Richard Pipes �y�em PRZEK�AD David M. Dastych W�adys�aw Je�ewski WARSZAWA Tytu� orygina�u VIXI Memoirs of a Non-Belonger Przek�ad David M. Dastych rozdzia�y 1-2 W�adys�aw Je�ewski rozdzia�y 3-4 Projekt ok�adki Krzysztof Findzi�ski Redakcja El�bieta Derelkowska Redakcja techniczna Urszula Rutkowska Korekta Gra�yna Henel Ksi��k� t� dedykuj� pami�ci moich rodzic�w MARKA I ZOFII PIPES�W z wdzi�czno�ci� za danie mi �ycia, a potem za uratowanie od pewnej �mierci z r�k nazist�w. Copyright � 2003 by Richard Pipes All rights reserved Copyright � 2004 for the Polish edition by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Copyright � 2004 for the Polish translation by Wydawnictwo MAGNUM Ltd. Wszystkie prawa zastrze�one. �adna cz�� tej publikacji nie mo�e by� reprodukowana, zapisywana czy przekazywana w spos�b mechaniczny, elektroniczny, fotograficzny lub w jakiejkolwiek innej formie bez uprzedniej zgody w�a�ciciela praw. Wydawnictwo MAGNUM sp. z o.o. 02-536 Warszawa, ul. Narbutta 25a tel./fax 848-55-05, tel. 646-00-85 e-mail: magnum@it.com.pl www.wydawnictwo-magnum.com.pl Wydawnictwo prowadzi ksi�garni� internetow� i sprzeda� wysy�kow� swoich ksi��ek. Sk�ad i �amanie - Artur Klobuczar Studio komputerowe Wydawnictwa MAGNUM sp. z o.o. Druk i oprawa - Drukarnia Naukowo-Techniczna S.A. ul. Mi�ska 65, 03-828 Warszawa ISBN 83-89656-08-6 Tylko si� strze� bardzo i pilnuj siebie, by� nie zapomnia� o tych rzeczach, kt�re widzia�y twe oczy: by z twego serca nie usz�y po wszystkie dni twego �ycia, ale ucz ich swych syn�w i wnuk�w. Spis tre�ci Deuteronomium 4:9 Biblia Tysi�clecia Spis ilustracji.............................IX Przedmowa..............................XI 1. Polska, W�ochy, Ameryka.......................1 Wojna................................. 1 Moje pochodzenie.......................... 14 Intelektualne i artystyczne emocje.................. 21 W�ochy................................ 33 Studia ................................ 42 Armia................................ 48 Powracaj�ce echo Holocaustu.................... 55 2. Harvard................................61 Szko�a wy�sza.............................61 Poszerzanie horyzont�w intelektualnych: Isaiah Berlin........65 Wczesna praca naukowa i dydaktyczna................73 Twarz� w twarz z Rosj�........................86 Profesura...............................93 Struve................................98 Edmund Wilson i George Kennan..................103 �Cywilizacja zachodnia".......................107 Historyczny �rewizjonizm".....................110 Rosja car�w.............................116 Chiny................................119 Amalrik i Szczaranski........................124 VIII �y�em. Wspomnienia niezale�nego 3. Waszyngton............................. 129 Detente............................... 129 Zesp� B.............................. 136 W Radzie Bezpiecze�stwa Narodowego .............. 147 Departament Stanu i sojusznicy................... 157 Reagan............................... 167 Polski kryzys ............................ 172 Spotkania z sowieckimi dysydentami................ 188 Liban................................ 191 NSDD 75.............................. 192 Ostatnie miesi�ce.......................... 206 Uwagi o s�u�bie pa�stwowej..................... 212 4. Z powrotem na Harvardzie..................... 216 Swvival Is Not Enough........................ 216 Historia rewolucji rosyjskiej..................... 220 Odwil� w Zwi�zku Sowieckim: Sacharow.............. 229 Zwi�zek Sowiecki zdradza sowietolog�w............... 235 W wolnej Rosji........................... 238 Przyj�cie The Russian Revolution.................. 244 Kwestia w�asno�ci.......................... 248 Emerytura ............................. 250 Uwagi ko�cowe........................... 253 Przypisy............................... 257 Indeks nazwisk ........................... 261 Spis ilustracji Na skrzyde�ku obwoluty i na stronie II: Autor w wieku 78 lat (Bachrach Photography) Strony 18-19 Dziadek ze strony matki, Szymon Haskelberg Babka ze strony matki, Balbina Haskelberg Babka Berta Pipes, z moim kuzynem Juliuszem, Krak�w, 1922 Matka i jej rodzina, oko�o 1916 Ojciec, Wiede�, 1919 Zdj�cie �lubne rodzic�w, wrzesie� 1922 Ja w wieku osiemnastu miesi�cy W moje czwarte urodziny, 1927 Z Burgerami, 1934 Irena Roth, w wieku dziesi�ciu lat, Warszawa, 1934 W szkole, w mundurach wojskowych, 1938 Hans Burger, Warszawa, 1939 Strony 50-51 Autor, Warszawa, czerwiec 1939 Marsza�kowska, g��wna ulica Warszawy, oko�o 1 pa�dziernika 1939 Zdj�cie w fa�szywym po�udniowoameryka�skim paszporcie, pa�dziernik 1939 Na pok�adzie Nea Hellas w Lizbonie, Portugalia, lipiec 1940 Irena, 1946 X �y�em. Wspomnienia niezale�nego Nasz �lub: Hotel Delmonico, Nowy Jork, 1 wrze�nia 1946 Nasi rodzice, Watertown, 1949 Przy pracy nad ksi��k� Formation of the Soviet Union, 1951 Irena w Celerinie, Szwajcaria, 1957 Z przyw�dc� muzu�man�w Azji �rodkowej, Taszkent, kwiecie� 1957 Z Aleksandrem Kierenskim w Stanfordzie, Kalifornia, lato 1959 Strony 114-115 �wie�o upieczony profesor w swoim gabinecie w Widenerze (Biblioteka Uniwersytecka), oko�o 1960 Nasi synowie, Steven i Daniel, Pary�, 1962 Rodzice: ich ostatnie wsp�lne zdj�cie, Chesham, New Hampshire, 1971 Z moimi dyplomantami, Danem Orlovskym i Nin� Tumarkin, 1971 Na �y�wach podczas Wieczoru ze Sportowcami w Harvardzie, 1972 Z Leszkiem Ko�akowskim, Franco Venturim i Isaiahem Berlinem, Oxford, luty 1974 Isaiah Berlin, Londyn, 1993 Edmund Wilson Z Andriejem Amalrikiem, pod Moskw�, lipiec 1975 Chiny: z wizyt� w 176 Dywizji, wiosna 1978 M�j portret w magazynie �People", 1977 Strony 194-195 U�cisk d�oni z Ronaldem Reaganem, lipiec 1981 Richard V.Allen, 1981 Przy moim biurku w Old Executive Office Building, Waszyngton, 1982 Z personelem Narodowej Rady Bezpiecze�stwa, 1982 Irena z prezydentem Ronaldem Reaganem, stycze� 1982 Lunch wydany dla sowieckich dysydent�w w Bia�ym Domu, maj 1982 Z wiceprezydentem George'em Bushem, lipiec 1983 Z Andriejem Sacharowem, Boston, 1988 Rodzina w Chesham, 1990 Wej�cie do by�ej siedziby Komitetu Centralnego KPZR, Moskwa, wrzesie� 1991 Na �wiatowym Forum Gospodarczym, Davos, stycze� 1992 Uroczysto�� nadania doktoratu honoris causa, Cieszyn, maj 1994 Odczyt o Struvem w mie�cie jego urodzenia, w Permie na Uralu, luty 2003 Przedmowa �y�em, po �acinie Vixi - wybra�em to s�owo na tytu� ksi��ki, poniewa� ka�dy inny, kt�ry m�g�bym wymy�li� dla swoich wspomnie�, zosta� ju� przez kogo� u�yty. Ten za� ma tak�e inn� zalet� -jest kr�tki. Podtytu� Wspomnienia niezale�nego r�wnie� wymaga wyja�nienia. Na brytyjskich Wyspach Dziewiczych, gdzie wraz z �on� kupi�em dom w 1986 roku, prawo miejscowe wyr�nia poza sta�ymi mieszka�cami i go��mi trzeci� kategori�: �niezale�nych", kt�rzy podobnie jak stali mieszka�cy mog� posiada� maj�tek, a jednak, jako go�cie, nie maj� praw przys�uguj�cych sta�ym mieszka�com. Ju� jaki� czas temu przysz�o mi do g�owy, �e termin �niezale�ny" mo�e po cz�ci odnosi� si� tak�e do mojego �ycia. Ja oczywi�cie �nale�a�em" do r�nych instytucji, szczeg�lnie do Uniwersytetu Harvarda, gdzie uczy�em przez prawie p� wieku, ale tak�e do rz�du USA, kt�remu s�u�y�em trzy lata w Korpusie Lotnictwa, a dwa lata w Bia�ym Domu. Ale kiedy twierdz�, �e w pewnych wa�nych sprawach mam takie odczucie, jakbym przez ca�e �ycie by� �niezale�nym", oznacza to, �e zawsze uparcie pod��a�em za swoimi przekonaniami i stroni�em od udzia�u w jakichkolwiek partiach lub klikach. Nigdy nie zgadza�em si� na �my�lenie grupowe". Moje pogl�dy na histori� Rosji odstawa�y od pogl�d�w przewa�aj�cych w�r�d historyk�w, a moje opinie na temat stosunk�w ameryka�sko-sowieckich wyobcowa�y mnie ze �rodowiska tzw. sowietolo-g�w. Podtytu� tych wspomnie� ma wi�c podkre�la� �w aspekt mojej osobowo�ci oraz do�wiadczenia �yciowe, kt�re z niego wynikaj�. �ycie naukowca nie cieszy si� zwykle zainteresowaniem, gdy� jest raczej monotonne tam, gdzie mowa o nauczaniu, a ezoteryczne w odniesieniu XII �ytem. Wspomnienia niezale�nego do dorobku naukowego. Istniej� jednak�e trzy aspekty mojej przesz�o�ci, kt�re, jak mi si� wydaje, mog� wywo�a� szersze zainteresowanie. Jednym z nich s� moje prze�ycia jako szesnastoletniego �ydowskiego ch�opca w 1939 roku w Polsce zaatakowanej przez Niemc�w i Rosjan i moja ucieczka wraz z rodzicami do Stan�w Zjednoczonych. Inny aspekt ma zwi�zek z faktem, �e mia�em szcz�cie znale�� si� na Uniwersytecie Harvarda, zar�wno jako student jak i profesor, w �z�otym okresie" tej uczelni od ko�ca II wojny �wiatowej do momentu wybuchu wojny w Wietnamie, kiedy Harvard by� niew�tpliwie najlepszym na �wiecie, nie maj�cym konkurencji uniwersytetem. I trzeci aspekt: by�em osobi�cie zaanga�owany w kszta�towanie stosunk�w ameryka�sko-sowieckich w jednym z najwa�niejszych okres�w zimnej wojny, w latach siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych, a szczeg�lnie przez dwa lata (1981-1982), kiedy s�u�y�em prezydentowi Reaganowi jako specjalista od spraw wschodnioeuropejskich i sowieckich. Istnieje zawsze wiele powod�w, by napisa� autobiografi�, lecz dla mnie najwa�niejszym by�a ch�� poznania samego siebie. Bo je�li kto� do�y� p�nego wieku, tak jak ja, jego �ycie jest d�ug� histori�, kt�rej wczesne rozdzia�y gin� w mroku. Czy jeste�my tacy sami przez wszystkie te dekady? Czy nadal rozumiemy to, co kiedy� g�osili�my i czynili�my, i dlaczego? Pisanie autobiografii przypomina prowadzenie archeologicznych wykopalisk z t� r�nic�, �e kopi�cy sam jest r�wnocze�nie wykopaliskiem. My - ludzie - jeste�my niezwykle skomplikowanymi istotami, kt�re poznaj� si� nawzajem, a nawet sami siebie, tylko w przybli�eniu. Wed�ug s��w ma�o znanego, lecz wybitnego dziewi�tnastowiecznego angielskiego eseisty, Alexandra Smitha: �Mo�esz op�yn�� �wiat dooko�a, ale nigdy nie pozna� cz�owieka; mo�esz zbada� kr�lestwo i zaznac...
wojto_2222