Tajemnice_piwa.pdf

(300 KB) Pobierz

Tajemnice piwa lambik

Tajemnice piwa lambik

Pradawna technika warzenia piwa daje napj o tak skomplikowanym sk¸adzie,

ýe chemicy wciý jeszcze odkrywaj jego sekrety

Jacques De Keersmaecker

obecnej Belgii przechodzi¸a wi«k-

szoæ szlakw kupieckich w Euro-

pie. W 57 roku n.e. to terytorium zajmo-

wane przez Celtw podbili Rzymianie,

a potem Normanowie. W cigu wiekw

panowali tam kolejno: frankoÄscy Mero-

wingowie, Niemcy, Holendrzy, ksiý«ta

burgundzcy, Austriacy, Hiszpanie, Fran-

cuzi i ponownie Holendrzy. Kaýda z tych

nacji przynios¸a ze sob wzory i tradycje

sk¸adajce si« na bogactwo kultury bel-

gijskiej, wnoszc swj wk¸ad do sztuki,

kuchni i, nieprzypadkowo, piwowarstwa.

Niektrzy historycy sdz, ýe wiele

stuleci temu jedni z wyýej wymienionych

najedcw, prawdopodobnie Rzymia-

nie, wprowadzili tam znan juý od daw-

na sztuk« warzenia piwa. Polega¸a ona

na tym, ýe piwowarzy pozostawiali uzy-

skany ze s¸odu wywar na powietrzu,

w wyniku czego by¸ on ãzasiewanyÓ

(a w¸aæciwie Ð zaszczepiany) przez nie-

sione z wiatrem dzikie droýdýe. Odpo-

wiednie droýdýe, zdolne przeprowadzi

tzw. spontaniczn fermentacj«, wyst«-

puj tylko na obszarze oko¸o 500 km 2 wo-

k¸ Brukseli i na zachd od niej, w regio-

nie Payottenland, w dolinie rzeki Senne.

Podobnie jak samo miasto ten sposb

produkcji piwa znakomicie rozkwita¸ po-

ærd pl, sadw i lasw.

Po setkach lat ãspontanicznaÓ fermen-

tacja, ten pradawny sposb warzenia pi-

wa, jest stosowany nadal. Bogata rodzi-

na piw tego rodzaju, zwanych lambikami,

obejmuje odmiany cierpkie, lecz ¸agodne,

a takýe starsze gatunki o duýym bogac-

twie rýnorodnych sk¸adnikw smako-

wo-zapachowych i s¸odsze odmiany

o aromacie owocowym lub trzciny cukro-

wej. Bardziej charakterystyczny jest s¸a-

by piýmowo-ziemisty posmak, ktry

cz«sto bywa niespodziank nawet dla wy-

trawnych koneserw.

Niewtpliwie w przesz¸oæci wszyst-

kie piwa powstawa¸y podobnie jak lam-

bik z udzia¸em wy¸cznie dzikich droý-

dýy. Na przyk¸ad 5000 lat temu

w Mezopotamii Sumerowie robili piwo

o nazwie sikaru . Nie znali chmielu, aro-

matyzowali je wi«c przyprawami, m.in.

cynamonem. W cigu wiekw wi«k-

szoæ browarw zacz«¸a stosowa me-

tody, ktre minimalizowa¸y lub ca¸ko-

wicie eliminowa¸y udzia¸ dzikich

droýdýy w fermentacji. Po raz pierwszy

czyste, wyizolowane naukowymi me-

todami kultury droýdýy zastosowano

z XIX stuleciu. Dzi«ki temu fermentacja

56 å WIAT N AUKI Padziernik 1996

P onad 2000 lat temu przez tereny

44686.141.png

przebiega¸a sprawniej i w bardziej kon-

trolowany sposb. Jednakýe lambik

przetrwa¸, przypominajc o niezwykle

oryginalnych korzeniach piwowarstwa.

W XVI-wiecznej Belgii lambik sta¸ si«

bardzo szybko podstaw ýycia towa-

rzyskiego. Na wielu obrazach z tamtych

czasw, malowanych przez Pietera Bru-

egla Starszego i innych flamandzkich

artystw, widzimy wieæniakw z wiel-

kimi kuflami piwa lambik, zwanego ý¸-

tym piwem. Jeszcze dziæ to warzone lo-

kalnie w ma¸ych iloæciach piwo

podawane jest cz«sto w belgijskich wio-

skach z okazji rýnych æwit.

Obecnie rwnieý wi«ksze browary bel-

gijskie produkuj, a nawet eksportuj lam-

bik, wykorzystujc wzi«cie, jakim si« cie-

sz specyficzne piwa czy tradycyjne

potrawy. Chociaý lambiki s wciý naj-

bardziej powszechne w Belgii oraz w nie-

ktrych rejonach Holandii i Francji, to za-

czynaj si« pojawia w innych krajach

Europy, a takýe w Ameryce P¸nocnej.

Jednak ze wzgl«du na czasoch¸onnoæ

i niesta¸oæ produkcji dostawy tego napo-

ju s stosunkowo ograniczone. Oglna

produkcja piwa lambik si«ga 370 tys. hek-

tolitrw na rok, podczas gdy na przyk¸ad

Boston Beer Company, dziesity pod

wzgl«dem wielkoæci browar USA produ-

kujcy gatunek Samuel Adams, wytwarza

oko¸o 1.1 mln hektolitrw rocznie.

Fachowcy, podobnie jak smakosze pi-

wa, pno zwrcili uwag« na ten jego

MOCNO AROMATYCZNE LAMBIKI podawane s w ojczystej Belgii w specjalnym szkle,

zaprojektowanym w celu uwydatnienia ich bukietu. Lambiki owocowe: wiæniowy, brzo-

skwiniowy, porzeczkowy i æliwkowy, nalewa si« zwykle do kieliszkw typu koniakowego

lub szampaÄskiego. Tradycyjne gueuze i faro podaje si« w szklankach.

gatunek. Stwierdzili, ýe na charakter pi-

wa duýy wp¸yw maj droýdýe, a dzikie

droýdýe lambikowe inicjuj fermenta-

cj«, ktra jest bardzo skomplikowana

i ma¸o przewidywalna. Faktycznie lam-

bik wytwarzany jest w kilku etapach,

podczas ktrych po fermentacji droý-

dýowej dzia¸aj bakterie (przekleÄstwo

innych metod piwowarskich!) i dopro-

wadzaj do powstania stosunkowo du-

ýej iloæci cukrw oraz licznych sk¸adni-

kw smakowo-zapachowych, zwanych

estrami. Dzi«ki nim w¸aænie piwo na-

biera charakterystycznego, owocowego

aromatu. Badania rozpocz«te w po¸o-

wie lat siedemdziesitych na Uniwer-

sytecie w Leuven umoýliwi¸y ostatecz-

ne wyjaænienie wielu procesw

chemicznych zachodzcych podczas tej

pradawnej fermentacji.

beek. Druga wywodzi je z hiszpaÄskiego

s¸owa lambicado , co znaczy ãstarannie spo-

rzdzonyÓ. Termin ten moýna teý przy-

pisa ksi«ciu Brabantu Janowi IV, ktry

w 1428 roku, znudzony prawdopodob-

nie cigle tym samym sposobem warzenia

piwa, wpad¸ na pomys¸ zmacerowania

i gotowania j«czmienia oraz chmielu

w kotle destylacyjnym nazywanym wte-

dy alembikiem. Eksperyment powid¸ si«

i otrzymane w ten sposb piwo znane jest

odtd jako lambik.

Stary, nie kupaýowany lambik, sma-

kowo zbliýony do napoju sprzed kilku-

set lat jest obecnie dost«pny jedynie

w okolicach Brukseli i w regionie Payot-

tenland. Cierpki i ma¸o nasycony dwu-

tlenkiem w«gla przypomina smakiem

raczej ¸agodne cherry niý piwo. Najcz«-

æciej spotyka si« gueuze, faro i rozma-

ite lambiki s¸odzone i aromatyzowane

owocami.

Gueuze podobnie jak szampan jest

produktem wtrnej fermentacji. W wy-

niku kupaýowania rýnych rocznikw

lambiku powstaje piwo gueuze, ktre

dofermentowuje w butelkach. Gueuze

po raz pierwszy zacz«to produkowa

na sprzedaý w pocztkach XIX wieku

w celu otrzymania piwnego napoju mu-

Narodziny piwa

Tak ma¸o wiemy o rd¸ach lambiku,

ýe nawet na temat tego, skd wzi«¸o si«

samo s¸owo, istniej aý trzy rýne kon-

cepcje. Pierwsza zak¸ada, iý pochodzi ono

od nazwy ktrejæ z czterech wiosek: Lem-

beek, Borcht-Lombeek, Onze-Lieve-

Vrouw-Lombeek lub Sint-Katelijne-Lom-

å WIAT N AUKI Padziernik 1996 57

44686.152.png

sujcego, bardziej nadajcego si« do wy-

sy¸ki. Znaleziono dokumenty, ýe w 1844

roku by¸ eksportowany do Konstanty-

nopola i Rio de Janeiro.

Faro to mieszanka lambiku i marsa,

niskoalkoholowy jasny napj otrzymy-

wany w wyniku wymywania s¸odu po-

zosta¸ego po sporzdzeniu lambiku. Do-

s¸adzany jest brunatnym krystalizowa-

nym cukrem trzcinowym. Nazw« nada-

li mu w XVI wieku ýo¸nierze Karola V,

okreælajc je jako ãz¸oty likworÓ lub ãli-

kwor j«czmiennyÓ Ð po hiszpaÄsku farro .

Lambiki owocowe to cherry (flamandz-

ki kriek ) z wiæni oraz raspberry (po fran-

cusku framboise ) z truskawek. Stosuje si«

takýe z rýnym efektem inne owoce:

brzoskwinie, winogrona, czarn porzecz-

k«, æliwki i ananasy.

Generalnie wszystkie piwa, by moýe

z wyjtkiem lambiku, moýna podzieli na

piwa grnej (ale) i dolnej (lager) fermen-

tacji. Otrzymuje si« je z podobnych su-

rowcw, czyli s¸odu i chmielu. S¸d to

ziarno wymoczone w wodzie, nast«pnie

kie¸kowane i suszone. W czasie tego pro-

cesu zwanego s¸odowaniem w ziarnie po-

wstaj enzymy umoýliwiajce hydroliz«

skrobi do cukrw prostych. S¸odowanie,

ktre zachodzi podczas warzenia, prowa-

dzi si« z pewnymi odmianami (rýna tem-

peratura, wilgotnoæ i czas umoýliwia

otrzymanie wielu rodzajw s¸odu Ð

przyp. t¸um.); s¸d do produkcji lambiku

jest na przyk¸ad jasny i bardzo bogaty

w enzymy. Chmiel, ktry pochodzi ze

specjalnych plantacji, wyst«puje w wielu

gatunkach i bywa stosowany w piwowar-

stwie w rýnych postaciach, najcz«æciej

do warzenia lambiku stosuje si« suszone

ýeÄskie kwiatostany chmielu, zwane

szyszkami.

wary zazdroænie strzeg swoich szcze-

pw droýdýy, poniewaý odgrywaj one

bardzo waýn rol« w tworzeniu aroma-

tu piwa.

Opisane wyýej czynniki maj znacze-

nie podstawowe dla wszystkich piw, ale

s cechy specyficzne Ð rodzaj i proporcje

wody, s¸odu, ziaren nie s¸odowanych,

chmielu i droýdýy, czas gotowania brzecz-

ki i fermentacji, leýakowanie i ewentual-

nie ¸czenie rýnych warek Ð dzi«ki kt-

rym istnieje tak wiele gatunkw piwa.

W szczeglnoæci receptura lambikw jest

trzymana w tajemnicy i ulepszana przez

dziesi«ciolecia, a nawet wieki.

Kilka waýnych szczeg¸w rýni lam-

bik od innych piw. Na przyk¸ad jest on

zawsze warzony ze stosunkowo duý ilo-

æci nie s¸odowanej pszenicy, zazwyczaj

oko¸o 35%. (Dla porwnania: do produk-

cji piw niemieckich nigdy nie uýywa si«

nie s¸odowanych ziaren.) Ziarna te s sto-

sunkowo bogate w bia¸ko i skrobi«, za-

zwyczaj w piwowarstwie niepoýdane.

Wysoka zawartoæ bia¸ka w lambiku po-

woduje, ýe jest on ma¸o klarowny, za to

piana utrzymuje si« d¸uýej.

Problem ze skrobi pszenn polega na

tym, ýe we wczesnej fazie fermentacji po-

wstaj z niej duýe iloæci dekstryn Ð rodza-

ju w«glowodanw nie rozk¸adanych

przez droýdýe. Zwizki te s pniej stop-

niowo eliminowane przez bakterie.

W umiarkowanych iloæciach dekstryny

nadaj pewn s¸odycz lambikowi, ktry

fermentowa¸ krcej niý rok; po trzech la-

Najpierw brzeczka

Produkcja wszystkich piw zaczyna

si« tak samo. Zmielony s¸d gotuje si«,

to znaczy warzy z chmielem w specjal-

nych kadziach; czasami dodaje si« tak-

ýe zmielone ziarno nie s¸odowane. Mie-

szanina s¸odu, ziarna i wody (po

przefiltrowaniu Ð przyp. t¸um.) zwana

jest brzeczk. W czasie gotowania

z chmielem, trwajcego godzin« lub d¸u-

ýej, powstaj dwie grupy zwizkw od-

powiedzialnych za smak gotowego pi-

wa: owocowy i s¸odki pochodzcy ze

s¸odu i ziaren nie s¸odowanych oraz

cierpki i gorzki pochodzcy od chmielu.

Po warzeniu nast«puje fermentacja,

podczas ktrej droýdýe piwowarskie,

jednokomrkowe organizmy, przetwa-

rzaj cukry ze s¸odu w etanol, dwutle-

nek w«gla i uboczne produkty fermen-

tacji. Fermentacja ta przebiega w nie-

obecnoæci tlenu. Powstajcy na tym eta-

pie aromat zaleýy od szczepu droýdýy.

Rzeczywiæcie, jedn z wielu rýnic po-

mi«dzy piwami grnej i dolnej fermen-

tacji jest rodzaj droýdýy; ich szczepy gro-

madz si« po procesie fermentacji albo

w grnej, albo w dolnej cz«æci kadzi. Bro-

Jak produkuje si« lambik

Po zacieraniu i podgrzewaniu brzeczk« si« filtruje. Dzi«ki zaworom

(poniýej) piwowar reguluje szybkoæ przep¸ywu cieczy przez filtry,

by uzyska ýdan klarownoæ.

Warzenie piwa zaczyna si« od rozdrabniania, tzw. zacierania mieszaniny s¸odu i pszenicy

wraz z ciep¸ wod w kadzi zaciernej (u gry) . Okrg¸e metalowe p¸yty ucieraj mieszanin«,

pomagajc w ekstrahowaniu substancji zapachowych i enzymw z ziaren. Do tej mieszaniny

zwanej brzeczk piwowar dodaje gorc wod«, a nast«pnie ciecz znad osadu zlewa do kot¸a

warzelnego. Ciecz ta jest ogrzewana w kotle warzelnym w celu uaktywnienia enzymw.

58 å WIAT N AUKI Padziernik 1996

44686.163.png

44686.174.png

tach znikaj one zupe¸nie. Nie s¸odowana

pszenica ma takýe stosunkowo ma¸o en-

zymw potrzebnych do skutecznego wa-

rzenia piwa Ð z tego powodu do lambi-

ku stosuje si« wysokoenzymatyczny jasny

s¸d j«czmienny.

Produkcj« lambiku charakteryzuje teý

sposb wykorzystania chmielu. W tej sta-

rej metodzie szyszki chmielowe nie tylko

nadaj piwu aromat, ale takýe dzi«ki pew-

nym sk¸adnikom swych ýywic s¸uý do

zahamowania rozwoju bakterii, ktre po-

woduj psucie si« piwa. Przewaýnie du-

ýe iloæci szyszek stosowane w celu kon-

serwacji nadaj piwu nadmiern gorycz,

dlatego do produkcji lambiku uýywa si«

wy¸cznie szyszek zleýa¸ych, co najmniej

trzyletnich. Gorzkie

Belgii jednak uprawia si« ma¸o chmielu,

toteý najcz«æciej zast«puje si« j odmiana-

mi z hrabstwa Kent w Anglii.

Tradycyjna metoda wytwarzania pi-

wa, zwana m«tnym zacieraniem, nie ule-

g¸a gruntownym zmianom od 1851 ro-

ku, kiedy piwowar G. Lacambre opisa¸

j w ksiýce. W tzw. kadzi zaciernej roz-

drabnia si« mieszanin« Ð oko¸o 40% psze-

nicy i 60% s¸odu j«czmiennego Ð w wo-

dzie o temperaturze 40Ð45¡C. Nast«pnie

dodaje si« wrztek, podnoszc tempera-

tur« mieszaniny do 62¡C, po czym zlewa

ciecz do kot¸a warzelnego. Do kadzi za-

ciernej dolewa si« ponownie wrzc wo-

d« aý do uzyskania temperatury 72¡C

i rozdrabnia ziarno po raz drugi, a po de-

kantacji zlewa ciecz do kot¸a warzelne-

go. Jego zawartoæ Ð czyli p¸yn otrzyma-

ny w dwch kolejnych procesach

zacierania Ð gotuje si« nast«pnie przez

20 minut, z powrotem przelewa do ka-

dzi zaciernej, a nast«pnie filtruje.

Brzeczka otrzymana po filtracji staje si«

potem lambikiem, natomiast æruta pozo-

sta¸a w kadzi zaciernej przemywana jest

gorc wod w celu otrzymania drugiej

brzeczki stosowanej do produkcji piwa

mars. Brzeczka lambikowa zawracana jest

do kot¸a warzelnego i po dodaniu szy-

szek chmielowych gotowana przez 4Ð5

godzin (podobnie post«puje si« przy pro-

dukcji marsa). Na koniec filtruje si«

brzeczk«, by usun szyszki.

Fermentacja

-kwasy ulegaj

wtedy utlenieniu. Podczas przechowy-

wania utleniaj si« rwnieý inne ýywice

chmielowe, dajc nieprzyjemne sianowa-

te i serowe zapachy, ale d¸ugie gotowa-

nie brzeczki je eliminuje. Tradycyjnie naj-

wyýej ceniona jest odmiana chmielu

zwana Coigneau z okolic Asse-Alost. W

W tym momencie koÄczy si« proces

warzenia piwa, a zaczyna fermentacja Ð

szereg burzliwych reakcji, chemicznych

i przebiegajcych z udzia¸em bakterii, da-

jcych w rezultacie lambik. Rozpoczyna

si« ona od czynnoæci charakterystycznej

dla produkcji tylko tego gatunku piwa:

gorc brzeczk« pompuje si« do g¸«bo-

kich, otwartych, ch¸odzonych zbiornikw

(takýe zwanych kadziami) umieszczo-

nych na poddaszu budynku. Nast«pnie

otwiera si« na oæcieý okna, w¸cza wen-

tylatory i pozostawia ciecz na noc, aby

Nast«pnie ciecz gotuje si« w kotle warzelnym przez 4Ð5 godzin, dodajc stopniowo

chmiel (z lewej u gry) . Do lambiku piwowarzy zwykle uýywaj wysuszonych

ãszyszekÓ chmielowych (z lewej u do¸u) , cz«sto pochodzcych z Anglii. Duýe iloæci

chmielu konserwuj i aromatyzuj gotowe piwo, ale nadaj mu gorycz, dlatego stosuje si«

dojrza¸e, stare szyszki chmielowe. Podczas gotowania brzeczki pobiera si« prbki

(na dole) do pomiaru st«ýenia cukrw.

å WIAT N AUKI Padziernik 1996 59

|

44686.001.png

44686.012.png

44686.023.png

44686.034.png

44686.045.png

10 8

FERMENTACJA LAMBIKU polega na wzro-

æcie i obumieraniu wielu rýnych populacji

droýdýy i bakterii w czterech podstawowych

stadiach. W pierwszym przewaýaj bakterie

jelitowe i dzikie droýdýe, ktre rozk¸adaj

glukoz« do etanolu, dwutlenku w«gla oraz

kwasw. Nast«pnie rýnorodne szczepy

droýdýy wytwarzaj dodatkow iloæ eta-

nolu. W trzecim stadium bakterie mlekowe

i octowe wytwarzaj wi«kszoæ tych kwa-

sw. Na koniec droýdýe rodzaju Brettano-

myces wytwarzaj estry, nadajce piwu je-

dyny w swoim rodzaju aromat.

BAKTERIE JELITOWE

10 7

WSZYSTKIE DROûDûE

BAKTERIE

MLEKOWE

10 6

10 5

10 4

10 3

BAKTERIE OCTOWE

cie lambiku, ktry sdzi¸, ýe rozpadajcy

si« dach jego browaru jest siedliskiem cen-

nych mikroorganizmw. Zamiast wi«c go

wymieni wybudowa¸ nad nim nowy.

Zaszczepiona brzeczka po ostygni«ciu

przelewana jest do drewnianych beczek,

gdzie fermentuje i dojrzewa. Uýywa si«

zawsze beczek d«bowych lub kasztano-

wych, w ktrych wczeæniej przechowy-

wano wino, poniewaý z nowych beczek

mog¸yby przechodzi do piwa niekorzyst-

ne dla smaku substancje garbnikowe

drewna. Przed nape¸nieniem beczk« si«

szoruje, czyæci i zapala wewntrz knot na-

sycony siark, ýeby zniszczy niepoýda-

ne pleænie dajce smak zgnilizny. Nawet

jednak po takim czyszczeniu i okadzaniu

we w¸knach drewna pozostaj ýywe ko-

mrki droýdýy oraz ich zarodniki, poma-

gajc rozpocz fermentacj«.

10 2

10 1

DROûDûE

BRETTANOMYCES

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22 0

1

CZAS (MIESICE)

ostyg¸a i zosta¸a zaszczepiona przez droý-

dýe i inn mikroflor« z powietrza.

W procesie tym niezwykle waýny jest

lokalny klimat. Nie doæ, ýe spontaniczna

fermentacja brzeczki moýe przebiega wy-

¸cznie w okolicach Brukseli, to w dodat-

ku jedynie od padziernika do kwietnia,

czyli wtedy gdy temperatura otoczenia

nie przekracza 15¡C. Niektre okoliczno-

æci, pozornie bez znaczenia, zdolne zabu-

rzy rwnowag« mikroflory oraz tempo

wzrostu mikroorganizmw, mog rw-

nieý mie wp¸yw na przebieg fermenta-

cji, a wi«c i cechy finalnego produktu. Ja-

kie okolicznoæci Ð to problem dyskusyjny.

Krý ca¸e historie o pewnym producen-

Po d¸ugim gotowaniu ciecz pompuje si«

do kadzi ch¸odniczej na poddaszu browaru

(z lewej) . Jest to zasadniczy moment

charakteryzujcy wy¸cznie produkcj«

lambiku, kiedy lokalna mikroflora Ð w tym

dzikie droýdýe Ð zaszczepia brzeczk«.

Wentylatory zapewniaj cyrkulacj«

powietrza ponad ciecz, a jej temperatura

spada do oko¸o 15¡C (powyýej) .

60 å WIAT N AUKI Padziernik 1996

44686.056.png

44686.067.png

44686.078.png

44686.089.png

44686.100.png

44686.101.png

44686.102.png

44686.103.png

44686.104.png

44686.105.png

44686.106.png

44686.107.png

44686.108.png

44686.109.png

44686.110.png

44686.111.png

44686.112.png

44686.113.png

44686.114.png

44686.115.png

44686.116.png

44686.117.png

44686.118.png

44686.119.png

44686.120.png

44686.121.png

44686.122.png

44686.123.png

44686.124.png

44686.125.png

44686.126.png

44686.127.png

44686.128.png

44686.129.png

44686.130.png

44686.131.png

44686.132.png

44686.133.png

44686.134.png

44686.135.png

44686.136.png

44686.137.png

44686.138.png

44686.139.png

44686.140.png

44686.142.png

44686.143.png

44686.144.png

44686.145.png

44686.146.png

44686.147.png

44686.148.png

44686.149.png

44686.150.png

44686.151.png

44686.153.png

44686.154.png

44686.155.png

44686.156.png

44686.157.png

44686.158.png

44686.159.png

44686.160.png

44686.161.png

44686.162.png

44686.164.png

44686.165.png

44686.166.png

44686.167.png

44686.168.png

44686.169.png

44686.170.png

44686.171.png

44686.172.png

44686.173.png

44686.175.png

44686.176.png

44686.177.png

44686.178.png

44686.179.png

44686.180.png

44686.181.png

44686.182.png

44686.183.png

44686.184.png

44686.002.png

44686.003.png

44686.004.png

44686.005.png

44686.006.png

44686.007.png

44686.008.png

44686.009.png

44686.010.png

44686.011.png

44686.013.png

44686.014.png

44686.015.png

44686.016.png

44686.017.png

44686.018.png

44686.019.png

44686.020.png

44686.021.png

44686.022.png

44686.024.png

44686.025.png

44686.026.png

44686.027.png

44686.028.png

44686.029.png

44686.030.png

44686.031.png

44686.032.png

44686.033.png

44686.035.png

44686.036.png

44686.037.png

44686.038.png

44686.039.png

44686.040.png

44686.041.png

44686.042.png

44686.043.png

44686.044.png

44686.046.png

44686.047.png

44686.048.png

44686.049.png

44686.050.png

44686.051.png

44686.052.png

44686.053.png

44686.054.png

44686.055.png

44686.057.png

44686.058.png

44686.059.png

44686.060.png

44686.061.png

44686.062.png

44686.063.png

44686.064.png

44686.065.png

44686.066.png

44686.068.png

44686.069.png

44686.070.png

44686.071.png

44686.072.png

44686.073.png

44686.074.png

44686.075.png

44686.076.png

44686.077.png

44686.079.png

44686.080.png

44686.081.png

44686.082.png

44686.083.png

44686.084.png

44686.085.png

44686.086.png

44686.087.png

44686.088.png

44686.090.png

44686.091.png

44686.092.png

44686.093.png

44686.094.png

44686.095.png

44686.096.png

44686.097.png

44686.098.png

44686.099.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Smaczny Krążek - Multimedialna Książka Kucharska.iso (141122 KB)
Smaczna Kuchnia - Dania wegetarianskie.pdf (15333 KB)
Pierogi nasza polska specjalność.pdf (90 KB)
Pierogi i farsze.doc (152 KB)
Caprari M. - Najlepsze potrawy z ziemniakow.doc (2725 KB)

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin