Sławomir Maszewski

KONSTYTUCJA 3 MAJA. ANALIZA.

NARODZINY KONSTYTUCJI

Projekty Konstytucji

Między wrześniem 1789 a lipcem 1790 roku podjęła czynności Deputacja do ułożenia projektu no­wej formy rządu. Od XII.1790 roku pojawiają się projekty konstytucji przygotowywane konspiracyjnie

W dniu 23.XII.1789 roku uchwalono „Zasady do poprawy rządu”, a w sierpniu 1790 roku Deputacja wniosła pod obrady „Projekt do formy rzą­du" autorstwa Ignacego Potockiego
o charakterze „republikańskim” przewidujący ograniczenie władzy królewskiej. Dopiero w grudniu 1790 roku dochodzi do porozumienia z królem. Między grudniemXII.1790 a kwietniem 1791 roku na niejawnych spotkaniach przygotowano kil­ka tekstów:

q       „Marzenia dobrego obywatela”, przewidujące ideę monarchii kon­stytucyjnej)

q       „Reforma konstytucji”

q       „Prawa konstytucyjne” Hugona Kołłątaja.

Projekty konstytucji przygotowywano w ścisłym gronie. Pierwszy opracował sam król Stanisław August Poniatowski w języku francuskim. Rozwinął go królewski sekretarz, Włoch – Scypion Piattoli, a poprawiał go Ignacy Potocki przy udziale Hugona Kołłątaja. Poprawiony tekst wrócił do króla, który w marcu 1791 roku opracował nową wersję, którą poddali krytyce Potocki i Kołłątaj. W efekcie nową redakcję powierzono Kołłątajowi. Jego wersję przedyskutowano w szerszym gronie i z tego właśnie tekstu wyłonił się projekt konstytucji 3-go Maja. Autorami Ustawy Rządowej byli więc w równym stopniu: król, Scypion Piattoli, Ignacy Potocki i ks. Hugo Kołłątaj

Początkowo przewidywano ogłoszenie konstytucji 5 maja. Kiedy jednak z inicjatywy hetmana Franciszka Ksawerego Branickiego stronnictwo prorosyjskie zaczęło ściągać na ten termin swoich zwolenników do Warszawy, postanowiono przyspieszyć zamach o dwa dni. Wieczorem 2 maja, na prywatnym posiedzeniu, przedstawiono posłom – zwolennikom reform, tekst projektu konstytucji i uzyskał on jednomyślną aprobatę. Uznali oni, że jedynym sposobem ratowania Ojczyzny jest silny rząd, działający suwerennie wobec państw ościennych.

W nocy z 2 na 3 maja na tajnym zebraniu u marszałka Stanisława Małachowskiego zawiązano Asekurację, której członkowie zobowiązali się pod przysięgą bronić konstytucji
w następnym dniu.

Rankiem 3 maja wartę przed Zamkiem zaciągnął regiment piechoty szefostwa Działyńskich. Na tarasach przed Zamkiem zatoczono kilkadziesiąt armat. Na sali sejmowej też podjęto nadzwyczajne środki ostrożności. Rębacze Branickiego zostali otoczeni przez „arbitrów” wywodzących się ze stronnictwa patriotycznego.

Na posiedzeniu sejmowym zebrało się 182 posłów. Wśród nich było 110 zwolenników Ustawy Rządowej i 72 jej przeciwników.

Debata trwała ponad siedem godzin. Zwolennicy reform zwracali uwagę na potrzebę wzmocnienia rządu wobec zagrożeń zewnętrznych, aby Polska nie stała się „niechybnym łupem przemocy i zmownej chciwości sąsiadów”.

Od początku przeciwnicy konstytucji usiłowali nie dopuścić do jej uchwalenia. Poseł kaliski Jan Suchorzewski wołał na sali sejmowej, że „uknowana jest rewolucja, która wolność narodu zmieni w niewolę”. Cisnął pod nogi króla order Św. Stanisława, który otrzymał za projekt Ustawy o miastach. Następnie przyprowadził na salę obrad swego sześcioletniego syna, grożąc, że raczej go zabije, niż dopuści do uchwalenia Ustawy. Wreszcie naśladując gest Rejtana, własnym ciałem bronił posłom dostępu do króla. Tę tragikomiczną farsę przerwał znany siłacz, poseł inflancki, Kublicki, który odebrał dziecko Suchorzewskiemu i oddał je matce, a jego samego wyniósł z sali sejmowej.

Inny reprezentant stronnictwa prorosyjskiego, poseł łęczycki Janikowski, totumfacki hetmana Branickiego, zbliżywszy się do swego protektora szepnął mu do ucha: „A co, panie Ksawery, machniemy?” i wymownie położył rękę na rękojeści szabli. Branicki odpowiedział mu: „Wara”, gdyż otaczało go dwóch „arbitrów” ze stronnictwa patriotycznego. A ci nie należeli oni do ułomków. W sumie na sali sejmowej doliczono się 22 protestujących oponentów.

Wtedy milczący dotąd poseł Michał Zabiełło zerwał się z miejsca i krzyknął: „Jestem za projektem i każdy jest za nim, kto prawdziwie kocha Ojczyznę. Prosimy cię, Najjaśniejszy Panie, abyś na wykonanie jego złożył przysięgę”.

Wtedy Stanisław August Poniatowski zaprzysiągł konstytucję w atmosferze, o której pisał Kołłątaj – „król stojąc na krześle tronu zdawał się ojcem otoczonym od ludu dzieci, które do niego wyciągały ręce, błagając, by swego i ich szczęścia nie odwłóczył”. Ustawy nie przegłosowano.

Potem król, senatorowie i posłowie przeszli do katedry Św. Jana. Oczywiście król nie szedł ulicą jak na obrazie Jana Matejki, do katefry udał się jak zwykle krużgankiem łączącym Zamek
z kościołem. W świątyni uroczyście powtórzono przysięgę na wierność konstytucji i odśpiewano „Te deum laudamus”. „Prawo nasze rewolucyjne” (według określenia Stanisława Augusta) stało się faktem.

TREŚĆ USTAWY RZĄDOWEJ

Konstytucja nosząca oficjalną nazwę „Ustawa Rządowa. Prawo uchwalone dnia 3 maja roku 1791” składa się z introdukcji (preambuły) i 11 artykułów.

Introdukcja zawiera uzasadnienie wprowadzenia Ustawy Rządowej powołując się na sprzyjającą sytuację międzynarodową. Interesującym fragmentem jest legitymizacja władzy królewskiej, którą wyprowadza się „z bożej łaski i woli narodu”, łącząc zasadę legitymizmu
z zasadą suwerenności ludu. W tytulaturze monarszej zawarta została ciekawa koncepcja terytorialna Rzeczypospolitej. Władca zachował tytuły ziem nie tylko utraconych po I rozbiorze Polski (1772), ale też tych, których Rzeczpospolita wyrzekła się w 1667 roku (Smoleńsk, Czernihów, Kijów). Świadczy to o nawiązaniu do idei terytorialnej z czasów świetności Rzeczypospolitej doby Władysława IV. W introdukcji nie wspomina się o Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a więc Ustawa realizowała zasadę jednolitości państwa, likwidując dualizm Rzeczypospolitej.

Artykuł I (Religia Panująca) przyznawał religii katolickiej status religii państwowej, zakazując apostazji (zmiany wyznania) pod karą sadową. Nawiązywał jednak do tradycyjnej tolerancji religijnej stanowiąc „pokój w wierze” i obiecując „opiekę rządową” innym wyznaniom.

Następne artykuły (II–IV) (Szlachta Ziemianie; Miasta i Mieszczanie; Chłopi Włościanie) zachowują odrębność stanową społeczeństwa. Szlachta utrzymała dotychczasowe prawa
z wyjątkiem szlachty gołoty (o czym stanowiło Prawo o sejmikach z 24.III.1791). Artykuł III Miasta i mieszczaństwo włączał do tekstu Ustawy Rządowej uchwalone 18.IV.1791 roku prawo Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej. Wprowadzono też zmiany dotyczące stanu chłopskiego (artykuł IV). Państwo zagwarantowało sobie prawo ingerencji
w stosunki pomiędzy szlachtą i chłopami biorąc ich „pod opiekę prawa i rządu krajowego”. Tyle tylko, że nie wyjaśniono, jak ta opieka ma być realizowana. Zapis pozostał, więc deklaracją. Artykuł ten gwarantował też wolność osobistą wszystkim włościanom polskim, którzy powrócą do kraju oraz włościanom obcym, którzy zechcieliby się w Polsce osiedlić (co wzbudziło nieopanowany gniew carycy Katarzyny – „Co za konstytucja! Będąc otoczonymi przez trzech mocnych sąsiadów deklarować wolnymi chłopów, którzy przyjdą na grunt polski! Co za myśl? To by przeprowadziło do Polski większą część chłopów z Białej Rusi, a resztę by u mnie bałamucili”).

WŁADZA USTAWODAWCZA

Art.. V. Rząd, czyli oznaczenie Władz Publicznych

Początek artykułu zawiera doktrynę suwerenności ludu - „Wszelka władza społeczności ludzkiej początek swój bierze z woli narodu”. W dalszej części natomiast stanowi zasadę trójpodziału władzy.

SEJM  Art. VI. Seym, czyli Władza Prawodawcza

Sejm miał pozostać dwuizbowy złożony z Izby poselskiej i Senatu. Kadencja trwać miała
2 lata. Sejm miał być „zawsze gotowy”, tzn. że oprócz sesji zwyczajnej, odbywanej raz na dwa lata, sejm mógł być zwołany w tym samym składzie w wypadkach nagłej potrzeby. Sesje „prawodawcze” (zwyczajne) miały odbywać się w Warszawie, a co trzecia w Grodnie. Czas trwania – 70 dni, z możliwością przedłużenia do 100 dni.

Zniesiono instrukcje poselskie, bowiem posłów uznano za reprezentantów całego narodu. Zniesiono zasadę jednomyślności w przyjmowaniu konstytucji sejmowych (likwidacja liberum veto), możliwość wiązania konfederacji i zwoływania sejmów skonfederowanych.

Co 25 lat następować miała rewizja i poprawa konstytucji na sejmie ekstraordynaryjnym.

IZBA POSELSKA

Skład:

q     204 posłów szlacheckich (po 68 posłów z każdej z trzech prowincji: Wielkopolski, Małopolski
i Litwy, tzn. 34 sejmiki w każdej prowincji po 2 posłów)

q     20-24 plenipotentów miejskich (wybieranych na zgromadzeniach wydziałowych)

     Plenipotentów nie wprowadzono do sejmu wprost, lecz pośrednio – poprzez Komisje Rządowe, w skład których wchodzili członkowie tych komisji, czyli ministerstw. Plenipotenci mieli prawo zabierania głosu w Izbie Poselskiej zgodnie z uprawnieniami organów rządowych
w sprawach miejskich oraz przemysłu i handlu.

SENAT

  Skład: 132 senatorów (102 wojewodów i kasztelanów, 14 biskupów diecezjalnych i prymas /wśród nich kijowski metropolita unicki od 1790/ oraz 15 ministrów)

Hetmani weszli do senatu w 1768 roku, a podskarbi nadworny w 1775. Według prawa
o sejmie po śmierci St. A. Poniatowskiego senatorowie świeccy mieli być powoływani spośród podwójnej liczby kandydatów zgłoszonych przez sejmiki. Zastąpiono więc zasadę dożywotności zasadą wybieralności.

Senat w przeciwieństwie do Izby Poselskiej został pozbawiony inicjatywy ustawodawczej oraz pełnej decyzji legislacyjnej. Otrzymał tylko prawo zawieszania ustaw sejmowych
w sprawach politycznych, karnych i cywilnych do kolejnego sejmu ordynaryjnego. Prawo sankcji ustaw utracił też król.

Dla kontroli rządu obie izby zbierały się i głosowały wspólnie.

WŁADZA WYKONAWCZA

Art. VII. Król, Władza Wykonawcza

   Władza wykonawcza składać się miała z Króla i Straży Praw. (odpowiedzialnego przed Sejmem rządu) – podwójna egzekutywa.

Król stracił prawo sankcji ustaw. Mógł zwoływać sejmy, ale sejm mógł też zbierać się sam
z mocy prawa, jeżeli król nie zarządził wyborów i nie zwołał sejmu w przewidzianym terminie. Sejm mógł się zbierać na zarządzenie marszałka, gdyby panujący nie zwołał sejmu na jego interwencję, kiedy zachodziła potrzeba sesji nadzwyczajnej.

Król posiadał prawo inicjatywy ustawodawczej, ale nie sam, tylko wraz ze Strażą Praw.
W jego imieniu miały być ogłaszane ustawy.

Zniesiono wolną elekcję wprowadzając monarchię dziedziczną. Tron miał być dziedziczny przez osoby, elekcyjny przez familie (rodziny).

   STRAŻ PRAW (według konstytucji i ustaw szczegółowych)

Skład:

q       król jako przewodniczący

q       prymas jako głowa duchowieństwa polskiego i przewodniczący KEN

q       jeden z marszałków jako minister policji sprawującej władzę nad miastami

q       kanclerz jako minister pieczęci, czyli spraw wewnętrznych

q       drugi kanclerz jako minister spraw zagranicznych

q       jeden z hetmanów jako minister wojny

q       jeden z podskarbich jako minister skarbu

q       Ponadto do Straży Praw wchodzili bez prawa głosu:

q       następca tronu (dla zapoznania się z tokiem spraw państwowych)

q       marszałek sejmu z głosem doradczym dla zapewnienia łączności rządu z sejmem

q       2 sekretarzy – 1 (protokół Straży), 2 (protokół spraw zagranicznych)

Król powoływał ministrów do Straży Praw spośród wszystkich 15 ministrów (podwójna liczba dla Korony i Litwy). Nominacji dokonywano w czasie sesji Sejmu, któremu przysługiwało prawo natychmiastowego pozbawienia urzędu nie odpowiadającego mu ministra przez votum nieufności.

Ministrowie ze Straży Praw byli pociągani do odpowiedzialności w dwóch wypadkach:

q       do odpowiedzialności konstytucyjnej (sadowej) – w razie naruszenia Ustawy Rządowej lub innego prawa. Odpowiadali wtedy przed sądem złożonym z posłów i senatorów (emanacją sejmu)

q       do odpowiedzialności parlamentarnej – z tytułu zarzutów politycznych

Sejm większością 2/3 głosów obu połączonych izb mógł zażądać dymisji ministra (votum nieufności) za kierunek działalności politycznej nawet, gdy była zgodna z prawem.

Straży Praw podporządkowano kolegialnie zorganizowane ministerstwa – Komisje Wielkie, złożone z członków wybieranych przez sejm.

6

S

q       Policji (dla miast)

q       Wojska

q       Skarbu

q       Edukacji Narodowej

Przewodniczącymi Komisji Wielkich byli ministrowie nie należący do Straży Praw (kłopotliwa dwutorowość władzy). Każda Komisja – 14 lub...