5.STYLE SREDNIOWIECZA(1).doc

CECHY ARCHITEKTURY I SZTUKI ŚREDNIOWIECZA

1. STYL ROMAŃSKI

Na bazie wzorów rzymskich, karolińskich, bizantyjskich, a nawet islamskich wyrósł w architekturze średniowiecznej styl zwany romańskim. Choć termin „sztuka romańska” wprowadzono w XIX wieku, to sam styl pojawiła się w XI wieku i trwał do połowy XIII. Warto zaznaczyć, że nie we wszystkich krajach rozwijał się w tym samym czasie. Pojawił się na terenie Francji, a dzięki szlakom kupieckim i pielgrzymim rozprzestrzenił w całej Europie, stając się jednym z przejawów jej jedności. W Polsce rozwój architektury romańskiej przypada na XII i XIII wiek. Wybudowano wówczas liczne kościoły, okazałe katedry i kolegiaty oraz benedyktyńskie i cysterskie opactwa. 

Podstawowym tworzywem w architekturze romańskiej były wielkie ciosane bloki kamienne, a w rejonach gdzie brakowało kamienia budowano z dość drogiej cegły.

CECHY ARCHITEKTURY I SZTUKI ROMAŃSKIEJ :

·         sztuka miała charakter sakralny,

·         w pierwszym okresie rozwoju stylu romańskiego Kościoły budowano na planie koła (rotundy), a następnie krzyża,

·         budowla miała system nawowy (tzn. nawa główna i dwie nawy boczne), zakończone poprzecznym transeptem oraz prezbiterium, (gdzie przebywał chór) i absydą, skierowaną na wschód,

·         układ świątyni miał charakter halowy lub bazylikowy,

·         mury były grube, masywne, nadawały budowli charakter obronny,

·         sklepienia miały charakter kolebkowy, beczkowy, krzyżowy lub płaski – ten najczęściej w świątyni halowej np.: w Rawennie,

·         okna budowano stosunkowo niewielkie, wzmocnione dodatkowo wewnętrznymi kolumnami. Zastosowanie biforium (łac. biforia – dwudrzwiowy) tzn. arkadowych okien lub przezroczy podzielonych na dwie części oraz triforium okien lub przezroczy podzielonych na trzy. Takie triforium umieszczano także w grubości muru i wejściach wewnątrz kościoła.

·         sklepienia, otwory okienne, portale (obramowane wejścia do świątyni) wykańczały łuki (niepełne koła),

·         podczas budowy stosowano jeden powtarzający się moduł, co dawało poczucie porządku i proporcjonalności,

·         wewnątrz kościoła romańskiego panował półmrok, ze względu na małe okna,

·         wnętrza były bardzo skromnie zdobione,

·         zastosowanie wewnętrznych kolumn, podtrzymujących np.: sklepienia. Kolumny były proste, grube i mało ozdobne.

• Pierwsze kościoły budowane w stylu romańskim opierały się na planach świątyń starochrześcijańskich;
• W budowie sklepień, łuków i podpór stosowano nowe rozwiązania, które były trwalsze, np. sklepienia krzyżowo-kolebkowe;
• Ciężar sklepienia zaczęto opierać na kolumnach i unikać stropów nad nawami;
• Późniejsze kościoły romańskie powstawały na planie krzyża łacińskiego;
• Podłużny plan z nawą poprzeczną (transeptem) lepiej odpowiadał celom kultu;
• Wyróżnikiem stylu romańskiego była jednorodność detali, sklepienie kolebkowe lub krzyżowe, okna w nawach bocznych niewielkie, zamknięte półokrągłym łukiem;
• Z zewnątrz budowlę romańską charakteryzowały : PORTAL  z kolumnami, niewielkie galerie lub płytkie arkady oraz długie występy murów, czyli tzw. LIZENY;
• Wszystkie te elementy nie musiały występować równocześnie, gdyż na styl romański w znacznym stopniu wpływały tradycje lokalne;
• Architektura romańska wpłynęła ożywczo na rozwój innych działów sztuki: rzeźby, malowideł ściennych, złotnictwa, malarstwa.

DO NAJPIĘKNIEJSZYCH PRZYKŁADÓW ROMAŃSKIEJ SZTUKI ARCHITEKTONICZNEJ należą:

• • Kościół Notre Dame-du-Port (czyt. Notr Dam-di-Port) w Clermont-Ferrand;
  • Kościół St. Sernin (czyt. San Sernę) w Tuluzie;
  • Katedra w Wormacji;
  • Bazylika św. Michała w Hildesheim (czyt. Hildeszeim);
  • Pięcionawowa katedra w Pizie;
  • Kaplica św. Leonarda na Wawelu;
  • Katedra w Płocku;
  • Opactwo i klasztor w Czerwińsku;
  • Kościół klasztorny benedyktynów w Tyńcu;
  • Kościół św. Idziego w Inowłodzu;

2. STYL GOTYCKI

Źródła sztuki gotyckiej sięgają terenów Francji, jeszcze XII wieku. Do Polski kierunek ten przywędrował na początku XIII wieku, wraz z rozwojem zakonu cystersów. Upowszechnienie terminu „gotyk” nastąpiło w XVI wieku dzięki Georgio Vasariemu. Historycy sztuki dokonali następującej periodyzacji kultury gotyckiej:

·         wczesny gotyk – XII wiek do II połowy XIII,

·         pełny gotyk - II połowy XIII do II połowy XIV wieku,

·         późny gotyk - II połowy XIV do przełomu XV/XVI wieku.

CECHY ARCHITEKTURY I SZTUKI GOTYCKIEJ :

·         podstawa budowli była wzniesiona na planie krzyża,

·         system halowy i bazylikowy,

·         strzelistość (podyktowana chęcią wznoszenia się do Boga) i smukłość budowli,

·         system konstrukcji budowli –szkieletowy, oparty na przyporach,

·         zastosowanie filarów i żeber wewnątrz budowli,

·         cegła podstawowym materiałem budowlanym,

·         wewnątrz budowli sklepienia krzyżowo – żebrowe, wachlarzowe, siateczkowe, gwieździste, kryształowe i palmowe,

·         okna, portale i inne elementy zakończone ostrymi łukami (łuk łamany),

·         wysokie, smukłe okna zdobione witrażami,

·         rozwój architektury świeckiej np.: ratusze, sukiennice, kamienice, mury miejskie, baszty, zamki, młyny, spichrze, uniwersytety, barbakany (budowle na planie koła ze strzelnicami, służyły do obrony).

• W gotyku – ukształtował się styl, który zastąpił dotychczasowe ciężkie i masywne budownictwo na śmiałe, lekkie i strzeliste konstrukcje o przestrzennych wnętrzach;
• Budowano kościoły o układzie jednoprzestrzennym i wielonawowym;
• Ukształtowanie bryły budowli w połączeniu z wieżami, ich liczbą i sposobem rozmieszczenia, stwarzało duże możliwości kompozycji całego układu;
• Rozmaitość stosowanych sklepień i różnorodność wprowadzanych detali dawała niewyczerpane możliwości formowania wyrazu architektonicznego całości;
• Do podstawowych cech stylu gotyckiego zaliczamy: wyodrębnienie elementów konstrukcyjnych (żebra, filary) od elementów wypełniających (ścian i pól wypełniających sklepienia), lekkość sklepienia i jego konstrukcję, pozwalającą przykryć duże przestrzenie o dowolnych rzutach; zastosowanie łuków przyporowych i skarp, zapewniających stateczność nawet bardzo wysokim nawom; zastosowanie konstrukcji szkieletowej; dobre oświetlenie wnętrz otworami o dużych powierzchniach przeszklenia; otwory okienne, w których pojawiły się barwne witraże, zakończone ostrym łukiem; w nawie głównej umieszczono okrągłe okno, zwane ROZETĄ;
• Kościoły zapełniły się dekoracjami figuralnymi, ściennymi płytami nagrobnymi o tematyce ikonograficznej, przyściennymi grobowcami i tryptykami;
• Najbardziej znane przykłady gotyckich kościołów pochodzą z Francji, są to : KATEDRA NOTRE DAME W PARYŻU, KOŚCIÓŁ ST. DENISPOD PARYŻEM; TRÓJNAWOWA KATEDRA W AMIENS;
• GOTYK NIEMIECKI charakteryzował się niespotykaną gdzieindziej strzelistością rozwiązań (katedra w Kolonii);
• Polskie przykłady gotyckiej architektury to : kościół NMP w Krakowie; katedra św. Wojciecha w Gnieźnie; kościół NMP w Gdańsku; katedra św. Jana w Warszawie;

ŚREDNIOWIECZNA  - BIZANTYJSKA SZTUKA OGRODOWA

Kultura bizantyjska o silnej tradycji grecko-rzymskiej rozwinęła się na terenach wschodnich (dawnego rzymskiego imperium). Rozwinięta starożytna nauka i sztuka rozszerzyła się na Persję i Syrię, a później na kraje islamskie.

BIZNATYJSKA SZTUKA OGRODOWA :

• Jest znana przede wszystkim z przekazów literackich, mozaik i miniatur. Na ich podstawie możemy stwierdzić, że ogrody zakładane były na wzór antycznej willi czy obiektu miejskiego;
• WILLA = otoczona była przede wszystkim drzewami ozdobnymi : topolami, cedrami, cyprysami, dębami, klonami, oliwkami. Rosły tam również krzewy: róż, wawrzynu, mirtu, bukszpanu. Natomiast z drzew owocowych warto wymienić : brzoskwinie, morele, granatowce, figi, migdałowce;

• W OGRODACH PAŁACOWYCH = znajdowały się ŚWIĄTYNIE, PAWILONY ŁAŹNI, RZEŹBY, SADZAWKI Z RYBAMI, DEKORACJE ROŚLINNE, FONTANNY wykonane z kolorowego kamienia i ozdobione rzeźbami;
• Kultywowana przez Bizancjum sztuka starożytnych ogrodów dotarła wraz z Arabami na tereny zachodniej Europy. Najsilniej rozwinęła się na Półwyspie Iberyjskim, który Arabowie podbili w VIII wieku.
• Początkowo tereny Hiszpanii stanowiły emiraty wielkiego państwa arabskiego. Po upadku dynastii Omajadów stały się niezależnym kalifatem, którego stolicą była Kordoba. Tutaj obok wielkiego meczetu MEZQUITA, powstała rezydencja emirata Abd ar-Rahmana I (ok. 734 roku) wraz z okazałym ogrodem.
• Nieco później w 936 roku w pobliżu stolicy w Madinat ar-Zahra powstała inna bardzo okazała rezydencja. Składała się ona z trzech części. Pierwsza z nich : z budynkiem mieszkalnym i meczetem, znajdowała się na najniższym tarasie; Powyżej zlokalizowano wielki ogród wraz z ptaszarnią i zwierzyńcem, a na tarasie najwyższym – PAŁAC KLIFÓW ,z którego rozciągał się piękny widok na okolicę.
• Ogród był bogaty = w różne gatunki drzew, krzewów, kwiatów, wyposażony w rozbudowany system kanałów, efektownych kaskad, wodotrysków, basenów i „różnych niespodzianek wodnych”;
• W końcowym okresie panowania Arabów na Półwyspie Iberyjskim, stolica została przeniesiona do Granady; Tu powstała okazała REZYDENCJA władców-ALHAMBRA z letnim PAŁACYKIEM GENERALIFE (czyt. Generalif); Jej budowę rozpoczęto w połowie XIII w i kontynuowano dalej- aż powstał ZESPÓŁ PAŁACÓW I OGRODÓW, będący najpiękniejszym przykładem budownictwa arabskiego.

REZYDENCJA ALHAMBRA (z jęz. Arabskiego „al Hamra”- czerwona) = nazwana od koloru cegły, z której zbudowano twierdzę zachowaną do dzisiaj;

• Położona na zboczu góry, otoczona wysokim murem z 4 bramami;
• KOMPOZYCJA całego założenia jest zgeometryzowana, podzielona na wiele mniejszych, kameralnych wnętrz, oddzielonych murami żywo przypominającymi „starożytne ogrody perystylowe”; Taki układ powoduje , iż ogrodu nie widać w całości, lecz poznajemy go fragmentami, przechodząc przez kolejne dziedzińce, aż do najwyższego punktu ogrodu- LETNIEJ REZYDENCJI GENERALIFE;
• PAŁAC : w obrębie pałacu znajduje się prostokątny DZIEDZINIEC LWÓW, który swoją nazwę zawdzięcza fontannie wspartej na grzbietach kamiennych lwów ; Prowadzą do niej nieduże kanały wykute w posadzce, w której płynie woda; Regularny układ podkreślają rośliny identyczne posadzone w czterech kwaterach dziedzińca; Całość otacza podwójna kolumnada ozdobiona typowymi arabskimi ornamentami;
• Kolejnym jest DZIEDZINIEC MIRTÓW = większy i także założony na planie prostokąta;
• W centrum znajduje się : prostokątny BASEN wodny, wzdłuż dłuższych boków obsadzony strzyżonym żywopłotem z mirtu; pojedyncza KOLUMNADA i okazałe wejście do Sali AMBASADORÓW – odbijają się w lustrze wody, wzmagają siłę wyrazu tego wnętrza;
• Dziedziniec przy letnim pałacu GENERALIFE = założono również na planie prostokąta;

W centralnej jego części – znajduje się, wąski, wydłużony basen wodny z obu stron wyposażony w rząd fontann;

Największy OGRÓD ARABSKI W HISZPANII zaprojektowano w Alkazarze w Sewilli. Na miejscu dawnej warowni z XII w powstało nowe założeniem, również obronne o charakterze reprezentacyjnym. Budowę rozpoczęto w połowie XIV w . W zespole Alkazaru najbardziej charakterystyczne są 4 dziedzińce, usytuowane w szeregu wzdłuż południowej ściany pałacu- połączone ze sobą oraz z wnętrzem PAŁACU poprzez ozdobne przejścia w wysokim murze, który je otacza. Do zespoły 4 DZIEDZIŃCÓW przylega duży PARTER OGRODOWY, złożony z 8 kwater i otoczony oddzielnym murem z ozdobnymi portykami. PARTER ten, jak również inne części ogrodu, zostały przekształcone w XVI wieku.

Alhambra (Złota twierdza) to kompleks pałacowo ogrodowy zbudowany w połowie XIII w. w Grenadzie i rozbudowywany do czasów zwycięstwa rekonkwisty w 1492 r.
Generalife jest letnią rezydencją przylegającą do Alhambry.

ŚREDNIOWIECZNE OGRODY PRZYKLASZTORNE

• Na terenie zachodniej Europy rozwijała się kultura chrześcijańska.
• SZTUKĘ OGRODOWĄ  w tym kręgu kulturowym podporządkowano RELIGII.
• FORMA OGRODOWA: pełna była symboli, które odzwierciedlały oczarowanie człowieka światem jako dziełem Boga.
• ŚREDNIOWIECZNE OGRODY powstawały tam, gdzie skupiało się życie społeczne, kulturalne, naukowe, gospodarcze, a wiec przy : KLASZTORACH, ZAMKACH, a w późniejszym okresie także w MIASTACH.

• KOMPOZYCJĘ KLASZTORNEGO ZAŁOŻENIA OGRODOWEGO : determinowała reguła zakonu, która określała lokalizację klasztoru, usytuowanie poszczególnych elementów ogrodowych względem budynku kościoła, a także tryb życia zakonników;

ZESPOŁY KLASZTORNE w wielu przypadkach= będące rozległymi gospodarstwami, były w bardzo umiejętny sposób wpisywane w KRAJOBRAZ; Przemawiały za tym względy użytkowe, znaczeniowe, - ponieważ świat był „dziełem Boga i jego odbiciem”;

Niezależnie jednak od reguły zakonu w założeniach ogrodowych pojawiły się wspólne elementy jego wyposażenia.

Jednym z nich był WIRYDARZ;

WIRYDARZ = czyli kwadratowy dziedziniec w zespole budynków kościoła i klasztoru, otoczony krużgankami, żywo przypominający rzymskie ogrody perystylowe. Przecinające się pod kątem prostym drogi wyznaczały punkt centralny wirydarza – akcentowany studnią, fontanną, rzeźbą, drzewem – oraz 4 regularne kwatery ogrodowe, które najczęściej obsadzone były kwitnącymi roślinami i krzewami, czasem także ziołami lub trawą.

Sadzono rośliny o znaczeniu symbolicznym np. MĘCZEŃSTWO- kojarzono z czerwoną różą, CZYSTOŚĆ WIARY, NIEWINNOŚĆ- z białą lilią.

Wyjątkowość wirydarza polegała na tym, że przeznaczony do rekreacji i duchowego doskonalenia się zakonników, nawet pozbawiony roślin był symbolem niebiańskiego raju, do którego prowadzi przede wszystkim droga kontemplacji.

SYMBOLIKA KWADRATU – LICZBY 4 – oznaczała 4 cnoty kardynalne, 4 ewangelistów, 4 rajskie rzeki; a obecność fontanny czy studni ( WODA= SYMBOL ŻYCIA), jak również kontrast cienistych korytarzy krużganków i jasnej, świetlistej przestrzeni wirydarza, sprzyjało rozumieniu i przeżywaniu tych treści.

ZAKONNICY ZGROMADZEŃ CENOBIJNYCH (benedyktyni, cystersi) prowadzili wspólne Zycie, co w zasadniczy sposób wpływało na kompozycję całego założenia ogrodowego.

DOMINANTĄ UKŁADU była BRYŁA KOŚCIOŁA I KLASZTORU  wraz z WIRYDARZEM.

Pozostałe elementy ogrodu pozostawały raczej w luźnym kompozycyjnym powiązaniu z ośrodkiem układu.

PRZYKŁADEM SĄ : plany klasztorów benedyktynów w ST. Gallen (San Galę), Cluny (KLINI), Monte Casino, Tyńcu

                               Plany klasztorów cysterskich w : Clairvaux (Klerwo), Maulbornn (Malborn), Mogile,

                                                                                      Jędrzejowie, Sulejowie, Koprzywnicy.

ZAKONNICY REGUŁY EREMICKIEJ np. : KARTUZI I KAMDULI, prowadzili życie pustelnicze.

Każdy mnich miał swoją PUSTELNIĘ (EREM, ERMITAŻ), która była otoczona małym ogródkiem w formie wirydarza .

Domki pustelników zlokalizowane były wokół dużego wspólnego wirydarza, który wraz z bryłą kościoła stanowił centralny punkt całego założenia klasztornego.

Przykłady takich założeń znajdują się w Clermont (Klemą), Norymberdze, Kolonii, Bazylei, Pradze, Kartuzach, Krakowie.

HERBULARIUS = kolejny element założenia klasztornego, przeznaczony był do uprawy ziół i roślin leczniczych. Poszczególne rośliny (szałwia, ruta, mięta, rozmaryn, koper włoski, rumianek, wrotycz i inne) uprawiano na wydzielonych, prostych kwaterach.

Ogród otaczał mur, a w jego sąsiedztwie znajdował się dom dla lekarza, który zajmował się roślinami, stąd druga nazwa tego założenia HORTUS MEDICUS.

W pobliżu HERBULARIUS  sytuowano budynek szpitala, do którego przylegał wirydarz przeznaczony dla osób chorych.

Najczęściej w pobliżu kościoła znajdował się CMENTARZ, który również był ogrodzony.

Między regularnie rozmieszczonymi mogiłami sadzono drzewa (na ogół owocowe), dlatego całość ogrodu przyjmowała formę cmentarza-sadu.

Ważnym elementem założenia klasztornego były również OGRODY UŻYTKOWE, które przede wszystkim dostarczały owoców ...