SOWNICZEK NIEKTÓRYCH POJĘĆ

analiza pewien etap metody naukowej, na którym zebrane dane są oceniane wedle ściśle usta­lonych reguł, aby stwierdzić, co zostało odkryte.

analiza systemów światowych analiza nierówności pomiędzy narodami w dostępie do władzy i zasobów gospodarczych oraz wynikającej z tego politycznej i ekonomicznej dominacji poszcze­gólnych narodów.

autonomia w opozycji do niepewności drugi etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający do trzeciego roku życia, podczas którego sukcesy w uczeniu lub ich brak wytwarzają w dziecku albo poczucie autonomii, albo niepewności i wstydu.

badania ankietowe typ badania socjologicznego, w którym jakiejś próbie respondentów zadaje się pytania ujęte w postaci jednolitego schematu.

baza określenie Karola Marksa na materialne, ekonomiczne podstawy, które oddziałują na inne aspekty społeczeństwa.

burżuazja w analizie Karola Marksa to ci, którzy posiadają i kontrolują środki produkcji w społeczeństwach kapitalistycznych.

bycie twórczym i produktywnym w opozycji do koncentracji na sobie i stagnacji, siódmy etap w koncepcji rozwoju Erika Eriksona, obejmujący wiek dojrzały człowieka, podczas którego sukcesy w rodzinie, pracy i lokalnej społeczności kształtują poczucie, że jesteśmy w stanie nie tylko brać, ale i dawać coś z siebie innym ludziom, natomiast brak takich sukcesów prowadzi do koncentracji na sobie i stagnacji w życiu.

ciśnienie roli sytuacja, w której jest zbyt dużo sprzecznych oczekiwań w danym układzie ról w określonej pozycji społecznej, co wytwarza napięcie i nadmierne ciśnienie u osób, które usiłują sprostać tym oczekiwaniom.

cykl ekosystemu forma wzajemnych zależności polegająca na tym, że poszczególne procesy sprzęgają się ze sobą, tworząc cykle wzajemnie od siebie zależnych zjawisk i zdarzeń.

dane informacje o świecie empirycznym.

demografia dziedzina nauki, która bada procesy zachodzące w populacjach ludzkich, ich cechy, rozmieszczenie, ruchy oraz ich rozwój i upadek.

dewiacja zachowanie, które narusza obowiązujące normy.

dialektyka dialektyczny sposób argumentowania, który zakłada, że w danej formie społecznej zachodzą procesy prowadzące do jej transformacji.

dojrzałość do intymności w opozycji do izolacji szósty etap w teorii rozwoju Erika Eriksona trwający przez cały wiek młodzieńczy, podczas którego stałe i pozytywne związki wytwarzają umiejętność nawiązywania intymnych kontaktów z innymi ludźmi; dyrektywy kulturowe, zestaw wartości, przekonań, norm, a także innych systemów symboli, które człowiek wykorzy­stuje do kierowania swoim postępowaniem oraz interakcjami.

dyfuzja rozprzestrzenianie się systemów symboli kulturowych z jednej populacji do drugiej.

dyskryminacja zróżnicowane traktowanie innych ludzi, zwłaszcza tych, którzy należą do okre­ślonych grup etnicznych bądź płci, w wyniku czego otrzymują oni mniej wartościowych zasobów.

dystrybucja bogactwa procent majątku narodowego, który posiadają poszczególne części popu­lacji, zazwyczaj dwudziestoprocentowe.

dystrybucja dochodów procent ogólnych dochodów przypadających określonym częściom popu­lacji, zazwyczaj dwudziestoprocentowym.

dziedziczenie bilateralne zasada dziedziczenia określająca, że równie ważna jest zarówno męska, jak i żeńska strona rodziny i związane z nimi sieci pokrewieństwa.

dziedziczenie matrylinearne zasada dziedziczenia określająca, że żeńska strona rodziny i jej krewni (zwłaszcza płci męskiej) mają prawo do własności i sprawowania władzy.

dziedziczenie patrylinearne zasada dziedziczenia określająca, że męska strona rodziny oraz jej krewni mają prawo do własności i sprawowania władzy.

ego termin Zygmunta Freuda na określenie procesu godzenia popędów id z ograniczeniami superego, często posługujący się mechanizmami tłumienia i obrony.

egzogamia zasada stanowiąca, że poszczególne osoby mogą zawierać małżeństwa poza własną grupą pokrewieństwa bądź wspólnotą.

ekosystem system powiązań między formami życia, a także pomiędzy nimi a środowiskiem fizycznym.

eksperyment model badawczy, w którym ogranicza się wpływy uboczne, aby wyizolować skutki działania jakiegoś bodźca.

emigracja opuszczanie przez ludzi danego społeczeństwa. emocje nastroje bądź stany człowieka związane z takimi pierwotnymi uczuciami, jak: gniew, strach, smutek, szczęście i zdziwienie, oraz z ich modyfikacjami.

endogamia zasada określająca, że poszczególne osoby mogą wstępować w związki małżeńskie w obrębie danej grupy pokrewieństwa bądź wspólnoty.

etnocentryzm skłonność do traktowania własnej kultury lub subkultury jako lepszej od kultury innych ludzi bądź społeczeństw.

etnometody pojęcie wprowadzone przez Harolda Garfinkela na określenie immanentnych syg­nałów interpersonalnych wysyłanych po to, by wytworzyć założenie, że ludzie uczestniczący w interakcji tak samo patrzą na świat.

faza gry drugi etap w socjalizacji dziecka wedle teorii George'a Herberta Meada, podczas którego rozwija się zdolność przyjmowania naraz ról kilku osób, odczytywania ich punktu widzenia, oceniania siebie z tej perspektywy oraz współdziałania w grupie.

faza operacji formalnych czwarty i ostatni etap rozwoju poznawczego dziecka wedle teorii Piageta, trwający od dwunastego roku życia do wieku dojrzewania, podczas którego rozwija się zdolność do posługiwania się abstrakcyjnymi przedstawieniami otaczającego świata.

faza operacji konkretnych trzeci etap rozwoju w teorii Jeana Piageta, trwający od siódmego do jedenastego roku życia, podczas którego dzieci uczą się logicznego myślenia, jednak umiejęt­ność myślenia abstrakcyjnego nadal pozostaje ograniczona.

faza przedoperacyjna drugi etap w rozwoju poznawczym dziecka wedle teorii Jeana Piageta, trwający od drugiego do siódmego roku życia, podczas którego dziecko uczy się posługiwać symbolami w celu opisywania przedmiotów, ale zdolność do używania abstrakcyjnych symboli jest jeszcze bardzo ograniczona.

faza sensomotoryczna pierwszy etap w rozwoju poznawczym dziecka wedle teorii Jeana Piageta, trwający do około drugiego roku życia, podczas którego dziecko uczy się zapamiętywania obrazów obiektów ze swojego otoczenia.

faza zabawy wedle George'a Herberta Meada pierwszy istotny etap w socjalizacji dziecka, podczas którego nabiera ono umiejętności posługiwania się gestami oraz interpretowania tego, co sygnalizują mu pojedyncze osoby z jego otoczenia.

filozofowie oświeceniowi myśliciele społeczni we Francji, którzy bronili wolności jednostki przed arbitralnością władzy politycznej. To właśnie od nich twórca socjologii, August Comte, przejął wiele ze swoich koncepcji.

fizyczne rekwizyty wykorzystywanie przedmiotów, w tym także własnego ciała oraz przestrzeni oddzielającej je od innych osób w określonym środowisku, w celu zasygnalizowania sposobu postępowania.

formowanie poczucia tożsamości w opozycji do jego zaburzeń piąty etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający przez cały wiek dojrzewania, podczas którego zdolność do tworzenia więzi i sukcesy w tej dziedzinie prowadzą do rozwoju poczucia tożsamości, natomiast niepowodzenia w nawiązywaniu trwałych kontaktów z innymi ludźmi zaburzają świadomość tego, kim się jest.

funkcjonalizm sposób analizowania zjawisk pod kątem ich znaczenia dla potrzeb bądź oczekiwań większej całości społecznej, w której zjawiska te występują. Podejście to pierwszy zastosował Herbert Spencer.

grupa eksperymentalna osoby w badaniu eksperymentalnym, które są poddawane działaniu istotnego dla badacza bodźca.

grupa kontrolna osoby biorące udział w eksperymencie, które nie są poddawane działaniu interesującego nas bodźca i które wykorzystujemy jako grupę odniesienia dla osób poddanych działaniu bodźca.

grupa odniesienia punkt widzenia grupy, zarówno tej, w której uczestniczymy, jak i tej, która znajduje się gdzieś daleko, wykorzystywany jako ramy odniesienia do oceny samego siebie oraz kierowania własnym postępowaniem.

grupy małe struktury społeczne składające się z kilku zaledwie różnych pozycji społecznych, małej liczby członków, stosunkowo silnych więzi pomiędzy pozycjami oraz wyraźnych kultu­rowych oczekiwań co do zachowania się w poszczególnych rolach.

grupy pierwotne małe grupy opierające się na kontaktach bezpośrednich, w których ludzie czują się bardziej ze sobą związani, łączą ich bliższe, bardziej intymne i spójne stosunki.

grupy statusu społecznego termin wprowadzony przez Maxa Webera na określenie grup ludzi, którzy mają podobny styl życia, łączy ich ta sama kultura, gusty i poglądy, w związku z czym cieszą się określonym poważaniem i prestiżem.

grupy wtórne wielkie grupy, w których bezpośrednie interakcje pomiędzy ich członkami nie są możliwe, czego następstwem jest mniejsza spójność, bliskość oraz trwałość.

hierarchia nauk pogląd Augusta Comte'a głoszący, że nauki można uporządkować wedle pewnej hierarchii na podstawie czasu ich powstania oraz złożoności przedmiotu, którym się zajmują. Trudno się dziwić, że socjologia znalazła się na samym wierzchołku tej hierarchii, tuż nad biologią.

hipoteza określenie, co spodziewamy się znaleźć w naszych badaniach. Hipotezy często formuło­wane są na podstawie konkretnych teorii i wyrażają przewidywania, które ogólna teoria wiąże z konkretnym empirycznym przypadkiem (bądź przypadkami).

historia/badania historyczne typ modelu badawczego, w którym w sposób systematyczny i uporządkowany zbiera się informacje o przeszłości.

id termin Zygmunta Freuda na określenie popędów i potrzeb, z których wielu nie można ujawniać w życiu społecznym, ponieważ naruszają one liczne tabu i konwenanse.

imigracja migracja ludzi do jakiegoś społeczeństwa.

industrializacja proces wykorzystywania nieożywionych źródeł energii oraz maszyn obsługiwa­nych przez ludzi do wydobywania zasobów naturalnych, produkcji dóbr i usług oraz ich dystrybucji.

inicjatywa w opozycji do poczucia winy trzeci etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, trwający od czwartego do szóstego roku życia, podczas którego sukcesy bądź niepowodzenia w poznawaniu otoczenia i w nawiązywaniu pozytywnych relacji prowadzą do rozwoju inicjatywy albo do poczucia klęski, winy i wstydu.

innowacja technologiczna powstawanie nowej wiedzy na temat tego, jak manipulować środo­wiskiem.

instytucja gospodarki organizacja technologii, kapitału i siły roboczej w struktury mające na celu gromadzenie zasobów naturalnych, produkowanie dóbr i usług oraz ich dystrybucję pomiędzy członków społeczeństwa.

instytucja medycyny struktury społeczne, których celem jest rozwój i wykorzystywanie wiedzy świeckiej do diagnozowania, zapobiegania i leczenia chorób oraz dolegliwości.

instytucja nauki struktury społeczne, których celem jest zdobywanie wiedzy świeckiej (za pośrednictwem teorii i badań) na temat funkcjonowania rzeczywistości.

instytucja oświaty formalne struktury biurokratyczne przeznaczone do: 1) socjalizacji i ułatwie­nia ludziom zajęcia określonych pozycji w społeczeństwie, 2) gromadzenia wiedzy, 3) tworzenia nowych systemów kultury.

instytucja pokrewieństwa organizacja członków społeczeństwa połączonych małżeństwem i więzami krwi w struktury, które regulują zachowania w dziedzinie stosunków seksualnych i łączenia się w pary, dostarczają wsparcia biologicznego i społecznego, socjalizują młode pokolenie i wprowadzają je w życie dorosłe.

instytucje struktury społeczne, które organizują grupy, organizacje oraz społeczności lokalne stosownie do podstawowych potrzeb ludzi i organizacji.

integralność w opozycji do rozpaczy ostatni etap w teorii rozwoju Erika Eriksona, odpowiadający starości, podczas którego człowiek dostrzega w swoim życiu sens i ciągłość albo wpada w rozpacz.

interakcja dokonujący się między ludźmi proces wzajemnej wymiany gestów, ich interpretacji oraz dopasowywania na tej podstawie swoich działań.

...