I)METODOLOGICZNE PODSTAWY LOGOPEDI:
1)Zakres zainteresowań logopedii:
a) medyczna koncepcja- paramedyczna, ograniczająca zakres jej zainteresowań do zaburzeń i korekcji mowy oraz profilaktyki zaburzeń
b) pedagogiczna-obejmuje zakres jak wyżej oraz problemy kształtowania się mowy u dzieci, w tym dzieci z zaburzeniem słuchu oraz porozumiewania się głucho-niewidomych
c) holistyczna-obecnie ma najwięcej zwolenników, ujmuje logopedię jako samodzielną dyscyplinę naukową, zajmującą się wszystkimi aspektami mowy: embriologicznym, patologicznym, społecznym i artystycznym. Integruje wyniki badań wielu dyscyplin naukowych, które w mniejszym lub większym zakresie zajmują się mową.
2)Dyscyplina:
-psychologia
-pedagogika
-językoznawstwo
-medycyna: neurologia, laryngologia, ortodoncja, foniatria, androlog, psychiatra
3)Przedmiot zainteresowań logopedii i zadania:
a) Prawidłowy przebieg procesu nabywania sprawności językowej jest, kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej
b) profilaktyka powstawania odstępstw w kształtowaniu się rozwoju mowy:
-0-3-kształtowanie się mowy
-3-6-rozwój, czyli doskonalenie
c) etiologia i patomechanizm powstających odstępstw od normy w rozwoju mowy
d) związek zaburzeń w rozwoju mowy z innymi zaburzeniami rozwojowymi:
-procesów poznawczych ( od elementarnych procesów poznawczych do bardziej złożonych; percepcyjno wykonawczych, orientacyjnych w przestrzeni i w czasie, pamięć i uwaga, procesów umysłowych-analiza synteza porównanie uogólnienie klasyfikacja
-procesów emocjonalno motywacyjnych
e) wpływ zaburzeń rozwoju mowy i mowy na procesy adaptacyjno społeczne
f) korekta wad wymowy
g) reedukacja zaburzeń mowy w przypadku utraty
h) terapia, uczenie, usuwanie wszelkich zakłóceń zakłóceń zaburzeń rozwoju mowy oraz zaburzeń mowy
i) zapobieganie wtórnym skutkom zaburzeń mowy
II) SPOŁECZNE I LINGWISTYCZNE PODSTAWY LOGOPEDII:
4) MOWA jest czynnością złożoną i realizuje się jednocześnie w 3 sferach rzeczywistości:
-w sferze zjawisk biologiczno fizycznych-do powstawania tekstu potrzebne są sprawnie funkcjonujące narządy mowy a ich sprawność uwarunkowana jest od budowy anatomicznej i właściwej pracy ośrodków mózgowych
-w sferze zjawisk psychicznych-system językowy wyodrębnia się w umyśle użytkowników użytkowników postaci zbiorów fonemów, morfemów morfemów zbioru reguł gramatycznych, kompetencja językowa
-w sferze zjawisk społecznych-jedynie w grupie społecznej człowiek przyswaja system językowy oraz zasady używania tego systemu w różnych sytuacjach społecznych, kompetencja komunikacyjna.
5)Mowa i komponenty pojęcia:
MOWA-konkretny akt porozumiewania się ludzi za pomocą dźwięków ( prymowanie w pierwszej kolejności dźwięków, wtórnie nierymowanie przy wykorzystaniu reguł językowych)
KOMPONENTY MOWY:
a) język-abstrakcyjny, zmagazynowany w umyśle system znaków dźwiękowych, reguł operowania nim
b) mówienie-przekaz, budowanie, produkowania, zdolności jednostki ludzkiej do tworzenia ze znaków należących do danego języka wyrazów, jednostek komunikacyjnych
c) rozumienie- odbiór, percepcja, zdolność jednostki ludzkiej do odbioru komunikatów, zdań i przyswajanie im znaczeń
d) tekst-wypowiedz, komunikat, rezultat życia języka
jeśli dziecko opanowało mowę, potrafi konstruować wypowiedzi, około 6r winno konstruować wypowiedz wielozdaniową, mowa jest konkretnym aktem komunikacji a jej narzędziem jest język
Karczmarek w czynności mowy wyróżnia 2 aspekty:
-aspekt społeczny- osoba mówiąca, nadawca, przekazuje informację a rozmówca odbiorca ja odbiera, oba te procesy przekazywania i odbierania są możliwe dzięki temu, że zarówno odbiorca i nadawca znają ten sam kod język.
-aspekt indywidualny-budowanie i odbiór wypowiedzi stanowią jedną całość, są nierozłącznymi komponentami mowy.
Przekaz poprzesz: mówienie, pisanie i sygnalizowanie
Odbiór za pomocą: słuchu wzroku
Tekst w postaci: słownego, pisanego i sygnalizowanego
Termin mowa oznacza porozumiewanie się językowe uczestników konkretnego aktu komunikacji, czyli oznacza komunikację językową. Podstawowym kierunkiem języka jest wykształcenie się określonego rodzaju kompetencji:
-KOMPETENCJA JĘZYKOWA-zdolność użytkowania języka do produkowania i rozumienia wypowiedzi w danym języku, oznacza przyswojenie systemu językowego na 3 poziomach: fonologicznym, morfologicznym i syntaktycznym, czyli składniowym
-KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA-wiedza na temat zasad, używania języka w grupie społecznej, obejmuje:
*reguły organizujące językowe role społeczne inaczej zwraca się do mowy inaczej do przedmówcy
*reguły organizujące wypowiedzi w określonych sytuacjach, jasne i krótkie komunikaty dla dzieci
* reguły organizujące wypowiedzi skutecznie, czyli osiąganie celu za pomocą wypowiedzi językowej.
6)Struktura języka:
Fonem to percypowana słuchowo wiązka cech dystynktywnych głosu.
Cecha dystynktywna to cecha fonemu, dzięki której jest on odróżniany od innych jednostek systemu fonologicznego.
Zmaterializowany fonem to głoska.
Graficzny obraz głoski to litera.
1.poziom fonologiczny , jednostką jest fonem
2.poziom morfologiczny, jednostką jest morfem
3.poziom składniowy, syntaktyczny, jednostką jest zdanie
Zajmuje się budową zdania, rodzajem zdań związkami wyrazów z zdaniu
Morfem najmniejsza znaczeniowo niepodzielna cząstka wyrazu wyznaczającego albo jego znaczenie albo stosunki gramatyczne, które dany wyraz uwzględnia.
System morfologiczny składa się z fleksji( odmiana, przekształcanie wyrazów) i ze słowotwórstwa. (rodzina wyrazów)
4.poziom leksykalno-semaktyczny, znaczenie wyrazów
7)Ocena poziomu rozwoju mowy- fonologiczna
a- płaszczyzna fonetyczna języka, artykulacja, fonacja , prozodia:
*poprawność artykulacyjna poszczególnych głosek
*struktura fonologiczna wyrazów
*płynność mówienia
*jakość i barwa głosu
b-płaszczyzna strukturalno-semantyczna
*aspekt ekspresywny, produkowanie mowy:
-zasób słownika czynnego
-struktura wypowiedzi pod względem składni, logiki i gramatyki w obrębie zdań i tekstu
-poprawność fleksyjna, formy gramatyczne
*aspekt impresywny, rozumienie mowy
-zasób słownika biernego
-rozumienie wypowiedzi, , zdań pytań , poleceń , instrukcji i tekstu
c- komunikacja językowa
*nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktu werbalnego
*stosunek dziecka do samego mówienie
8)Język to dwuklasowy system
a- pierwszą klasę tworzą symbole :
-niesamodzielne fonemy, morfemy i prozedemy (pary językowe akcent, rytm i melodia)
-samodzielne wyrazy, związki frazeologiczne np. złota rączka
b- drugą klasę tworzy składnia, reguły gramatyczne, które pozwalają z symboli niesamodzielnych nie samodzielnych samodzielnych produkować nowe znaki, nowe jakościowo w liczbie nieograniczonej.
9) Percepcja i produkcja mowy-analiza psycholingwistyczna:
Odbiór mowy, czyli rozumienie komunikaty rozumnego, polega na identyfikacji słyszanych dźwięków mowy i powiązaniem ich z odpowiednią treścią. Ma charakter złożony i tworzą ją następujące zjawiska :
a-słuch fizjologiczny, realizowany przez ucho, narząd słuchowy, wyspecjalizowany na odbiór dźwięków mowy, o specyficznej wrażliwości i czułości:
*ucho zewnętrzne- zbórza drgania cząstek powierzchni
*ucho opracowuje energię bodźca
*ucho wewnętrzne- receptor przetwarza energię bodźca w impuls nerwowy doprowadzony do mózgu, receptor, droga doprowadzająca, analizator
b- słuch fonemowy, fonematyczny, zdolność do identyfikacji w językowych wypowiedziach, najmniejszych jednostek mowy, czyli fonemów do identyfikacji w językowych wypowiedzeniach, np. koza, kosa. Słuch ten rozwija się od pierwszych miesięcy życia dziecka, szczególnie jego intensywny rozwój obserwujemy ok. 8-9 mc, kiedy to pojawia się echolalia, czyli powtarzane dźwięki.
Znaczenie słuchu fonemowego fonemowego rozwoju mowy:
*zabezpiecza prawidłowy odbiór dźwięków mowy oraz prawidłowe kształtowanie się wzorców słuchowych wyrazów
*prawidłowy rozwój mowy, artykulacji, bo wzorce kinetyczno słuchowo ruchowe wytwarzają się pod kontrolą słuchu fonemowego.
*rozwija się zdolność analizy i syntezy słuchowej wyrazów, podstawa nauki czytania i pisania.
*rozwija się świadomość fonologiczna wyrazów , zdawanie sobie sprawy z budowy fonologicznej wyrazów.
Aspekty świadomości fonologicznej wyrazów:
*manipulowanie cząstkami sylabowymi wyrazu, liczenie, wyodrębnienie, przestawianie , kasowanie, dodawania sylab
*manipulowanie fonemami, liczenie wyodrębnianie, łączenie, kasowanie, dodawanie
*rozumienie , rozpoznawanie i tworzenie rymów
*literacja, rozpoczynanie, kończenie wyrazów taką samą głoską lub cząstką wyrazową, np. Król Karol..
c-pamięć słuchowa wyrazów zdolność do utrwalania, przechowywania i odtwarzania uprzednich spostrzeżeń słuchowych.
Wzorce słuchowe obejmują :
*pamięć długości wyrazów w tym ilość ilość kolejność fonemów fonemów sylab
*zdolność zatrzymywania w pamięci, związków frazeologicznych oraz ciągu wyrazów połączonych związkami logiczno-dramatycznymi.
d- umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych wyrazów z odpowiednimi desygnatami
desygnat to fragment rzeczywistości pozajęzykowej , przedmiot materialny lub wyobrażenie myślowe podporządkowane danej nazwie
e- umiejętność rozszyfrowywania związków występujący między wyrazem w zdaniu , wynikających z kontekstów gramatyczno logicznych.
III) FONETYKA I FONOLOGIA JĘZYKA POLSKIEGO:
10)Fonologia-zajmuje się dźwiękami mowy w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikowania się.
Fonem-najmniejszy, dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy językowej; występowanie cech dystynktywnych głoski tj zwartość, przedniojęzykowość, dźwięczność to fonem.
Głoska-najmniejsza część wyrazu ( spółgłoski i samogłoski)
11)Artykulacja spółglosek-miejsce artykulacji:
a) wargowe:
-dwuwargowe-zwarcie obu warg np. p,b,m
-wargowo zębowe-zbliżenie górnych zębów do dolnej wargi, szczelina np. f,v
b) przedniojęzykowe
-zębowe-zwarcie lub zbliżenie czubka języka do przednich zębów np. t,d,c,s,z,n
-dziąsłowe-zwarcie lub przybliżenie czubka języka do dziąseł np. c,s,z,t,d,n,r,l
c) środkowojęzykowe
-prepatalne i postpatalne-ś,ź,ć,ń,i, uwypuklenie środka języka w stronę podniebienia twardego
d) tylnojęzykowe-welarne-wygięcie tylnej części języka ku podniebieniu miękkiemu-k,g,x,y,z
Dźwięczne-wiązadła zsunięte a powietrze wprowadza w drgania-b,d,g,u,z,,ź,m,n,ń,r,l,u,i
Bezdźwięczne-rozsunięte wiązadła i swobodny przepływ powietrza-p,t,k,c,ć,f,s,ś,x
12) Sposób artykulacji spółgłosek:
a)otwarte
b)półotwarte-rozwarcie narządów mowy
c)nosowe-zwarcie następuje w jamie ustnej:
-wargowe np. m
-zębowe np. n
-dziąsłowe np. n
-środkowojęzykowe np. ń
-tylnojęzykowe np. n,ń
d)drżące-kilkakrotne zwarcie między czubkiem języka a dziąsłami, podzielone od siebie krótkimi momentami w których powietrze swobodnie przepływa np. r
e) boczne-czubek języka zwiera się z górnymi zębami lub dziąsłami
f) szczelinowe-f,v,s,z,ś,ź,x,y
-zwarto szczelinowe-zajmują pozycję pośrednią pomiędzy szczelinowymi a zwartymi np. c, ć
-zwarte-pełne zwarcie w jamie ustnej, dwuwargowe,zębowe, środkowojęzykowe i tylnojęzykowe np. p,b,d,t,k,g
g) półsamogłoskowe-zwarto wybuchowe
13) Cechy głosek-5 cech dystynktywnych:
-ustna lub nosowa
-twarda lub miękka
-dźwięczna lub bezdźwięczna
-sposób artykulacji
-miejsca artykulacji
14) Samogłoski:
-w czasie wypowiadania samogłosek w środkowej płaszczyźnie aparatu mowy powstaje kanał bez zwarć i szczelin, kanał ten to otwór. Samogłoski są zawsze dźwięczne, są ośrodkami sylab, każda sylaba zawiera 1 i tylko 1 samogłos.
Wyróżniamy samogłoski:
-tylne-o,u
-środkowe-a
-przednie-e,i,y
Dla artykulacji samogłosek ważne są pionowe ruchy języka
POZIOMY JĘZYKA:
-System fonologiczny
-treść
System gramatyczny:
-morfologiczny-słowotwórczy i fleksyjny
-składniowy
System leksykalno semantyczny:
-fonologiczny, dźwiękowy
-gramatyczny, gramatyka i reguły
-morfologiczny, budowa wyrazów
-składniowy, budowa zdań
-słowotwórczy,tworzenie nowych wyrazów
-leksykalno semantyczny,znaczenie słów i tworzenie nowych
IV) PSYCHOLOGICZNE I PSYCHOLINGWISTYCZNE PODSTAWY LOGOPEDI:
8)Produkcja mowy w ujęciu psycholingwistycznym wg. B.Kaczmarka
Mówienie, nadawanie mowy, produkowanie to zespół czynności psychicznych, fizjologicznych fizjologicznych fizycznych polegający na przekształcaniu spostrzeżeń , wyobrażeń wyobrażeń i procesów myślowych w odpowiednie symbole dźwiękowe:
*Ideacyjny- jest ogólnym zamysłem wypowiedzi opiera się na wiedzy i doświadczeniu zgromadzonym w umyśle nadawcy.
*cerebracja- myślowe sformułowanie wypowiedzi słownej z magazynu językowego wybierane są symbole, które następnie są łączone ze sobą zgodnie z zasadami gramatycznymi danego języka. Ogółem etap ten to strukturalizowanie zmagazynowanych w pamięci wiedzy i doświadczenia informacji.
* strukturalizowanie zmagazynowanych w pamięci wiedzy niedoświadczenia w informacji. Transformacja ukształtowana pod względem semantycznym i gramatycznym komunikatu w odpowiadający mu schemat artykulacyjny. Jest on kodowany jako program motoryczny i ośrodku ruchowym naszego rzędu przekształcone w impulsy nerwowe, wywołujące konkretne ruchy artykulacyjne. Wynikiem realizacji tego programy jest substytucja foniczna w płaszczyźnie suprasegmentalnej.
9) Obszary lewej półkuli kierujące czynnościami mowy:
a- ośrodek Broka- ośrodek ruchowy mowy, tylna część zakrętu czołowego środkowego i dolnego, odpowiedzialna za organizację procesów ruchowych tj. dynamiczny aspekt mowy, dokładniej odpowiada za łączenie głosek w wyrazy, wyrazów w zdania oraz formułowania płynnych odpowiedzi
b- obszary kory leżące ku przodowi od ośrodka Broca organizują bardziej złożone formy czynności mowy, czyli odpowiadają za wypowiedź.
c- okolica przedczołowa zajmuje się aspektami mowy, rozumieniem treści i wpływem mowy wewnętrznej i zewnętrznej na zachowania.
d- Tzw. Dodatkowa okolica ruchowa znajduje się na przyśrodkowej powierzchni lewego płata czołowego lub za korową reprezentacją prawej kończyny dolnej, pole projekcyjne kory ruchowej.
e- ośrodek Wernickiego okolica zakrętu szynowego górnego pole słuchowo-styczne . Odpowiada za słuch fonematyczny, czyli za analię i syntezę mowy. Jest niezbędne doozpoznawania elementów języka, czyli głosek wyrazów i zdań. Czynności kodowania mowy- funkcja kontrolna skąd przekazywana jest informacja do ośrodka ruchu.
f- okolica płata skroniowego otaczająca ośrodek wernickiego- słuchowo-kinestyczny , przekazywanie śladów pamięciowych niezbędnych do rozpoznawania mowy, i formułowania wypowiedzi. Pole projekcyjne kory słuchowej.
g- wieczko czołowo-ciemieniowe, znajduje się w bocznej dolnej części zakrętu środkowego. Odgrywa ważną rolę w formułowaniu głosek od niego zależy ułożenie narządów mowy.
h- okolice styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego zdolności do posługiwania się złożonym systemem logiczno-sympraktycznym , odgrywa ważną rolę w kształtowaniu pojęć, tutaj znajduje się ośrodek mowy pisanej.
10) Budowa wypowiedzi językowej:
a- treść – oparta o wiedze i doświadczenie
b- forma językowa- symbole językowe i reguły gramatyczne
c- substancje, tworzywo- foniczne, czyli wyprodukowane kanałem artykulacyjnym i graficznym. Płaszczyzna segmentalna, czyli głoska dla tworzenia fonicznego a litera dla graficznego. Płaszczyzna suprasrgmentalna, czyli prozodia i interpunkcje.
11) Podstawy klasyfikacji zaburzeń i opóźnień w rozwoju mowy:
Rozwój mowy należy oceniać na tle ogólnego rozwoju psychoruchowego dziecka. Proces ten rozpoczyna się od chwili urodzenia i przechodzi przez kolejne stadia rozwojowe, które dziecko prezentuje określony poziom sprawności i umiejętności w zakresie możliwości użycia języka przez dziecko. Rozwój psychomotoryczny jest procesem, w którym motoryka i sprawności wykonawcze są ściśle powiązane z całokształtem czynności poznawczych emocjonalno-motywacyjnych. Mowa jest jedną z funkcji psychomotorycznych, dlatego dlatego jednej strony rozwój tej czynności uzależniony jest od rozwoju pozostałych czynności poznawczych i wykonawczych. W związku z tym wszelkie zaburzenia rozwoju psychoruchowego mogą doprowadzić do zaburzeń w rozwoju mowy. Norma rozwoju uważa się te osiągnięcia w zakresie poszczególnych funkcji, które stwierdza się u większości dzieci w danym wieku.
Gdy obserwujemy niewielkie odchylenia od urodzenia mówi się o różnicach indywidualnych. W wypadku, gdy określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie to jest opóźniony rozwój mowy. (okres kształtowania mowy do 3 roku życia a rozwój od 3-7). Jest przejawem dysharmonii rozwojowych, następstwem oddziaływania czynników środowiskowych, wyrazem zaburzeń sensorycznych sensorycznych poważnych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego.
ORM- kryterium przyczynowe wg Tarnowskiego.
-jest konsekwencją różnic indywidualnych indywidualnych zakresie tępa i rytmu rozwoju psychomotorycznego lub braku dojrzałości aparatu artykulacyjnego, ogółem nie obserwujemy innych zaburzeń rozwoju dziecka, i głównym symptomem jest opóźnienie rozwoju mowy czynnej przy zachowanym rozumieniu.
-następstwo zaburzeń o określonej etiologii: zaburzenia słuchu, niepełnosprawność intelektualna, uszkodzenie ośrodkowego układu mózgowego, dysmorfie w obrębie twarzo-czaszki np. rozczep i wady zgryzu, zaburzenia psychiczne, globalne zaburzenia rozwojowe jak autyzm i MPD.
12) Okresy rozwoju mowy:
a- od0-3 roku życia okres kształtowania się mowy, przedjęzykowy, wypowiedzi jednio i dwu wyrazowe, zdania. Dziecko 3 letnie ma w pełni biernie ukształtowany system fonologiczny, wszystko rozumie wie jak brzmi dane słowo, chociaż nie zawsze potrafi je prawidłowo wypowiedzieć. Ma pełne warunki anatomiczno-fizjologiczne, pełne uzębienie, prawidłowo wysklepione podniebienie, spionizowany język, do przechodzenia z wymowy dziecięcej, na dojrzałą.
b-dziecko 4-5 letnie powinno zasadniczo wypowiadać wszystkie głoski, prawidłowo jednak między dziećmi istnieją różnice indywidualne wynikające z tempa, rytmu i rozwoju. Jeśli dziecko substytuuje głoski, czyli zamiennie trudniejsze na łatwiejsze sz cz dź ż na s c dz z mówimy o artykulacji niedojrzałej i stosujemy na to ćwiczenia dynamizujące. Natomiast, jeśli dziecko deformuje głoski- wymowa między zębowa , przyzębowa, boczna, obustronna, krtaniowa, nosowa, wówczas mówimy o wadzie wymowy, która wymaga interwencji logopedycznej.
c- po 6 roku rozwój artykulacji powinien być zakończony. Mogą zdarzyć się problemy, w artykulacji wyrazów np., kaloryfer, kołdra.
V) KLASAYFIKACJA ZABURZEŃ MOWY:
13) Diagnozowane i klasyfikacja zaburzeń mowy stwarza ciągle wiele problemów z uwagi na:...
dota1985