś konkretny znak lub postać, które zgodnie z intencjš autora przywołujš jakšś ideę lub rzeczywistość duchowš. Główne symbole to: Dobry Pasterz, orant, monogram Chrystusa i ryba.
Dobry Pasterz z owieczkš na ramionach, oznacza Chrystusa Zbawiciela i duszę, którš On zbawił. Symbol ten często występuje na freskach, w płaskorzeźbach na sarkofagach, statuach i nierzadko żłobiono go na grobach.
Orant - postać z rozłożonymi ramionami, symbolizuje duszę, która żyje już w pokoju Bożym.
Monogram Chrystusa (XP) jest złożony z dwóch liter alfabetu greckiego X (Chi) i P (ro), splecionych razem. Sš to dwie pierwsze litery greckiego imienia "Christós", czyli Chrystus. Ten monogram umieszczony na grobie wskazywał, że zmarły był chrześcijaninem.
Ryba. W języku greckim nazywa się IXOYC (ichtůs). W układzie pionowym litery tego wyrazu tworzš akrostych: Iesůs Christós Theóu Uiós Sotér = Jezus Chrystus Syn Boży Zbawca. Akrostych, termin grecki na określenie tekstu, którego poszczególny werset lub akapit rozpoczyna się jakšś literš alfabetu. Symbol ryby występuje dość czšsto i stanowi emblemat i streszczenie wiary chrześcijańskiej.
Inne symbole to: gołšb, Alfa i Omega (A - W), kotwica, feniks i inne.
Gołšb z gałšzkš oliwnš w dziobie jest symbolem duszy w pokoju Bożym.
Alfa i Omega - pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego, oznaczajš, że Chrystus jest poczštkiem i końcem wszystkich rzeczy.
Kotwica jest symbolem zbawienia i oznacza, że dusza szczęśliwie dotarła do portu wieczności.
Feniks - mityczny ptak z Arabii, który zgodnie z wierzeniem starożytnych, po kilku wiekach ożyje z popiołów, jest więc symbolem zmartwychwstania.
Groby męczenników, nyże nagrobne, arcosolia mogły być niekiedy zdobione malowidłami wykonywanymi techikš al fresco, przedstawiajšcymi sceny biblijne ze Starego i Nowego Testamentu, niektóre z nich o ściśle symbolicznym znaczeniu.
Symbole i freski stanowiš jakby Ewangelię w miniaturze, jakby streszczenie wiary chrześcijańskiej.
ZNACZENIE
W Rzymie istnieje przeszło 60 katakumb, a ich podziemne korytarze liczš setki kilometrów i dziesištki tysięcy grobów. Katakumby sš także w Chiusi, Bolsena, Neapolu, we wschodniej Sycylii i w północnej Afryce.
System dršżenia pod ziemiš nie został wymyślony przez chrześcijan, ani prześladowania chrześcijan nie były przyczynš jego powstania. Katakumby byly po prostu zbiorowymi cmentarzami chrześcijańskimi, dršżonymi pod ziemiš.
Chrześcijanie przejęli i zaadaptowali istniejšcš już wcześniej techikę dršżenia pod ziemiš i rozwinęli jš na skalę niepomiernš, tworzšc rozległš sieć wielopoziomowych korytarzy. Ten sposób grzebania stanowił najlepsze rozwišzanie dla licznej wspólnoty, która cišgle się rozrastała. Do szybkiego i bogatego rowoju katakumb przyczynił się także żywy kult grzebanych w nich męczenników, gdyż liczni chrześcijanie nalegali, aby mieć grób w pobliżu ich czczonych szczštków, by w ten sposób zapewnić sobie ich wstawiennictwo.
Katakumby ze względu na swoje znaczenie, sš dzisiaj odwiedzane przez tysięczne rzesze turystów z różnych stron świata. One to, ze względu na ich cenne dziedzictwo kuturalne: malowidła, napisy, rzeźby, i inne, sš uważane za prawdziwe archiwa pierwotnego Kościoła, które dokumentujš zwyczaje, obrzędy i naukę chrześcijan, tak jak była pojmowana, nauczana i praktykowana wówczas.
Pierwsi chrześcijanie nie chowali swej wiary, ani swego życia pod ziemię, lecz żyli życiem właściwym ogółowi ludności: w rodzinie, w społeczeństwie, w różnych rodzajach pracy, zatrudnienia i zawodu. Dawali świadectwo swej wiary wszędzie, ale katakumby były miejscem, gdzie owi bohaterscy chrześcijanie znajdowali siłę i podporę, by stawiać czoło wszelkim próbom i prześladowaniom, gdzie w modlitwie wzywali pomocy Boga i wstawiennictwa męczenników.
Chrześcijanie pierwszych wieków dali przecudowne świadectwo Chrystusowi; wielu z nich aż do przelania krwi, tak że męczeństwo stało się chwalebnym znakiem rozpoznawczym Kościoła.
Chociaż więc katakumby mimo wszystko stały się cmentarzami, to jednak przemawiajš one do serca i do rozumu zwiedzajšcych swoistym językiem, milczšcym ale zarazem wielce wymownym. W katakumbach wszystko mówi bardziej o życiu niż o śmierci. Każdy przemierzany korytarz, każdy symbol lub malowidło lub odczytywany napis jakby ożywiajš przeszłość i dajš świadectwo o wierze i o chrześcijaństwie.
A zatem zwiedzanie katakumb nie powinno sprowadzać się jedynie do turystycznej wycieczki, ani do celów pół artystyczno - pół kulturalnych, ale na wzór niezliczonych pielgrzymów z przeszłości, odwiedziny katakumb powinny być rodzajem prawdziwej pielgrzymki wiary do jednego z historycznych zabytków najbardziej znaczšcego dla życia i dla męczeństwa Kościoła rzymskiego pierwszych wieków.
padma_steruje