Wszelkie czynniki i sytuacje, które powoduję zwiększenie prawdopodobieństwa zachorowania człowieka na nowotwór złośliwy nazywamy czynnikami ryzyka (kancerogenami). Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka mogą być:
· Zewnątrzpochodne – Związane ze środowiskiem naturalnym, ze środowiskiem pracy (np. praca przy azbeście), z tzw. czynnikami zwyczajowymi (np. palenie papierosów).
· Wewnątrzpochodne – Czynniki związane z zaburzeniami hormonalnymi (znaczne stężenie estrogenów w ustroju), niektórymi zmianami w organizmie
Czynniki dietetyczne
Pożywienie zwiększa ryzyko zachorowania szczególnie na nowotwory złośliwe żołądka, jelita grubego, odbytnicy, raka przełyku, wątroby i pęcherza moczowego. Czynnikami ryzyka wynikającymi ze sposobu odżywiania jest:
· ogólna ilość kalorii;
· skład pożywienia (tłuszcze, takie środki słodzące takie jak sacharyna i cyklamat podejrzewane są o działanie rakotwórcze
· skażenie żywności i wody (zanieczyszczenia żywności pestycydami, konserwantami, barwnikami (np. żółcień maślana) oraz metalami ciężkimi)
· nieprawidłowe przechowywanie żywności (np. spleśniałe orzechy -rak wątroby , opakowania z tworzyw sztucznych, do produkcji których wykorzystuje się chlorek winylu lub akrylnitryl to kolejne substancje, które w dużych dawkach są rakotwórcze.)
· nieprawidłowe przygotowywanie żywności. (grilowanie, peklowanie, mocne solenie i wędzenie)
Benzopiren , aflatoksyna
Tytoń
Palenie papierosów jest szczególnie niebezpieczne w młodym wieku oraz u osób z rodzinnym obciążeniem genetycznym. Palenie tytoniu powoduje zwiększenie ryzyka zachorowania przede wszystkim na nowotwory złośliwe płuc , a następnie dolnej wargi, krtani, jamy ustnej, gardła, przełyku, trzustki, nerki i pęcherza moczowego jak również ma związek z rozwojem raka szyjki macicy, żołądka, wątroby i białaczek.
Ryzyko zachorowania zwiększa się wraz z liczbą wypalanych papierosów; z każdą dodatkową paczką papierosów wypalonych dziennie ryzyko wzrasta 15-20 razy w porównaniu z osobami niepalącymi. Ryzyko zwiększa się także wraz z długością okresu palenia, wczesnym rozpoczęciem palenia oraz w wyniku palenia papierosów bez filtra i zawierających dużą ilość produktów spalania. Ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe jest większe dla palaczy papierosów niż dla palaczy fajki lub cygar, chociaż ta druga grupa osób częściej choruje na raka jamy ustnej, raka wargi i przełyku. Żucie tytoniu podwyższa natomiast ryzyko zachorowania na raka jamy ustnej.
Należy pamiętać również o tym, że nawet niewielka ekspozycja na dym tytoniowy do pewnego stopnia podwyższa ryzyko występowania raka płuc u niepalaczy w efekcie tzw. palenia biernego.
Alkohol
Spożywanie alkoholu w większych ilościach, zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej, gardła, przełyku, krtani, żołądka i wątroby. Przyczyną zwiększenia ryzyka zachorowania na nowotwory są substancje aromatyczne, produkty fermentacji i destylacji, azotyny. Podejrzewa się także istnienie związku między wysokim spożyciem alkoholu a rakiem sutka u kobiet oraz rakiem odbytnicy zwłaszcza przy spożywaniu piwa.
Czynniki fizyczne i chemiczne
Niektóre czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące), chemiczne czy biologiczne, stanowią szczególny problem ze względu na występujące zwykle wyższe dawki czynników rakotwórczych i ich przewlekłe działanie.
Pod wpływem promieniowania jonizującego najczęściej powstają nowotwory układu limfatycznego i szpiku kostnego. Promienie nadfioletowe przyspiesza powstawanie raka skóry. Zawodowo narażone na powstanie tego nowotworu są osoby przebywające z racji wykonywanego zawodu często i długo na słońcu.
Dotychczas zidentyfikowano ponad 50 związków chemicznych, mieszanin, procesów technologicznych i innych czynników ryzyka w odniesieniu do których udowodniono działanie rakotwórcze u człowieka. Do takich czynników należą:
· pyty metali i związki metali (arsen, beryl, nikiel, chrom);
· policykliczne węglowodory aromatyczne;
· chemikalia przemysłu tworzyw sztucznych oraz barwników (chlorek winylu, naftyloamina);
· azbest;
· niektóre produkty smoły pogazowej i olejów mineralnych oraz sadze;
Najczęstszymi nowotworami zawodowymi są raki płuca wywołane działaniem azbestu. Nowotwory pojawiają się szczególnie często w tych narządach, które są narażone na bezpośredni kontakt z czynnikami rakotwórczymi lub ich metabolitami, czy to podczas absorbcji (nos, płuca. skóra), czy podczas wydalania (pęcherz moczowy, nerka). W wyniku wdychania substancji rakotwórczych powstają nowotwory złośliwe płuca, w wyniku dotykania tych substancji raki skóry, natomiast przy odtruwaniu organizmu powstają nowotwory wątroby, nerek a przy wydalaniu tych substancji nowotwory pęcherza moczowego i szpiku kostnego.
Zachowania seksualne i prokreacyjne
Charakterystyczne zachowania seksualne może podnosić prawdopodobieństwo ekspozycji na czynniki rakotwórcze przenoszone drogą płciową. Rak szyjki macicy prawie nie występuje u dziewic, natomiast zapadalność jest wyraźnie wyższa wśród kobiet, które wcześnie zaczynają życie płciowe i często zmieniają partnerów. Ryzyko rozwoju raka szyjki macicy jest także większe u kobiet, których mężowie prowadzą aktywne życie pozamałżeńskie. Pośrednie dowody wskazują na związek stylu życia seksualnego z występowaniem nowotworów także i innych narządów płciowych.
Zwraca się ponadto uwagę na wzory reprodukcji, jako mogące mieć związek z powstawaniem nowotworów złośliwych. Do czynników zwiększających ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe zaliczone zostały np.:
· ciąża w późniejszym wieku (rak sutka i jajnika);
· niska dzietność, bezdzietność (rak sutka, endometrium i jajnika)
Endometrium to błona śluzowa macicy
Czynniki hormonalne
Przypuszcza się, że zmiany hormonalne wywołane miesiączkowaniem, ciążą i okresem menopauzy odgrywają rolę w rozwoju licznych nowotworów u kobiet. Ważny jest przy tym czas działania hormonów w ustroju. Kobiety, które urodziły dziecko w stosunkowo młodym wieku lub też kobiety, które urodziły kilkoro dzieci, są mniej narażone. Podobnie ochronny wpływ wywiera wczesne wystąpienie okresu menopauzy lub wczesne usunięcie jajników, co oznacza skrócenie czasu oddziaływania tych wszystkich naturalnych hormonów, które mogą mieć wpływ na powstawanie złośliwych nowotworów swoiście płciowych.
Wiele hormonów znajduje zastosowanie w terapii różnych chorób, ale stosowanie pewnych ich grup wpływa na wzrost ryzyka zachorowania na nowotwór. Stwierdzono, że:
· zastępcza terapia estrogenowa stosowana dla złagodzenia objawów menopauzy, zwiększa ryzyko raka endometrium oraz sutka. Ryzyko to można zmniejszyć stosując w odpowiedniej sekwencji progesteron;
· doustne środki antykoncepcyjne, mogą podwyższać ryzyko raka sutka u młodych kobiet lub u kobiet, które stosowały te środki w młodości; jednocześnie obniżają one ryzyko raka endometrium, szyjki macicy i jajnika (dyskusja na ten temat trwa). Poza tym mają one przypuszczalnie związek ze wzrostem ryzyka zachorowania na nowotwór złośliwy wątroby.
Leki
Każdy lek może mieć także nieprzewidziane działanie uboczne. Działanie zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe, w pewnych okolicznościach, mogą mieć:
· niektóre hormony sterydowe,
· leki obniżające odporność (immunosupresory), stosowane przy przeszczepianiu narządów,
· preparaty zawierające smołę i arsen,
Stosowane w chemioterapii leki cytostatyczne zwiększają ryzyko rozwoju raka. Stwierdzono, że chorzy leczeni z powodzeniem cytostatykami, po upływie wielu lat zapadali na białaczki. Pomimo wzrostu ryzyka w znaczącym stopniu uważa się, iż jest ono małe w porównaniu z korzyścią leczniczą, jaką daje chemioterapia w przypadku dziecięcej białaczki limfatycznej, ziarnicy złośliwej i raka jądra powstającego z komórek zarodkowych. Inne leki, które mogą zwiększać ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe u leczonych pacjentów, to:
· leki przeciwbólowe (zawierające fenacytynę) - podwyższają ryzyko raka nerki i innych narządów układu moczowego;
· azatiopiryna (lek immunosupresyjny) - raki skóry, chłoniaki nieziarpicze i inne rzadkie rodzaje nowotworów;
· kombinacja 8-metoksypsoralenu i UV A, które mogą wywołać raka skóry w następstwie stosowania ich w leczeniu łuszczycy.
Można także wyróżnić leki tylko podejrzane o zwiększanie ryzyka nowotworów złośliwych:
· antybiotyki;
· leki tarczycowe;
· leki nasenne i uspokajające typu Valium (leki z grupy diazepamu).
Procesy zapalne i infekcje
Istnieje kilka nowotworów, których etiologia wirusowa wydaje się prawdopodobna lub pewna. Wrusy zapalenia wątroby typu B i C, mogą być przyczyną marskości, a następnie raka wątroby. Wirus opryszczki płciowej (herpes typ II) i ludzki wirus brodawczaka (papilloma), przenoszone drogą płciową, mogą powodować zwiększenie ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy. Wirus Epsteina i Barr jest związany z częstrzym występowaniem chłoniak Burkitta i raka jamy nosowo-gardłowej. Przewlekłe zapalenia pęcherza moczowego, występujące w Afryce, spowodowane np. zakażeniem drobnoustrojem shistosoma haematobium, zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe pęcherza moczowego.
Zakażenia żołądka i dwunastnicy bakterię Helicobacter pylori zwiększa ryzyko zachorowania na raka żołądka. Niektóre z przewlekłych procesów zapalnych mogą sprzyjać powstawaniu chorób nowotworowych.
http://mediweb.pl/diseases/wyswietl_vad.php?id=588
Karcynogeneza też kancerogeneza lub nowotworzenie to zmiany zachodzące w komórce organizmu, prowadzące do powstania nowotworu. Jest to proces zachodzący na poziomie DNA komórki. Wyróżnia się w nim trzy (czasem cztery) złożone etapy: inicjację, promocję i progresję. Kancerogeneza jest najczęściej wywoływana czynnikami rakotwórczymi, takimi jak: światło ultrafioletowe, azbest, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne czy niektóre wirusy.
Etapy karcynogenezy:
· inicjacja - w tym etapie pojawia się pojedyncza mutacja DNA. Może ona powstać spontanicznie lub pod wpływem karcynogenu. W normalnych warunkach takie pojedyncze mutacje są rozpoznawane i naprawiane przez komórkowe systemy naprawcze. Gdy uszkodzenie DNA jest zbyt poważne, żeby mogło być naprawione, komórka wchodzi na szlak apoptozy. Jeśli jednak mutacja nie zostanie naprawiona, ani nie spowoduje rozpoczęcia apoptozy komórka będzie żyła dalej. Miejsce w genomie, gdzie ta mutacja zaszła, oraz czynniki, z jakimi komórka spotka się w swojej dalszej egzystencji, decydują, czy wejdzie w kolejny etap nowotworzenia. Za zainicjowane uważa się komórki, w których zaszła, i przetrwała, mutacja w obrębie genów krytycznych odpowiadających za kontrolę cyklu życiowego.
· promocja - polega na aktywacji onkogenów i zwiększeniu produkcji czynników odpowiedzialnych za wzrost i namnażanie komórek. Jednocześnie zachodzą dalsze mutacje, które nie są naprawiane. Szczególnie niebezpieczne są zmiany w genach odpowiadających za apoptozę i za hamowanie podziałów komórki Uszkodzenie właśnie tych rejonów DNA prowadzi do rozwoju nowotworu, prowadzą bowiem do charakterystycznych zmian, obserwowanych w komórkach nowotworowych. Wszystko to prowadzi do niekontrolowanego namnażania (proliferacji) zmutowanych komórek i rozwoju guza.
o inwersja - czasem wyróżniana jako osobny etap. W jego przebiegu powstają kolejne mutacje w komórkach nowotworowych, ujawniają się zmiany fenotypowe (np. inny kształt komórek nowotworowych).
· progresja - nieodwracalny etap, prowadzący do powstania nowotworu. Polega on głównie na pojawianiu się kolejnych zaburzeń molekularnych, przede wszystkim zmian w kariotypie. W miarę jak uszkodzenia się nakładają powstają klony zdolne do naciekania i tworzenia przerzutów. Progresję często nazywa się uzłośliwieniem nowotworu.
Karcynogeneza jest procesem wieloletnim, przeciętny okres rozwoju guza o średnicy 1 cm, wynosi ok. 5 lat. Zależy to jednak od rodzaju nowotworu i tkanki w której zachodzi karcynogeneza.
wikipedia
lukpie17842