Artykuły Henrykowskie (12.05.1573 r.)
· w 1572 r. umarł bezpotomnie Zygmunt August i próbowano zorganizować państwo w okresie bezkrólewia
· obóz protestancki (dysydencki) domagał się na piśmie zasad wyboru nowego króla jego pozycji ustrojowej
· wybrano Henryka Walezego, który odmówił przyjęcia i nie obowiązywały
· przyjął Stefan Batory (1576 r.)
· I akt konstytucyjny; konstytucja wieczysta, niepełna
· podstawy organizacji państwa w czasie bezkrólewia
· wstęp +21 artykułów
· zasady:
władzę państwową sprawowała konfederacja kapturowa
interrex – prymas; reprezentował państwo na zewnątrz i kierował administracją wewnętrzną; miał przeprowadzić wybór króla w drodze wolnej elekcji ( musiał zwołać sejmy:
a konwokacyjny – zawiązywano konfederację generalną i zatwierdzano skład sądów kapturowych; ustalano czas i regulamin elekcji oraz terminy sejmików przedsejmowych
b elekcyjny- więcej posłów niż na zwykłym sejmie; posłowie przedstawiali kandydatów na tron; każdorazowo redagowano pacta conventa (zobowiązania osobiste elekta); obradowano w 3 kręgach: Senat, Izba Poselska oraz szlachta z województw i ziem; w głosowaniu brali również udział przedstawiciele uprzywilejowanych miast; gdy podwójna elekcja o wygranej decydowała siła
c koronacyjny – tradycyjnie w Krakowie; sejm nadzwyczajny; koronacja dokonana przez prymasa lub zastępstwo biskupa; potwierdzał uchwały sejmowe podjęte w czasie bezkrólewia
władza oparta na umowie między elektem a szlachtą
zasada wolnej elekcji i zakaz powoływania następcy za życia
król musi zasięgać opinii Senatu w sprawach wojny i pokoju
pospolite ruszenie -> opinia Sejmu
Rada 16 senatorów - rezydentów u boku króla (4 stale)
Rady Senatu – senatus consulta
Brak aparatu administracyjnego na szczeblu centralnym
Zwoływanie co 2 lata sejmu (zwykły – ordynaryjny; nadzwyczajny – ekstraordynaryjny)
Prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi -> forma rokoszu, konfederacje
· Od 1632 r. część przepisów artykułów zaczęto włączać do pacta conventa; z czasem artykuły henrykowskie stały się ich niezmienną częścią
·
Prawa Kardynalne (1768 r.)
· Ustawodawstwo sejmu delegacyjnego, repinowskiego (1676 – 1678)
· Charakter ustawy zasadniczej; konstytucja niepełna
· Wstęp+24 artykuły
· Sejm zgodził się na wyłonienie delegacji -> decydowała w imieniu całego sejmu
· Ambasador Rosji Repin wymusił decyzje
· Miały być wieczyste i niewzruszalne
· Liberum veto na sejmach wolnych dla każdego (ugruntowanie zasady)
· W sprawach materiae status -> jednomyślność (podatki, liczebność wojska, pokój i wojna, sejmiki)
· Materie ekonomiczne większością głosów
· Przetrwało do Sejmu Czteroletniego
· Różnowiercy otrzymali równouprawnienie w dostępie do urzędów publicznych
· Gwarancja ustroju Rzeczpospolitej ze strony Rosji
· niepodzielności Rzeczpospolitej (z inicjatywy Rosji)
· nim dobiegły końca obrady sejmu, w Barze na Podolu zawiązano konfederację barską (27.02.1768) -> w imię obrony wiary katolickiej; skierowana przeciwko królowi Poniatowskiemu i Rosji; działania partyzanckie z czasem ogarnęły cały kraj; masowy ruch polityczny i religijny ; wzrost świadomości politycznej szlachty; klęska przyczyniła się bezpośrednio do rozbioru Polski
Prawa Kardynalne (1775 r.)
· konstytucja niepełna
· nowelizacja wcześniejszego aktu
· rozbiór stał się faktem; sejm konfederacyjny potwierdził dokonane rozbiory w 1773 r. (były delegacje)
· na tron może być wybrany jedynie „Piast”, szlachcic posesjonat (przeciwko ciągłości dynastycznej Wettynów i Wazów)
· wolna elekcja viritim
· prawo wypowiedzenie królowi posłuszeństwa
· jednomyślność (poza sprawami mniejszej wagi)
· konstrukcja 3 stanów sejmujących ( król, Izba Poselska i Senat)
· przywileje szlacheckie ( nietykalność osobista, równość przy obsadzie urzędów i ich dożywotniość)
· zwierzchność dominalna nad chłopami
· Komisja Edukacji Narodowej – utworzona przez sejm 14.10.1773 r.; wspólna dla Korony i Litwy; przewodniczył prymas; członkowie na 6 lat przez króla; zwierzchność nad całym szkolnictwem; reforma uniwersytetów; program szkolnego wychowania obywatelskiego
· Rada Nieustająca (1775 - 1789 r.) – rząd centralny kosztem uprawnień króla; pozbawiona kompetencji prawodawczych i ustrojowych; akty w „imieniu króla w Radzie Nieustającej”; król przewodniczącym; 36 konsyliarzy (radców) powoływanych przez Sejm; w 1776 r. rozszerzono uprawnienia w zakresie ustalania i rozwijania prawa; 5 departamentów
Konstytucja 3 Maja 1791 r.
· na 6.10.1788 r. ustalono obrady sejmu; następnego dnia zawiązano akt konfederacji generalnej; marszałkiem koronnym – St. Małachowski; litewskim - Sapieha;
· początkowo miały być tylko reformy, nie planowano konstytucji
· po raz pierwszy prace niejawne w toku legislacyjnym (1788-1790 na obradach plenarnych przekazywano cząstkowe regulacje i to spowodowało protest sejmujących, którzy utworzyli własny „Projekt do formy rządu” (republikański; ograniczono pozycję króla; prawa konstytucyjne; prawa kardynalne; próba ujęcia wszystkiego w jednym akcie)
· w 1790 r. podwojono skład sejmu – 509 osób na wspólnych obradach
· projekty
„marzenia dobrego obywatela-odnosił się do dyktatu króla; monarchia konstytucyjna oparta na modelu angielskim
„reforma konstytucji”- wywołał wiele zastrzeżeń, że Małachowski zlecił Kołłątajowi opracowanie jego nowej wersji (wiele skreśleń i nieczytelny)
„Prawa konstytucyjne” – Kołłątaj wprowadził dodatkowo niektóre swoje rozwiązania; kompromis między koncepcją króla a przywódcami Stronnictwa Patriotycznego; wielu autorów: Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, sekretarz królewski ks. S. Piattoli
· Ważna była opinia publiczna i zdobycie poparcia -> kuźnica kołłątajowska i radziwiłłowska
· Wcześniej ustalone i włączone do konstytucji
„prawo o sejmikach” – wykluczyło z sejmików szlachtę nieposiadającą; osoby uprawnione wypisywano w księgach ziemiańskich; kadencja posłów 2 lata
„prawo o miastach królewskich” – przyznano mieszczanom posesjonatom przywileje, które do tej pory przysługiwały tylko szlachcie
· Uchwalona w trybie nadzwyczajnym (uproszczona procedura); doszła do skutku w drodze swoistego zamachu stanu;
· Obrady 3 maja -> współcześni mieli świadomość, że są świadkami ważnego wydarzenia; 128 sejmujących; na początku 72 przeciwników, potem zmalało do 28; wielu przeciwników nie zdążyło wrócić z ferii świątecznych; król zaprzysiągł konstytucję na ręce biskupa; po zakończeniu obrad zwolennicy udali się na mszę; obrady sejmowe odroczono do 5 maja; Małachowski nie dopełnił wpisu konstytucji do księgi warszawskiej
· Obrady 5 maja-> podpisano ustawę rządową i naprawiono zaniedbania; od tego dnia weszła w życie; uchwalono „Deklarację Stanów Zgromadzonych”- od tego czasu przeciwnicy konstytucji buntownikami, 8 maja świętem, władze wykonawcze mają przysięgać na konstytucję
· Ustrój społeczny
Szlachta
wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu prywatnym i publicznym, wolność, własność, równość, bezpieczeństwo osobiste jako niewzruszone
szlachta-ziemianie – posesjonaci
W ustawach szczegółowych też inne wolności szlacheckie (np. zwolnienie od kwaterunku wojskowego)
utrzymanie zwierzchności dominalnej szlachty nad chłopami
(wg Konstytucji) wewnątrz stanu szlacheckiego „równość wszystkiej szlachty” – dot. posesjonatów; szlachtę nieosiadłą i czynszową odsunięto od wpływu na sprawy publiczne, pozbawiając ją prawa do udziału w sejmikach (by zapobiec manipulacjom magnatów)
zasada, że świeże szlachectwo nie daje w I i II pokoleniu prawa piastowania wyższych urzędów
Konstytucja 3 Maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały ustrój stanowy, ale mniej rygorystyczne przegrody stanowe → szlachectwo to nie tylko urodzenie, ale i własność ziemi + funkcja społeczna
Krytyka ze strony radykalnego skrzydła obozu reformatorsko-patriotycznego (nobilitacja mieszczan nie będzie służyć podniesieniu pozycji miast, a wręcz przeciwnie – bo najwybitniejsi i najbogatsi mieszczanie przejdą do szlachty)
Mieszczanie
Ustawa o miastach królewskich przyznawała posesjonatom tych miast przywileje, jakie dotąd przysługiwały tylko szlachcie
a nietykalność bez wyroku sądowego (rozszerzone w praktyce też na Żydów w miastach) → neminem captivabimus nisi iure victum
b prawo nabywania dóbr ziemskich
c prawo piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, dostęp do palestry, niższe rangi oficerskie
d częste nadawanie szlachectwa
Postanowienia te → wyraz zbliżenia szlachecko-burżuazyjnego, przy utrzymaniu dominacji szlachty
Obcych rzemieślników i kupców zachęcano do osiedlania się w miastach (wiele swobód)
Ustawa mogła dotyczyć również miast prywatnych w razie ich dobrowolnego i indywidualnego poddania pod moc ustawy
Chłopi
Źródłem wartości jest ziemia i praca na niej
Zagwarantowanie minimalnych praw
zachęcanie dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych lub zbiorowych co do rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń (wiążących obie strony).
zapewnienie wolności osobistej przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy zechcieliby wrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy
„opieka prawa i rządu krajowego”
Rozwiązanie problemu nieefektywnej pańszczyzny
ustawy o Komisji Policji i komisjach porządkowych (Komisja Policji mogła jednak tylko udzielać rad i ostrzeżeń dziedzicom, a komisje porządkowe – przedstawiać odpowiednie wnioski na sejm)
ustawa o sprzedaży królewszczyzn (1792r.) - zapewniała chłopom osiadłym w tych dobrach własność wieczystą (użytkowanie) ziemi i wolność osobistą
Stosunki wyznaniowe - swoboda wyznań, ale tradycyjne pierwszeństwo religii katolickiej; tron i stanowiska ministerialne dla katolików
Naród i obywatele - proces formowania się nowoczesnego narodu polskiego, podejmującego walkę w obronie niepodległości; „naród” - cała ludność, mieszczanie, chłopi i szlachta; teoria zwierzchnictwa narodu; odejście od „narodu szlacheckiego” na rzecz demokratycznej koncepcji narodu
· Ustrój polityczny
Konstytucja 3 Maja świadomie pominęła sprawę wzajemnego stosunku Korony i Wielkiego Księstwa – wynik tendencji Stanisława Augusta do centralizacji władzy i unifikacji Rzeczypospolitej
uchwalono „Zaręczenie wzajemne obojga narodów” (akt ten miał odtąd być częścią paktów konwentów zaprzysięganych przez monarchów) - w powołanych wspólnych Komisjach Wojskowej i Skarbowej połowa członków z Wielkiego Księstwa, a przewodnictwo przemienne; osobne urzędy centralne; osobna kasa skarbowa i skarbowy trybunał litewski; zacieśnienie unii, ale nadal federacyjny charakter Rzeczypospolitej Obojga Narodów
„wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu” à idea demokratyczna; zwierzchnictwo narodu
Konstytucja głosiła zasadę „rządu umiarkowanego” – trójpodział władzy
Sejm
a Dwuizbowy: Izba poselska: 204 posłów wybieranych na sejmikach + 24 plenipotentów miast → sejm pozostał szlachecki; senat (izba wyższa): 102 (wojewodowie i kasztelanowie) + biskupi diecezjalni i ministrowie oraz kijowski unicki metropolita (od 1790) = razem 132.
b zmniejszono uprawnienia króla w zakresie ustawodawstwa
c Sejm mógł się zbierać także z mocy prawa, jeśli w oznaczonym terminie król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu. Mógł też zbierać się na zarządzenie marszałka sejmu, gdyby król nie zwołał sejmu w przypadku konieczności nadzwyczajnej na wniosek marszałka.
d Walcząc z przewagą magnacką ograniczono rolę senatu. Otrzymał on tylko prawo weta zawieszającego w zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych; senatorowie nie otrzymali prawa inicjatywy ustawodawczej
e Ustawa o sejmach z 16 maja – po śmierci Stanisława Augusta jego następcy będą mogli powoływać senatorów tylko spośród kandydatów przedstawionych przez sejmiki (byliby to ludzie zaufania szlachty-posesjonatów)
f zniesienie mocy wiążącej instrukcji sejmikowych, które krępowały posłów
g sejm „zawsze gotowy” – posłowie wybierani raz na 2 lata zatrzymywali mandaty na całą kadencję i w każdej chwili mogli być zwołani na sesję nadzwyczajną; sesje „prawodawcze”, tj. zwyczajne – 70 do 100 dni; sesje nadzwyczajne np. w sytuacji różnic między królem a Strażą Praw lub Strażą a komisjami
h władza ustawodawcza i kontrola rządu oraz nadzór nad wszystkim organami w państwie
i zniesiono liberum veto wprowadzając zasadę większości głosów (prostej lub kwalifikowanej)
j deputacje – komisje, którym sejm powierzał prace nad projektami uchwał → sejm miał tylko przyjmować, odrzucać lub odsyłać projekt w celu poprawek
k w skład Straży Praw wchodził marszałek sejmu – czuwał nad wykonaniem ustaw i uchwał sejmowych oraz nad całością spraw kraju
...
ziomek217