Archiwum publikacji w serwisie Publikacje edukacyjne
Adaptacja dziecka 3-letniego do warunków przedszkola w świetle psychospołecznej, poznawczej i behawioralnej koncepcji rozwoju osobowości
Dziecko w wieku około 3 lat staje na progu przedszkola mając określoną sylwetkę psychofizyczną, osobowość, ukształtowaną przez wcześniejsze wychowanie w rodzinie, niekiedy przez żłobek lub inne okoliczności. Do zadań nauczycielek przedszkola należy przyjąć i wprowadzić dziecko w nowe dla niego środowisko, możliwie jak najmniej obciążając stresogennymi czynnikami psychikę dziecka. Każda zmiana dla człowieka jest trudna. Dla dziecka wstępujacego do przedszkola często bardzo bolesna, oznacza bowiem przede wszystkim utratę na kilka godzin osób kochanych i bliskich. Stopniowo nauczycielka przedszkola staje się również osobą bliską dziecku, akceptowaną i lubianą. Zaczyna odczuwać ono radość ze spotkania z życzliwymi opiekunkami w przedszkolu. Nauczycielki jako osoby nowe zaspakajają podstawowe potrzeby biologiczne i psychiczne dzieci. Poprzez różne formy swojej pracy są one dla dzieci źródłem poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji, zadowolenia, a także radości. Dzieci zaczynają czuć sie dobrze w świecie dziecięcych zabaw, uroczystośći, z rozmysłem, samodzielnie lub wspólnie z nauczycielką rozwiązywanych problemów, w świecie, gdzie odnosi się osobiste sukcesy, ponieważ jest on tworzony na miarę potrzeb konkretnego dziecka i konkretnej grupy dzieci. Dziecko rozpoczynając swój pobyt w placówce przedszkolnej posiada określony poziom samodzielności, odporności psychicznej, określoną wcześniejszymi doświadaczeniami inteligencję emocjonalną EQ czyli społeczne i emocjonalne umiejętności. Zgodnie najnowszymi badaniami EQ jest ważniejsza dla sukcesu dziecka niż inteligencja poznawcza, wrodzona mierzona współczynnikiem IQ. Inteligencję emocjonalną, w przeciwieństwie do inteligencji poznawczej, można kształtować w dzieciach podczas wszystkich faz rozwojowych. W psychologii postało wiele koncepcji opisujących zależności kształtowania się cech osobowości od czynników płynących z najbliższego środowiska, wynikających ze sposobu opieki osób wychowujących. Podkreślona jest znacząca rola matki, ojca, rodzeństwa, dalszej rodziny i wszystkich kontaktów społecznych. Znajomość czynników wpływających na kształtowanie się EQ ma szczególne znaczenie dla diagnozy dzieci rozpoczynających edukację przedszkolną. W pracy z zespołem ludzkim, grupą przedszkolną potrzebna jest wiedza z zakresu psychologii rozwojowej, by określić na jakim etapie rozwoju osoba lub grupa ludzi się znajduje. Znając charakterystyczne zachowania i potrzeby człowieka w konkretnych okresach rozwojowych skuteczniej możemy wspierać wychowanków w łagodzeniu trudnych dla nich okresów zmiany rozwojowej, poprzez właściwy dobór celów, treści, środków i narzędzi w procesie wychowania i nauczania. Ja pracuję w przedszkolu. Szczególnie zainteresowałam się procesem adaptacji dzieci 3-letnich do warunków przedszkola oraz często współwystępującą i utrzymującą się dłużej nieśmiałością. W pedagogice, opierając się na psychologii rozwojowej zgromadzono wiele sposobów niwelowania i łagodzenia trudności, związanych z sytuacją "przekroczenia progu przedszkola". Teoria psychologiczna powstała na bazie badań empirycznych wskazuje jak dość skutecznie sterować procesami adaptacji, wspomagać dzieci w radzeniu sobie ze stresem, lękiem, nieśmiałością. Każdy nauczyciel przedszkola gromadząc zasoby wiedzy gorącej, czyli sposoby pracy z małym dzieckiem opiera je na znajomości człowieka - jego psychiki, zachowań. Tę wiedzę poszerza nam wzrastająca wiedza przedmiotu psychologii rozwojowej. Wyjaśnienie zachowania dzieci, w trudnych dla nich momentach możemy znaleźć we wszystkich koncepcjach rozwojowych człowieka. W koncepcjach psychospołecznych wielu badaczy penetrowało problem znaczenia związków małego dziecka z matką oraz deprywacji czyli braku zaspokojenia tych potrzeb. W psychologi mówi się też o tzw. wczesnym uspołecznieniu lub wczesnej socjalizacji, która początkowo ma miejsce w najbliższej rodzinie. Osoby z najbliższego otoczenia poprzez intymne przywiązanie mają ogromny wpływ na dziecko. Stają się modelem czyli stają się wzorem do naśladowania przez dziecko. Uśmiech, miłość, komunikacja pozawerbalna, fizyczna bliskość, troska ze strony matki i najbliższych wspierają poczucie bezpieczeństwa u dzieci (Bowlby). Lękliwe przywiązanie występuje u dzieci, których matki niedostatecznie reagują na potrzeby swych dzieci (Ainsworth). Ainsworth badał też dzieci w plemieniu Ganda i izraelskich kibucach, gdzie zawsze stwierdzał silne związki małego dziecka z matką. Całkowite pozbawienie kontaktu z matką ma bardzo poważny wpływ na cały rozwój dziecka, zahamowuje rozwój wszystkich sfer dziecka: fizycznej, emocjonalnej i poznawczej. Badania nad deprywacją przeprowadzano w placówkach opiekuńczych i rodzinach zastępczych. Częściowo obraz zachowania dziecka w stosunku do matek pokazały badania nad małpami, gdzie wybierały one sztuczną matkę zastępczą "futerkową" oraz chowały się przy niej przed zagrożeniem. Małpy wychowywane bez matek, bez możliwości przytulenia miały wszystkie symptomy choroby sierocej i nie mogły znaleźć partnera, nie były zdolne do prokreacji. Ciekawym eksperymentem okazał się prowadzony przez Konrada Lorentza eksperyment. Zaobserwował on tzw. zjawisko imprintingu czyli wdrukowywania. Mówi ono o akceptacji w roli matki osobnika opiekującego się dzieckiem wkrótce po urodzeniu. Bowlby oraz Goldfarb prowadzili badania nad dziećmi w instytucjach opiekuńczych. Goldfarb opisał zaburzenia zachowania tzw. efekty krótkotrwałe pozbawienia kontaktu z matką, które są objawem choroby sierocej czyli depresji. Objawy to kiwanie się, ssanie palca, moczenie, karłowatość, intelektualne opóźnienie i niezdolność do nawiązywania bliskich związków z innymi. Do objawów długotrwałych zaburzeń zachowania dzieci, które mogą wystąpić po kilku latach wychowywania np. w domach dziecka i braku związków z osobami bliskimi zalicza Rutter: możliwość rozwoju "afektywnej psychopatii", antyspołecznego zachowania, przestępczości, opóźnienia rozwoju intelektualnego. Rutter zwraca uwagę na korygujący deprywację kontaktów z matką - bliski związek z innymi członkami rodziny - z ojcem, dziadkami, jeżeli dostarczają one dziecku stymulacji i interakcji. Konkludując dziecko pozbawione w pierwszych latach życia afektywnych kontaktów z matką lub osobą stale je wychowującą jest narażone w późniejszym życiu na problemy społeczne, emocjonalne, i intelektualne. Często krótkotrwałe objawy choroby sierocej mijają po oddaniu dzieci do adopcji (Tizard, Hodges). W swojej pracy w przedszkolu często spotykam dzieci zamknięte, nieśmiałe, nie podejmujące kontaktu, którym trudno nawiązać bliski kontakt z nauczycielką i dziećmi. Powodem często jest rodzina rozbita, niewielka ilość czasu poświęcana własnym dzieciom przez rodziców, ich oziębłość emocjonalna, rygoryzm, czy wychowywanie przez zmęczoną, obarczoną wieloma obowiżkami babcię. Wynika stąd potrzeba indywidualnego potraktowania osób emocjonalnie zamkniętych, bliskiej współpracy z rodziną dziecka, organizację zabaw w interesujący dziecko sposób, by znalazło w nich swoje miejsce, by doznawało katharzis, czyli emocjonalnego oczyszczenia, jak najszybciej akceptowało nowości oraz wracało do równowagi emocjonalnej. Zygmunt Freud odegrał doniosłą rolę w badaniach psychiki dziecięcej. Sfera emocjonalna pełni w wieku przedszkolnym kierunkową rolę w rozwoju, jest najważniejsza w procesie przystosowania. Kontakty społeczne i doświadczenia dziecka z innymi ludźmi mają duże znaczenie w poznawaniu rzeczywistości. Przy przekraczaniu "progu przedszkola" poznawcze wymagania nowej sytuacji przekraczają kompetencje dziecka, w związku z tym działają czynniki burzące jego emocjonalny spokój. Dziecko znajduje się w sytuacji stresu, z dużym napięciem emocjonalnym. Poziom poznawczy zostaje zahamowany, a poziom popędowo-emocjonalny uaktywnia się. Freud zwracał uwagę na strukturę budującej się od urodzenia osobowości oraz zakłóceń w jej rozwoju - fiksacji. Id - tworzy sie w niemowlęctwie, Ego - we wczesnym dzieciństwie, Superego - między 4 a 6 rokiem życia. Fiksacje powstają na wskutek niezaspokojenia potrzeb następujących po sobie faz rozwojowych: oralnej, analnej i fallicznej. Pracując z dzieckiem musimy być świadomi jego potrzeb oraz zwracać uwagę na charakterystyczne cechy zachowania dziecka, które dominują w tych okresach. Zaspokajając potrzeby dzieci poprzez liberalne wychowanie - faza analna, akceptowanie zjawisk ze sfery płci - faza falliczna, zapobiegamy fiksacjom oraz ułatwiamy dostosowanie się do życia zbiorowego. Wiedza z tej koncepcji przyda się także do pedagogizacji rodziców, którzy wychowują restrykcyjnie, ograniczając swobodę swych dzieci, narażają je na szereg lęków i problemów emocjonalnych. Freud mówi o istnieniu od urodzenia popędów, energii psychicznej libido, o występowaniu i znaczeniu mechanizmów obronnych tj. wyparcia, regresji, projekcji i sublimacji, które to zjawiska często u dzieci obserwujemy. Freud podkreślał wielkie znaczenie przeżyć wyniesionych z wczesnego dzieciństwa dla rozwoju osobowości i rozwoju emocjonalnego w późniejszych latach życia. Informował o istnieniu nieświadomego umysłu, zawierającego wyparte wspomnienia, które motywują i wpływają na nieświadome myśli i zachowania. Wspomienia nieświadome są przyczyną wielu kompleksów, powstałymi na wskutek nieprawidłowych kataleksji. Wg Freuda drugi i trzeci rok życia jest okresem budowania "ego" należy więc zadbać, by stosunki personalne, panujące w przedszkolu umacniały postawy, wzmacniając osobowość dziecięcą, jak również wspierały jego prawidłowy rozwój społeczny, by czuło się we wszystkich sferach dobrze. Społeczne czynniki rozwoju dzieci badał następca Freunda E.H.Erikson. Życie ludzkie podzielił on na osiem etapów rozwojowych. W każdym stadium występują kryzysy i konflikty, które jednostka musi rozwiązać, co warunkuje jej dalszy pozytywny rozwój, dobre samopoczucie. Dziecka przedszkolnego dotyczą trzy pierwsze stadia i częściowo czwarte eriksonowskiej teorii, mają też one znaczenie dla problemu adaptacji do przedszkola. Pierwsze stadium nazwał badacz okresem zaufania, obejmuje on pierwszy rok życia. Dziecko potrzebuje w tym czasie spokojnej i stałej troski, aby mogło wykształcić w sobie poczucie bezpieczeństwa. Jeżeli warunki te zostaną spełnione dziecko nabiera zaufania do świata i nadziei na przyszłość. Dziecko z takiej rodziny adoptuje się do przedszkola dobrze, gdyż akceptuje nowych ludzi - nauczycielkę, dzieci, otaczające środowisko materialne, gdyż odbiera je jako bezpieczne, ma zaufanie do wszystkich. Jeżeli zaś dziecko miało w pierwszym roku życia zaburzone kontakty z matką i bliskimi, świat może jawić się jako potencjalne zagrożenie. Dziecko będzie podejrzliwe, z brakiem poczucia bezpieczeństwa, pełne obaw o przyszłość. Drugie stadium obejmuje drugi - trzeci rok życia. Erikson określił go jako okres autonomii. Dziecko w tym czasie poszukuje dróg uniezależnienia się od rodziców. Metody wychowania przez rodziców nie powinny być sztywne i surowe. Dziecko, które doznaje samodzielności ma poczucie autonomii i własnej wartości. Jeżeli z kolei jest zbyt krępowane i sterowane poprzez rodziców może zamiast poczucia wartości doznawać uczucia wstydu i zwątpienia we własne zdolności kierowania sobą. Trzecie stadium ma miejsce w czwartym i piątym roku życia; dziecko poznaje otoczenie i planuje nowe działanie w nim. Występuje tu ciekawość seksualna, co powinno być traktowane ze zrozumieniem. Pozytywne rozwiązania problemów w tym okresie warunkują zdolność do inicjowania działań i czerpania przyjemności z ich realizowania. Przeżycie trzeciego etapu w sposób niewłaściwy prowadzi do obawy przed karą i poczucie winy za przeżywanie określonych uczuć (kompleks Edypa i Elektry). Stadium czwarte to okres przedsiębiorczości, który prowadzi do poczucia kompetencji i sukcesu lub w niekorzystnych relacjach społecznych może przyczynić się do powstawania uczuć niedostosowania i niższości. Teoria Eriksona pokazuje w ogólnym zarysie jak osoby wychowujące dziecko - matka, rodzina, przedszkole- może wpływać na postawę dziecka wobec świata. W tej teorii ważne są interakcje czyli stosunek emocjonalny osób wychowujących do dziecka, zakres swobody na jaki się dziecku pozwala. Aprobująca postawa osoby wychowującej sprzyja kształtowaniu osobowości pełnej zaufania do świata i innych ludzi, osobowości z poczuciem autonomii i własnej wartości, osobowości chętnie działającej i osiągającej swoje cele. Przy braku należytej opieki, przy ograniczeniach w działaniu i złej interakcji z osobami najbliższymi dziecko będzie lękliwe, nieśmiałe, często z poczuciem winy lub wstydu oraz bierne. Teoria Eriksona jest więc dobrym punktem wyjścia do zrozumienia dziecka w nowej sytuacji, dania mu możliwości działania oraz stworzenia właściwych, trójpodmiotowych interakcji miedzy dzieckiem, nauczycielem i rodzicami dziecka. Teoria ta jest także dobrym źródłem wiedzy dla pedagogizacji rodziców. Nie wszyscy bowiem rodzice wiedzą, iż oprócz potrzeb biologicznych i poznawczych należy zadbać o właściwy rozwój emocjonalno - społeczny własnych dzieci. U małego dziecka potrzeba, miłości, akceptacji i wspierania jest jedną z największych sił rozwoju, wpływa na jego odwagę ekspansję, działanie, dobre samopoczucie. Adaptacja dzieci do wymagań środowiska była też tematem badań Jana Piageta, który strukturę intelektualną przedstawiał w kategoriach schematu i operacji. Rozwój intelektu jest adaptacją struktur poznawczych do wymagań środowiska. Schematy są wrodzone i nabyte (schemat rozwiązania jakiegoś problemu). Pod koniec wieku przedszkolnego pojawiają się operacje - struktury umysłowe wyższego rzędu, które cechuje także odwracalność. Adaptacja dziecka zachodzi poprzez procesy asymilacji i akomodacji. Asymilacja jest procesem, w którym nowy przedmiot lub idea zostaje zrozumiany w kategoriach pojęć lub czynności (schematy), jakie dziecko już zna. Akomodacja jest komplementarnym procesem, który umożliwia jednostce modyfikowanie pojęć i czynności tak, by pasowały one do nowych sytuacji, przedmiotów lub informacji. W momencie zapisania dziecka do przedszkola dobrze jest, gdy ma ono już pewna sporą dozę wiedzy, dotyczącą otaczającego świata oraz funkcjonowania wsród ludzi. W nowym środowisku należy nową wiedzę o życiu w przedszkolu pomóc dziecku zasymilować, poprzez pokaz nowych miejsc, czynności, poprzez cierpliwe wyjaśnianie, dotyczące także potrzeb i uczuć dziecka, aż do momentu, gdy poczuje się pewnie i bezpiecznie. Nowa sytuacja burzy spokój emocjonalny, stan równowagi dziecka, po pewnym czasie wraca ona do normy, zostaje zharmonizowana. Piaget wyróżnił trzy stadia rozwoju intelektualnego. Dzieci przedszkolnych dotyczą dwa stadia. Pierwsze z nich sensoryczno - motoryczne występuje w wieku od 0 do 2 lat, stadium przedoperacyjne od 2 roku życia do 7 lat. Okres pierwszy charakteryzuje się spostrzeganiem bezpośrednim, aktywnością motoryczną oraz brakiem pojęcia stałości przedmiotu. Okres drugi cechuje egocentryzm, centracja i nieodwracalność. Także Brunner ma swoją koncepcję rozwoju poznawczego, określa on etapy rozwoju myślenia: enaktywny, ikoniczny i symboliczny. Nauczyciel znając właściwości myślenia dzieci może skutecznie kierować rozwojem poznawczym dziecka. Dobrze zorganizowany proces poznawczy ma zasadnicze znaczenie w adaptacji dziecka do przedszkola. Polega on na odwróceniu uwagi dziecka od myślenia o domu, smutku i osamotnieniu, a na zaaranżowaniu ciekawych zajęć, zabaw, poznawaniu sytuacji atrakcyjnych i nowych. Złe emocje zostają zablokowane, a dziecko rozhamowuje się ucząc się wierszyków, piosenek, rysując, oglądając wierszyki, tańcząc, ćwicząc, przebywając na terenie zabawowym na powietrzu itp. Uwaga zostaje skupiona na interesującym zajęciu, dziecko odnosi sukcesy w swojej działalności i pragnie to doznanie powtórzyć. Przejdę tu do koncepcji behawioralnej, wg której człowiek jest istotą sterowaną z zewnątrz, sterowaną przez środowisko. Niebagatelną rolę odgrywa tu system nagradzania czyli wzmocnień pozytywnych. W przedszkolu stosuję często nagrody w postaci pochwały na forum grupy lub wobec rodziców, wyeksponowania prac na wystawie, znaczków, słodyczy, różnych form zabawy lub innej pożądanej przez dzieci działalności. Eliminuję, ograniczam kary zdecydowanie, gdyż sterowanie pozytywne ma bardziej skuteczny wydźwięk, zachęca dziecko do dalszego działania z jeszcze większą mocą. Jedna z bardzo skutecznych metod behawioralnych w adaptacji do nieznanych warunków i w ośmielaniu dzieci jest metoda kolejnych przybliżeń oraz metoda odczulania Polegają one na stopniowym poznawaniu przez dziecko sytuacji, przedmiotu, którego się boi w postaci małych kroków. Towarzyszą temu poznaniu ćwiczenia relaksacjne, całościowe poznanie sytuacji oraz uczynienie jej łatwą i przyjemną, także poprzez nagradzanie. Jako nauczycielka znam działanie bodźców stresogennych, reakcje lękowe dzieci w nowych sytuacjach i staram się temu zaradzić poprzez bycie blisko dziecka, w kontakcie fizycznym i psychicznym, staram stać się dla niego osobą ważną, staram się wraz z nim poznać to czego się boi, oswoić z sytuacją nową, pokazać często irracjonalność jego lęków, akceptować dziecko jakim jest, poznać i być otwartą na jego potrzeby. Wsparcie dziecka w przedszkolu najczęściej nie wystarcza, potrzebna jest współpraca z rodziną, usamodzielnianie, zachęcanie, nagradzanie. Wszystkie te zabiegi mają na celu budowanie odporności psychicznej dziecka poprzez poznanie różnych bodźców ze środowiska przedszkolnego, oraz uczynienie ich atrakcyjnymi i pożądanymi przez dziecko. Wszak budzi się w nich potrzeba zwrócenia na siebie uwagi poprzez kontakt z drugim człowiekiem, rówieśnikiem. Wzrasta autonomia 3-latka względem matki, wzrasta niezależność w zaspakajaniu szeregu potrzeb fizjologicznych oraz budzą się potrzeby poznawcze, ekspansji otoczenia i zaspokojenia uznania własnej wartości. Wszystkie cytowane koncepcje rozwojowe pozwalają poznać sylwetkę dziecka z charakterystycznym jemu funkcjonowaniem i zachowaniem, czerpiemy z nich dobre wskazówki, jednak nadal czekamy na nowości i same szukamy nowych sposobów przyspieszających adaptację.
LITERATURA:
· Ann Birch, Tony Malim, "Psychologia rozwojowa w zarysie od niemowlęctwa do dorosłości" WNP PWN, Warszawa 2001.
· Elizabeth Hurlock, "Rozwój dziecka", I i II tom PWN, Warszawa 1985.
· Rita Kohnstamm, "Praktyczna psychologia dziecka", WSIP, Warszawa 1989.
· Jan Strelau "Podstawy psychologii dla nauczycieli", PWN, Warszawa 1975.
· Abracham P. Sperling, "Psychologia", Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1995.
· Bernard C. J. Lievegoed "Fazy rozwoju dziecka" Wyd. "Akademia", Toruń 1993.
· Jean Piaget, Barbel Inhelder, "Psychologia dziecka", Wyd. "Siedmiogód", Wrocław 1999.
· Józef Kozielecki, "Koncepcje psychologiczne człowieka", Wyd. AK. "Żak" Warszawa 2000.
· Jadwiga Lubowiecka, "Przystosowanie psychospołeczne dziecka do przedszkola" WSIP Warszawa 2000.
dharmas