Węzeł łotewski – walka o politykę narodowościową; proces budowania narodu i państwa kiedyś i dziś
Kwestie kluczowe:
-polityka językowa Łotwy – restrykcje, ograniczenia dla Rosjan, język łotewski obowiązkowy w szkołach mniejszości/ próba asymilacji
-wielu bezpaństwowych, niezwiązani z państwem, bez obywatelstwa
-Rosjanie czuli się oszukani, wykluczeni po 1991, stąd ich niechęć
-zaostrzenie konfliktu od 2000 i 2003 r.
- UE nie ma już takiego wpływu, bo Łotwa już w niej jest
-antyniemieckość Łotyszy, dopiero po 1991 r. antyrosyjskość
-model rozwoju europy wsch. – zahamowanie przez okupację rosyjska, młoda państwowość/tradycje, rodzenie się narodu i tożsamości w przeciwieństwie do mocarstwa rosyjskiego
-geopolityka – zależność od sąsiadów
-migracje Rosjan na Łotwę, 2 fale: 1945-55 i 1961-89
-1922 r. – pierwsza ustawa zasadnicza, b. liberalna
-język jako podstawa tożsamości/próba zachowania „siebie” we własnym kraju, w którym przez długi czas Łotysze stanowili mniejszość
-podwójne społeczeństwo, razem ale obok siebie, mimo wielu małżeństw mieszanych
1991 r. – upadek ZSRR, niezależna Łotwa
1998 – zmiany prawa o obywatelstwie, mimo względnej liberalizacji nadal surowe wymagania
2004 – przystąpienie do UE, NATO
Do 1989 r. – wiele małych mniejszość
Po 1989 r. – jedna duża mniejszość rosyjskojęzyczna
37% rosyjskojęzyczni, dziś (500.000 ludzi!!!)
1922 r. – 7,8% rosyjskojęzyczni, a niemcy bałtyccy 3,6%
1935 r. – ok. 20% rosyjskojęzyczni
1991 r. ponad 50% rosyjskojęzyczni
Inne mniejszości na Łotwie: białorusini, ukraińcy,
historycznie: żydzi (wymordowani w 1941r.)
niem. bałt. (emigracja w 1939r.)
1. Węzeł Łotewski - wprowadzenie
Z 8 państwa Europy Centralnej i Wschodniej, które 1 maja 2004 roku zostały nowymi członkami UE, Łotwa ma najwięcej problemów związanych z mniejszościami narodowymi. Łotwa jako jedyna nie podpisała konwencji UE o ochronie mniejszości narodowych z 1998 r. i nadal, 13 lat po oderwaniu się od Związku Radzieckiego i uzyskaniu niezależności, występują tam problemy związane z integracją narodową. Najświeższy z konfliktów dotyczy państwa litewskiego i ludności rosyjskojęzycznej. Głównym jego powodem jest kwestia językowa; istniejące prawo o języku ustanawia bowiem surowe ograniczenia w użyciu języka, a ostatnia reforma edukacji wprowadza nauczanie w języku litewskim w szkołach mniejszości rosyjskiej.
Należy zaznaczyć, że na Łotwie aż 37% ludności używa rosyjskiego jako języka ojczystego, a rosyjskojęzyczni stanowią większość w 5 z 7 największych miast - razem z Rygą i Daugavpils (drugim pod względem wielkości w kraju, w którym tylko 15% ludności mówi po litewsku).
Mimo iż Łotwa została przyjęta do UE problem dotyczący ok. 500.000 tzw. „nie-obywateli” nie został rozwiązany. W 1995 roku. „nie-obywateli” definiowało się jako: „wszystkich obywateli byłego Związku Radzieckiego i ich dzieci zamieszkujących na terenie Litwy”. Ok 20% ludności z powodu swojego „nie-obywatelstwa” jest dziś pozbawiona podstawowych praw obywatelskich i przez to wykluczona z udziału w życiu państwa. „Nie-obywatele” nie mogą m.in. głosować czy też kandydować do wyborów lokalnych, parlamentarnych czy europejskich, nie mogą również zajmować wielu stanowisk w sektorze publicznym oraz prywatnym. Jest to problem zarówno społeczny, jak i demokratyczny i w przyszłości może mieć poważne konsekwencje. Zbyt duża liczba ludności nie jest związana prawnie i uczuciowo z państwem litewskim, przez co istnieje tam ogromna grupa ludzi bezpaństwowych, żyjących na marginesie społeczeństwa.
Pod koniec lat 90. na Łotwie wprowadzono szereg zmian w prawie o uzyskanie obywatelstwa. Restrykcyjne akty prawne z 1994 r. zastąpiono w roku 1998. Zmiany te były głównie ustępstwem wobec UE, do której Łotwa chciała przystąpić. W roku 2001 przyjęto zaś „Narodowy Program Integracji Społecznej Łotwy”, a 2 lata później wprowadzono w ministerstwie stanowiska ds. integracji. (WZGLĘDNA LIBERALIZACJA)
Pytanie stanowi jednak, dlaczego liberalizacja prawa i inne próby rozwiązanie problemu integracji w społeczeństwie litewskim, przyniosły tak małe rezultaty.
W rzeczywistości w ciągu ostatnich 4 lat konflikt państwo litewskie – mniejszość rosyjska tylko się zaostrzył. Zaobserwować można było mobilizację i radykalizację wśród mniejszości rosyjskiej na Łotwie. Sytuacja ta jest diametralnie inna od tej z lat 90., kiedy to „nie-obywatele” rosyjscy byli dość pasywni. Jak jest to możliwe, że na początku lat 90. bardzo wyobcowana mniejszość rosyjska nie walczyła o swoje prawa, a zaczęła robić to pod koniec lat 90. po wprowadzeniu polityki integracyjnej?
Rada Europy sugeruje, iż tego typu sytuacja może przynieść problemy z segregacją i może stać się przyczyną napięć o podłożu etnicznym oraz socjalnym. Łotwa wzbudza w związku z tym negatywną uwagę innych krajów i organizacji praw człowieka. Stworzony w latach 90. obraz Łotwy jako państwa pokojowego rozwoju politycznego, państwa bez poważnego problemu mniejszościowego uległ zmianie już w 2001 r. Presja międzynarodowa po przystąpieniu Litwy do UE nie jest już jednak tak duża, unia nie może bowiem dłużej mieszać się w narodowościowe sprawy litewskie. Wszytko to sprawia, iż głównym aktorem w polityce narodowościowej jest wewnętrzna scena polityczna Litwy.
Podkreślić należy, iż wydarzenia ostatnich lat na Litwie są jednak tylko opóźnioną reakcją na rozpoczęty o wiele wcześniej proces budowania narodu i państwa litewskiego, który zdecydowanie faworyzował litewski język, kulturę, tożsamość, status i władzę polityczną.
2. Szczególne cechy budowania państwa i narodu w Europie Wschodniej
Angielski historyk Seton-Watson opisując region Europy Wschodniej jako jego główną cechę charakterystyczną podaje narodowe i etniczne przeciwieństwa i związane z tym konflikty. Inni zaś dodają tradycję rządów autorytarnych, dominację klasy agrarnej i relatywny zastój ekonomiczny.
Główna różnica pomiędzy politycznym rozwojem Wschodu i Zachodu to właśnie różnica w procesie budowy narodu i państwa. Nie tylko rozwój ekonomiczny i socjalny był opóźniony na Wschodzie, ale i rozwój polityczny. Rozwijający się tam nacjonalizm miał inne niż Zachód ramy, wiązał się w dużym stopniu z elementem kulturowym, np. historycznymi mitami i sagami, pojęciem narodu wybranego, itp. Hans Kohn trafnie podkreśla, że zachodnie narody były zakotwiczone w realiach politycznych, wschodnie zaś w mitach i snach/marzeniach. Dlatego też wschodni nacjonalizm jest bardziej radykalny, przez co na Wschodzie i Zachodzie rozwijają się dwa różne pojęcia narodu.
Związek państwa i rodzącego się narodu na Zachodzie wytworzył pojęcie narodu jako wspólnoty obywateli zintegrowanych wokół idei politycznych. Państwo było reprezentantem narodu i jego właśnie miało strzec, przy czym obywatele byli równi wobec prawa bez względu na pochodzenie etniczne. Taka wspólnota obywatelska oparta była na stałym przywiązaniu do terytorium państwa. Często używano tu pojęcia „statsnationer”. Poprzez przywiązanie do terytorium kraju nacjonalizm był siłą asymilującą społeczeństwo i przyczyniając się do jego homogeniczności.
W Europie Środkowej i Wschodniej tożsamość narodowa rozwijała się jako odejście od wielonarodowych imperiów: Osmańskich, Habsburskich czy Romanowów. Naród był zatem definiowany jako przeciwieństwo do istniejących państw – imperiów. Przynależność do narodu nie była określona politycznie, ale etnicznie. Mówi się tu o „kulturnationer”. Prawo do samostanowienia było tu rozumiane jako prawo każdej nacji do posiadania swego własnego państwa. Jako następstwo tego zjawiska powstanie państw narodowych w Europie Środkowej i Wschodniej po pierwszej wojnie światowej wiązało się z przejęciem przez państwo roli obrońcy interesów jądra etniczno-kulturowego państwa. (Brubaker)
W teorii Kohn-Sugar-Brubaker jest jednak wiele nieścisłości. Sytuacja państw wschodnioeuropejskich była o wiele bardziej złożona. I tak np. należy powiedzieć, że proces budowy państwa został tu wcześnie przerwany. Nie chodziło tu o brak zdolności budowy państwa. Ekspansja terytorialna państw sąsiednich zahamowała rozwój m.in Węgier i Polski. Ludność nadal pamiętała dawne czasy rodzącego się nacjonalizmu, nie były to zatem tylko mity i sagi żyjące w świadomości obywateli, ale historyczne ślady i wspomnienia.
Polski nacjonalizm wytworzył wiele mitów podczas powstań 1794, 1830-31, 1863-64 podczas walki z zaborcami, ale czy naprawdę możemy powiedzieć że był bardziej radykalny i agresywny niż zachodni? Czesi wytworzyli siną świadomość narodową w wyniku walk z Niemcami, ale nie domagali się własnego państwa aż do końca pierwszej wojny światowej. Podobny wzór tyczy się także Litwy.
W oparciu i przedstawione teorie możemy mówić o tzw. dwóch modelach rozwoju i jego percepcji: pesymistycznym i optymistycznym.
a) model pesymistyczny
· stereotypowy obraz „cywilnego” zachodniego nacjonalizmu i złego „etnicznego” wschodniego.
· proces budowy państwa Europy Wschodniej w porównaniu z Zachodnią wielokrotnie przerywany
· częste zmiany granic, położenie między wielkimi mocarstwami - podatność na inwazje
· przyznanie praw mniejszością narodowym napotyka barierę psychologiczną
· dramatycznego trójkąta, główni aktorzy: znacjonalizowane państwa, mniejszości narodowe i ojczyzny mniejszości narodowych.
· charakterystyczne dla mniejszości ze Wschodu jest, iż mają w pobliżu swoją ojczyznę, groźba interwencji politycznej czy militarnej państwa ojczystego, konfliktów o charakterze międzynarodowym
· proces budowy narodu i państwa w byłych państwach ZSRR – „kursu unarodowienia”
· cel: utworzenie etnicznie homogenicznych państw głównie poprzez asymilację (naciski wobec mniejszości o przystosowanie się) bądź poprzez dyskryminację (próby wykluczenia mniejszości i zmniejszania i wpływów w życiu politycznym, ekonomiczny i społecznym)
b) model optymistyczny
· wszystkie państwa „cywilne” zawierają element etniczno-kulturalny, są tym samym również państwami „nacjonalistycznymi
· wschodni nacjonalizm nie zawsze był dziki i barbarzyński, w obu częściach Europy proces budowy państwa i narodu miał charakter „cywilno-państwowy”.
· państwo „cywilne” wg Kuzio to państwo dające możliwości obywatelstwa i prawa do głosowania, a państwo „nacjonalistyczne” to takie państwo etniczne, które nie przyznaje całej ludności praw cywilnych
· państwa demokratyczne nie są neutralne wobec różnic etnicznych czy kulturalnych
· próba konstruktywnego i pragmatycznego radzenia sobie z problemami narodowościowymi w Europie Wschodniej
3. ŚLADY I CIENIE PRZESZŁOŚCI
Po rozpadzie ZSRR i uzyskani niezależności w 1991 roku, Łotwa znajdowała się w dziwnej sytuacji; 52% ludności była etnicznie litewska (w 1935 r.– odpowiednio 77%). Pozostali mieszkańcy kraju przybyli tu głównie po drugiej wojnie światowej; byli to m.in. Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini.
Podczas pierwszego okresu migracji (1945-55) na Łotwę przybyło ok. 535 tys. Rosjan. Władze sowieckie , zwłaszcza za Stalina, skutecznie rusyfikowały kraj, dławiąc wszystkie tendencje nacjonalistyczne Łotyszy i hamując rozwój tożsamości narodowej Łotyszy i ich życia kulturalnego. Po śmierci Stalina w 1953 roku nastąpiły zmiany. Łotysze coraz częściej zasiadali w partii narodowo-komunistycznej, która próbowała pozbyć się skutków stalinowskiej rusyfikacji, a wzmocnić język i prawa litewskie, by zatrzymać napływ Rosjan i Słowian. Kolejna fala imigrantów w latach 1961-1989 zwiększyła liczbę ludności Lotwy o 330 tys. Rosjan i Słowian,...
wojto_2222